کلزا

کلزا (به انگلیسی: Rapeseed) با نام علمی Brassica napus، یکی از گیاهان دانه‌روغنی مهم در مناطق معتدل بوده و دارای طیف نسبتاً وسیعی از سازگاری اقلیمی است.

کلزا
کلزا (Brassica napus)
آرایه‌شناسی
فرمانرو: گیاهان
(طبقه‌بندی‌نشده): گیاهان گلدار
(طبقه‌بندی‌نشده): دولپه‌ای‌های نو
(طبقه‌بندی‌نشده): رزیدها
راسته: کلم‌سانان
تیره: شب‌بویان
سرده: کلم‌ها
گونه: B. napus
نام علمی
Brassica napus
گیاه کلزا.

گل کلزا

گل کلزا دارای ۲۵ تا ۵۵ درصد روغن، ۱۸ تا ۲۴ درصد پروتئین و ۱۲ تا ۲۰ درصد پوست است.[2] رقم اصلاح شده کلزا، که امروزه کانولا خوانده می‌شود، از مقدار کمتری اروسیک اسید و گلوکوزینولات برخوردار است[3] و به علت محتوای کمتر مواد ضد تغذیه‌ای، برای مصرف انسان و تک معده‌ای‌ها نسبت به رقم غیر اصلاح شده یا همان کلزا، مناسب‌تر است.

روغن کلزا

روغن کلزا به علت اینکه دارای اسیدهای چرب اشباع نشده و فاقد کلسترول است از کیفیت تغذیه‌ای بالایی برخوردار می‌باشد. بین ارقام روغن کلزا و در شرایط مختلف تنوع زیادی در ترکیب اسیدهای چرب آن مشاهده می‌شود.[4] برخی از انواع کلزا که در گروه کانولا قرار دارند دارای کمتر از ۳۰ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله بوده و روغن دانه آن‌ها دارای مقدار زیادی اسیدهای چرب غیر اشباع و حدود ۲ درصد یا کمتر اسید اروسیک می‌باشند و روغن آن‌ها به صورت خوراکی مصرف می‌شود.[5]

تاریخچه

به علت میزان روغن موجود در دانه‌های گیاه کلزا، این گیاه برای سده‌های پی در پی کشت می‌شود. محل رویش این گیاه در ابتدا در کرانهٔ شرقی دریای مدیترانه بوده‌است گرچه استفاده از آن سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. شواهدی موجود است که این گیاه و روغن آن، در ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در هند استفاده می‌شده‌است. در اروپای میانه این گیاه از قرن چهاردهم کشت می‌شود. از قرن هفدهم میلادی تا کنون، این گیاه در مقیاس‌های بزرگ در قاره اروپا کشت می‌شود.

کشت کلزا
کشتزار کلزا در جنوب کمبریج، انگلستان
کشتزار کلزا در کلاله، ایران
گل کلزا

کمبود عناصر کم مصرف در داخل خاک عملکرد عناصر پر مصرف را تحت تأثیر قرار می‌دهد و موجب کاهش عملکرد گیاهان می‌گردد.[6] در کلزا، بیشترین نیاز به مواد غذایی از شروع رشد گیاه در بهار تا زمان گل‌دهی است.[7]

بعضی عناصر غذایی کم مصرف همانند روی و آهن برای رشد گیاه ضروری هستند و در فرآیندهای فیزیولوژیکی مانند فتوسنتز، تولید هورمون‌های رشد و تشکیل کلروفیل گیاهی دخالت دارند و کمبود آن‌ها می‌تواند موجب عدم توازن عناصر غذایی در گیاه و نهایتاً کاهش کمیت و کیفیت محصول شود.[8] در شرایطی که خاک زراعی دارای کمبود عناصر ریز مغذی بوده و سطح خاک خشک باشد، باید از محلول‌پاشی برگی این عناصر در گیاه کلزا در اوایل دوران رشد رویشی گیاه استفاده کرد که سبب افزایش عملکرد دانه و درصد روغن می‌شود.[9] روی باعث افزایش تعداد خورجین در بوته، عملکرد دانه و درصد روغن می‌گردد.[10] محلول پاشی توأمان سولفات روی و بوریک اسید موجب افزایش غلظت این دو عنصر در دانه کلزا گردید که از نظر غنی‌سازی کلزا حائز اهمیت است. با عنایت به نقش مثبت بور در افزایش عملکرد دانه و نقش مثبت مصرف توأمان روی و بور در افزایش کیفیت دانه کلزا و هم چنین بالاتر بودن سطح عملکرد دانه در رقم S.L.M046، استفاده از این رقم و محلول پاشی توأمان بوریک اسید و سولفات روی با غلظت‌های به ترتیب دو در هزار و سه در هزار در مراحل ابتدای ساقه رفتن و ابتدای گلدهی (تیمار Zn1B1) در مناطق با آب و هوای مشابه و خاک مشابه با محل اجرای طرح توصیه می‌گردد.[11]

آهن نیز یکی دیگر از عناصر ضروری برای رشد گیاهان است که در شرایط کمبود آن، تعداد رنگدانه‌های فتوسنتزکننده و مقدار کلروفیل برگ‌ها کاهش می‌یابد در این صورت کاهش وزن هزار دانه را شاهد خواهیم بود.[12] با افزایش PH غلظت آهن در ریشه افزایش یافته ولی برگ‌ها زردی کمبود آهن را نشان می‌دهند و به این نتیجه رسیدند که نیترات‌ها در خاک‌های آهکی باعث عدم جذب آهن و مس می‌گردند.[13] اهمیت وجود روی در مناطق مریستمی به علت کارایی آن در تولید هورمون اکسین در کلزا باعث افزایش شاخه بندی می‌شود.[9]

