اس-۳۰۰ (سامانه موشکی)

اس-۳۰۰ (به روسی: С-300) یک سامانه موشکی سطح‌به‌هوای دوربرد و خودکششی با قابلیت استفاده در تمامی ارتفاع‌هاست که در اواخر دهه ۱۹۷۰ در شرکت همکاری‌های صنعتی آلماز برای نیروی دفاع هوایی شوروی ساخته شد. مدل‌های مختلف این موشک در نام‌گذاری ناتو با نام‌های سام ۱۰، سام ۱۲ و سام ۲۰[5] شناخته می‌شوند.

گروه اس-۳۰۰ سامانه نام‌گذاری در ناتو: سام ۱۰، سام ۱۲ و سام ۲۰
S-300 سامانه ضدهوایی اس-۳۰۰ در نمایش عمومی سال۲۰۰۹.
نوع	سامانه موشک سطح‌به‌هوا برد بلند
اولین سازنده	شوروی
تاریخچۀ خدمت‌رسانی
در خدمت	۱۹۷۸–تاکنون
مورد استفاده	فهرست اس-۳۰۰ (سامانه موشکی)
تاریخچۀ محصول
طراح	الماز-انتی: پژوهشکده راداری طراحی ابزار دقیق تیخومیروف
طراحی‌شده	۱۹۶۷–۲۰۰۵[1]
تولیدکننده	مزیک[2]
تولیدشده	۱۹۷۵[3]–۲۰۱۱.[4]
انواع	نمودار درختی

موشک‌های اس-۳۰۰ به همراه سکوی پرتاب آن

اولین مدل این موشک با نام اس-۳۰۰ پی برای نخستین بار در سال ۱۹۷۹ در شوروی عملیاتی شد، هرچند تکامل آن از سال ۱۹۶۹ به منظور ساخت موشک سطح به هوایی با برد ۷۵ کیلومتر که هم در نیروی زمینی و هم در نیروی دریایی استفاده شود، آغاز شده بود.[6] این موشک در ابتدا برای رهگیری هواپیماها و موشک‌های کروز ساخته شده و بعدها توانایی رهگیری موشک‌های بالیستیک نیز به آن افزوده شد.[1]

از جدیدترین مدل‌های این سامانه می‌توان به سامانه اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو اشاره کرد که یکی از پیشرفته‌ترین موشکهای زمین به هواست و توانایی آن را دارد تا اهدافی واقع در ارتفاع حداکثر ۲۷ کیلومتری را منهدم سازد. این سامانه توانایی پیگیری همزمان ۱۰۰ هدف و درگیری همزمان با ۱۲ هدف را دارد. زمان آماده‌سازی آن حدود ۵ دقیقه و موشکهای آن از نوع انبارشونده‌است که مانند مهمات معمولی نیاز به هیچ گونه نگهداری در مدت عمر مفید خود ندارند.

اس-۳۰۰ شباهت زیادی به سامانه پدافندی آمریکایی ام‌آی‌ام-۱۰۴ پاتریوت دارد. مدل‌های پیشرفته‌تر اس-۳۰۰ توانایی اجرای تاکتیک «بزن‌دررو»[7] را دارند که بقاپذیری آن‌ها را در شرایط جنگی افزایش می‌دهد و در شرایط ویژه می‌توانند در نقش سلاح تهاجمی عمل کنند؛ برای مثال موشک‌های اس-۳۰۰ چینی مستقر در تنگه تایوان توانایی حمله به فضای هوایی تایوان را دارند و تهدیدی برای تمام هواپیماهای آمریکایی به‌شمار می‌روند که ممکن است در درگیری احتمالی به کمک این کشور بیایند؛ اس-۴۰۰ با نام ناتو سام-۲۰ سیستم موشکی تکامل‌یافته اس-۳۰۰ است که در سال ۱۹۹۹ معرفی و از سال ۲۰۰۶ وارد فعالیت در ارتش روسیه شده‌است. این سامانه در تاریخ ۱۳ آوریل سال ۲۰۱۶ میلادی از طریق بندر بازرگانی انزلی وارد ایران شد.[8]

ویژگی‌ها

موشک سطح به هوای اس۳۰۰ در سال ۱۹۷۹ برای دفاع از ساختمان‌های حساس و مهم شوروی ساخته شد. این سامانه پدافندی سپس با تکمیل و توسعه بیشتر برای دفاع در برابر موشک‌های بالستیک بکار می‌رود. تا کنون چندین نوع سامانه پدافندی اس-۳۰۰ با موشک‌های متفاوت و سیستم‌های راداری بهینه شده، افزایش ویژگی مقابله با اخلال الکترونیک، افزایش دقت برخورد باهدف به خصوص برای اهدافی که در ارتفاع کم پرواز می‌کنند و موشک‌های بالستیک طراحی شده‌است. دسته‌بندی کلی این نوع سامانه‌ها در نمودار درختی زیر نشان داده شده‌است.

