سیتوپلاسم
میان‌یاخته یا سیتوپلاسم (به انگلیسی: Cytoplasm) ماده‌ای است که فضای درون یاخته را پر می‌کند. ترکیب اصلی سیتوپلاسم، آب و پروتئین‌های محلول در آب است.
بسیاری از واکنش‌های شیمیایی زیستی در سیتوپلاسم یا اندامک‌های آن صورت می‌گیرد. شبکه‌ای از رشته‌ها و لوله‌های پروتئینی در سرتاسر سیتوپلاسم وجود دارد که به یکدیگر متصل می‌شوند و اسکلت سلولی را می‌سازند. سلول غشایی دارد که از فسفولیپید، کلسترول (تنها در سلول جانوری) و گلیکوپروتئین تشکیل شده‌است. یکی از ویژگی‌های غشای سلول، خاصیت نیمه تراوایی (تراوایی نسبی) آن است که تنها به مواد خاصی از جمله آب، پروتئین، یون‌ها و مواد مورد نیاز سلول اجازه گذشتن می‌دهد.
سیتوپلاسم سلول جانداران یوکاریوتی (مانند سلول جانوران) برخلاف جانداران پروکاریوتی (مانند باکتری) در برخی موارد به‌طور مستقیم با اندامک‌های درون سلول ارتباط مستقیم ندارند. بلکه این اندامکها غشای مخصوص به خود را دارند.
اجزای تشکیل دهنده نمونه‌ای از سلول جانوری
- هستک
- هسته
- ریبوزوم (خال‌های کوچک)
- ویزیکول (ریز کیسه)
- شبکه سخت آندوپلاسمی
- دستگاه گلژی
- شبکه سیتوپلاسمی
- شبکه نرم آندوپلاسمی
- میتوکندری
- واکوئل
- سیتوزول
- لیزوزوم
- سانتروزوم
- پوسته سلولی
سیتوپلاسم از سیتوزول (ژلی که مانند ماده اصلی درون پوسته سلولی را می‌پوشاند) و اندامکها، سلولهای درونی ساختارهای زیرین تشکیل شده‌است.
تمامی محتوای سلولهای موجودات زنده پروکاریوت (جانداری که یاخته‌های آن هسته واقعی و غشای هسته ندارند) (مانند باکتری‌ها که فاقد هسته سلولی هستند) درون سیتوپلاسم گنجانده شده‌اند.
درون سلولهای موجودات زنده یوکاریوت (یاخته آن‌ها غشا و هسته واقعی دارند) محتوای هسته سلولی از سیتوپلاسم جدا شده و نوکلئوپلاسم نامیده می‌شود. تقریباً ۸۰ درصد سیتوپلاسم از آب و معمولاً بی‌رنگ است. بیشتر فعالیتهای بافت سلولی درون سیتوپلاسم اتفاق می‌افتد مانند بسیاری از فعالیتهای سوخت و ساز که شامل گلیکولیز (فعالیتهای سلولی که به اکسیژن نیاز ندارند) و فرایندهایی مانند تقسیم سلولی می‌شوند. قسمت درونی و دانه‌دانه، آندوپلاسم و لایه بیرونی و شیشه‌ای و روشن، پوسته سلولی یا طبقه خارجی سیتوپلاسم یا اکتوپلاسم نامیده می‌شود
حرکت یون‌های کلسیم درون و بیرون از سیتوپلاسم یک عمل علامت‌دهی برای فرایندهای سوخت و ساز به نظر می‌رسد.
در گیاهان حرکات سیتوپلاسم پیرامون واکوئل‌ها معروف به جریان سیتوپلاسمی است.
اجزای تشکیل دهنده
سیتوپلاسم از سه عنصر عمده تشکیل شده‌است: سیتوسل (سیتوزول)، اندامکها و اجسام درون بسته سیتوپلاسمی
سیتوزول
ماده اصلی: سیتوزول
سیتوزول جزئی از سیتوپلاسم است و داخل مرز پوسته اندامکها را شامل نمی‌شود. سیتوزول تقریباً ۷۰ درصد ار ظرفیت سلول را تشکیل می‌دهد و از آب، نمک و مولکولهای زیستی ساخته شده‌است. سیتوزول ترکیب پیچیده‌ای از رشته‌های اسکلت سلولی، مولکولهای حل نشدنی و آب است که مقدار زیادی از ظرفیت سلول را پر می‌کند.