به دلیل PH قلیایی خاک‌ها مصرف خاکی روی، باعث می‌گردد که روی با مواد آلی خاک ترکیب شده ومجموعه‌هایی از روی را تشکیل دهد که ممکن است برخی از آن‌ها غیرقابل انحلال باشند. (سالار دینی و همکاران ۱۳۶۷) گیاه کلزا نیاز نسبتاً زیادی به نیتروژن دارد، ولی عکس‌العمل آن به کود بستگی به شرایط محیطی از جمله شرایط آب و هوایی منطقه، نوع خاک، رطوبت خاک و هم‌چنین ژنوتیپ دارد.[14] عملکرد مطلوب کلزا در شرایط مصرف ۲۰۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار حاصل شده‌است.[15] مصرف سولفات آمونیوم به همراه اوره به دلیل حلال بودن آن در آب از طریق ریختن آن بر روی برگ‌ها تا قبل از گل‌دهی بسیار مناسب است[16]

سولفات آمونیوم برای تأمین گوگرد مورد نیاز کلزا که یکی از عناصر مؤثر در عملکرد کلزا است می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.[17] کمبود آب می‌تواند اثری سوء بر عملکرد کلزا بگذارد، ولی این اثر به ژنوتیپ و مرحله نمو گیاه بستگی دارد.[18] اعمال تنش خشکی در مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه کلزا اثرات متفاوتی در میزان روغن و پروتئین آن دارد و برخورد مرحله تنش خشکی با مرحله زایشی گیاه موجب کاهش عملکرد می‌گردد.[19] در یک محیط پرباران، آبیاری کلزا، تعداد غلاف را در اثر طولانی کردن دوره گل‌دهی و تعداد دانه در غلاف را در اثر ایجاد سطح برگ بالاتر در زمان گل‌دهی افزایش می‌دهد که حساس‌ترین زمان برای آبیاری کلزا، مرحله گل‌دهی و اوایل غلاف بندی می‌باشد.[20]

ويژگی‌های زراعی کلزا
نقشه جهانی تولید کلزا بر حسب تن در سال ۲۰۱۸.[21]

ويژگی‌های خاص گياه كلزا و سازگاری آن با شرايط آب‌وهوایی اكثر نقاط كشور باعث شده‌است كه توسعۀ كشت اين گياه به‌عنوان نقطۀ اميدی جهت تأمين روغن خام مورد نياز كشور و رهايی از واردات به شمار ‌رود. از جمله ويژگی‌های زراعی اين گياه می‌توان به موارد زير اشاره كرد:

  • كلزا دارای دو تيپ بهاره و پاييزه است بنابراين امكان كشت آن در شرايط متفاوت اقليمی وجود دارد.
  • فصل رشد كلزا با ساير دانه‌های روغنی از جمله پنبه، سويا و آفتابگردان متفاوت بوده، در زمانی كه ظرفيت واحدهای روغن‌كشی خالی است اين دانه برداشت می‌شود.
  • كشت پاييزۀ كلزا در تناوب زراعی با غلات به‌ويژه گندم موجب غنا بخشيدن به تناوب‌های زراعی می‌گردد.
  • در كشت پاييزه نياز به آبياری كم و امكان استفاده از نزولات آسمانی زمستانه و بهاره وجود دارد.
  • كشت كلزای پاييزه به‌دليل توليد گل‌های زردرنگ بسيار جذاب برای زنبور عسل در مواقعی كه هيچ گلی در منطقه نيست، سبب توسعۀ زنبورداری می‌شود.
  • توليد مقدار قابل‌توجه در زمان كمبود علوفه می‌تواند در تأمين خوراك دام‌ها نقش مؤثری داشته‌باشد.
  • كنجالۀ حاصل از ارقام اصلاح‌شدۀ كلزا به‌آسانی جايگزين كنجالۀ سويا گرديده، مشکلات نگهداری كنجاله نيز با توزيع در طول سال حل می‌گردد.[22]

آفات و بیماریهای کلزا

کلزا نیز مانند سایر گیاهان دیگر مورد حمله، خسارت آفات و بیماری‌های مختلفی قرار می‌گیرد که شدت و ضعف آن‌ها در مناطق مختلف متفاوت است. [23]

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کلزا موجود است.
  1. "Brassica napus information from NPGS/GRIN". www.ars-grin.gov. Retrieved 2008-03-27.
  2. خواجه پور، ۱۳۷۷
  3. http://en.wikipedia.org/wiki/Canola
  4. شهیدی، ۱۳۷۶
  5. خواجه پور ۱۳۷۷
  6. ملکوتی، ۱۳۷۵
  7. حجازی ،۱۳۷۹
  8. خلدبرین، ۱۳۸۰
  9. تاندن، ۱۹۹۵
  10. گرنت و همکاران، ۱۹۹۸
  11. خیاوی و همکاران، 1389
  12. مورالس و همکاران، ۱۹۹۶
  13. سامر، ۱۹۹۹
  14. اُزِر، ۲۰۰۳
  15. جکسون، ۲۰۰۰
  16. حجازی، ۱۳۷۹
  17. شریعتی و همکاران، ۱۳۷۹
  18. عزیزی و همکاران، ۱۳۷۸
  19. ما وهمکاران، ۲۰۰۰
  20. کلارک وهمکاران، ۱۹۸۷
  21. Ritchie, Hannah; Roser, Max (2020-03-05). "Agricultural Production". Our World in Data.
  22. مهندس یزدان شناس. «ویژگی های کلزا و اهمیت آن در ایران».
  23. سپیده مدنی. «بیماری های کلزا – پوسیدگی اسکلروتینیایی کلزا (Sclerotinia Rot)».
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.