ترکیب پیچیده بافتهای سیتوزول شامل رشته‌های پروتئین مانند رشته‌های اکتین و میکروتوبولها می‌شود. سیتوزول ساختارهایی مانند اسکلت سلولی (شبکه سلولی) همچنین پروتئین‌های انحلال پذیر و ساختارهای کوچک همانند ریبوزوم‌ها، پروتوزوم‌ها و پیچیدگی‌های اسرار آمیز جهش را تشکیل می‌دهد.
بیشترین قسمت داخلی سیتوپلاسم که دانه‌دانه و آبی است اشاره به آندوپلاسم دارد.
پروتئین‌ها در ساختارها و قسمت‌های مختلف بافت سلولی با پروتئین‌ها با تشعشع سبز برجسته شده‌اند.
به دلیل شبکه فیبرها و غلظت‌های بالای درشت مولکولهای حل شده مانند پروتئین‌ها پدیده‌ای که ازدحام درشت مولکولی نامیده می‌شود اتفاق می‌افتد و سیتوزول ب عنوان محلول ایده‌آل عمل نمی‌کند.
تأثیر این ازدحام چگونگی فعل و انفعال داخلی اجزای سیتوزول با یکدیگر را تغییر می‌دهد.
اندامک ها
ماده اصلی: اندامک ها
اندامک ها (تحت‌الفظی: اندام‌های کوچک) معمولاً در مجاور پوسته هستند و ساختارهایی درون سلول هستند که فعالیت ویژه‌ای دارند. تعدادی از اندامک های اصلی که در سیتوزول معلق هستند عبارتند از: میتوکندری، شبکه آندوپلاسمی، دستگاه گلژی، واکوئل‌ها، لیزوزوم‌ها و در سلول گیاهی کلروپلاست ها.
اجسام درون بسته سیتوپلاسمی
ماده اصلی: اجسام درون بسته سیتوپلاسمی
اجسام درون بسته بخش‌های کوچکی از زیرساختهای حل نشدنی معلق در سیتوزول هستند. دامنه وسیعی از اجسام درون بسته در انواع مختلف سلولی و در گیاهان دامنه‌ای از بلورهای کلسیم اکسالات یا دی‌اکسید سیلیکن وجود دارند که ذخیره دانه‌هایی از مواد انرژی مانند نشاسته، گلیکوژن و پلی هیدروکسیل‌ها را انجام می‌دهند. یک نمونه ویژه قطره‌های چربی هستند که به صورت قطره‌های کروی شکل هستند که از چربی‌ها و پروتئین‌ها تشکیل شده‌اند و در هر دو پروکاریوت‌ها و یوکاریوتها به عنوان راهی برای ذخیره چربی، مانند اسیدهای چرب و استرول‌ها به کار می‌روند. قطره‌های چربی مقدار زیادی از ظرفیت بافتهای چربی را تشکیل می‌دهند که عمدتاً به‌طور ویژه سلولهای ذخیره چربی هستند که در دامنه‌ای از سایر انواع سلولها هم وجود دارند.
تحقیق و مباحثه
سیتوپلاسم، میتوکندری و بسیاری از اندامکها سهمی از سوی سلولهای جنسی (مادری) به سلولها هستند. برخلاف اطلاعات قدیمی که نظریه فعال بودن سیتوپلاسم را نادیده می‌گرفت، تحقیقات جدید نشان می‌دهد که حرکت و جریان مواد مغذی داخل و بیرون از سلول با رفتار ویسکوالاستیکی و میزان سرعت متقابل شکستگی پیوند میان شبکه سیتوپلاسمی کنترل می‌شود. همچنین مشاهده می‌کنید:
- جنبش آمیبی شکل
- جریان سیتوپلاسمی
- پروتوپلاسم، یک اصطلاح عمده برای سیتوپلاسم
- سنیستیوم، یک منطقه سیتوپلاسمی
جستارهای وابسته
پانویس
سیتوپلاسم در داخل سلول است و محیط بین هسته و غشا را پر می‌کند که معمولاً زرد رنگ است
زینب مظفری
- آلبرت لنینگر، مایکل کاکس، دیویدلی نلسون (۱۳۸۵)، اصول بیوشیمی لنینجر، ترجمهٔ رضا محمدی، آییژ، شابک ۹۶۴-۸۳۹۷-۰۵-۸