انواع

خانواده اس-۳۰۰

{{{۷}}}

S-300V

S-300P

S-300F

S-300V1

S-300V2

S-300PT

S-300PS

Fort

Rif

اس-۳۰۰ وی‌ام

S-300PT-1

S-300PM

S-300PMU

Fort-M

Rif-M

Favorit-S

S-300VM1

S-300VM2

S-300PT-1A

S-300PM1

S-300PMU1

Antey 2500

S-300PM2

S-300PMU2

نسخه روسی

Favorit

نسخه صادراتی

S-300VMD

S-400

اس ۳۰۰ پی

یکی از اولین موشک‌های این سری است که به سفارش وزارت دفاع روسیه تولید شد. این موشک می‌تواند کلاهکی را به اندازه ۱۳۳ کیلوگرم با بیشینه برد ۴۷ کیلومتر حمل کند. کمترین برد آن پنج کیلومتر است و می‌تواند در ارتفاع ۳۰ متری پرواز کند. سرعتش به سه کیلومتر در ثانیه می‌رسد و در ۲۸ ثانیه می‌تواند از خود عکس‌العمل نشان دهد. زمان آماده پرتاب شدنش کمتر از پنج دقیقه‌است.

اس ۳۰۰ اف

مدل S-300F امکان نصب بر روی کشتی‌ها را دارد و در سال ۱۹۸۴ ساخته شد. این مدل در اصل موشک متناسب با نیازهای نیروی دریایی روسیه بود که از سیستم پرتاب ۵V55RM استفاده می‌کند. سرعت آن ۴۶۸۰ کیلومتر در ساعت است و می‌تواند کلاهکی به اندازه کلاهک مدل اس ۳۰۰ پی ولی با بردی دو برابر (حدود ۹۰ کیلومتر) را با خود حمل کند. بیشینه سرعت آن ۶۱۲۰ کیلومتر در ساعت و طول خود موشک با کلاهک ۲۵/۷ متر است. کمترین برد آن هفت کیلومتر و سقف پروازش ۲۵ کیلومتر است و با سوخت جامد نیروی پیشرانش را تأمین می‌کند. یک سیستم راداری معروف به ریف روی آن نصب کردند که می‌تواند در یک زمان شش هدف را شناسایی کند و به آن‌ها هجوم برد.

اس ۳۰۰ اف‌ام

مدل S-300FM در سال ۱۹۹۰ ساخته شد که باز هم مدلی برای نیروی دریایی بود. بسیار مدرن و پیشرفته بود. بیشینه سرعت آن به ۱۰ هزار کیلومتر در ساعت می‌رسد، وزن آن ۱۴۸۰ کیلوگرم است و این تفاوت بیش از هزار کیلوگرمی را می‌توان در وضعیت نیروهای پیشران این موشک دانست. طول آن ۵/۷ متر، قطرش ۵۲/۰ متر و فاصله دوسر بالچه‌های عقب ۰۳/۱ متر است. برد آن ۹۰ کیلومتر است و می‌تواند ۱۵۰ کیلوگرم کلاهک را با خود حمل کند. بیشینه سرعتی معادل ۷۵۶۰ کیلومتر در ساعت دارد که در ارتفاع ۲۵ هزارمتری پرواز می‌کند.

اس ۳۰۰ وی

اس-۳۰۰ وی که با نام ناتو سام-۱۲ گلادیاتور یا جیانت شناخته می‌شود، برخلاف مدل‌های دیگر در کارخانه آنتی تولید می‌شود. این مدل بر روی یک خودرو شنی‌دار نصب می‌شود که مشابه شاسی نفربر ام‌تی‌ال‌بی است. به همین دلیل قابلیت تحرک این سیستم در خارج از جاده بسیار بیشتر از انواع دیگر است. این سیستم برای نیروی زمینی ساخته شده (وی مخفف وویسکا به معنی نیروی زمینی است) تا به عنوان دفاع هوایی خط اول جایگزین سام-۴ شود. در این سیستم تأکید بیشتری بر روی دفاع ضدبالستیک شده و یک رادار مخصوص برای درگیری با موشک‌های بالستیک برای این سیستم تهیه شده‌است.

رادار اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۲.

اس ۳۰۰ پی‌ام‌یو

این موشک از لحاظ ظاهری بسیار شبیه مدل FM است حتی وزنش با آن یکی است. طول آن ۹۸/۶ متر، قطرش ۴۵/۰ متر و فاصله دوسر بالش ۰۴/۱ متر است. در ارتفاع ۲۷ هزار متری پرواز می‌کند و سوختش از مواد جامد تشکیل می‌شود. کمترین بردش پنج کیلومتر و بیشترین برد آن ۹۰ کیلومتر است. مدل بعد در سال ۱۹۹۷ ساخته شد که در واقع یک نمونه برداری از مدل MU بود. این موشک MU-2 نام داشت که از لحاظ اندازه و ابعاد دقیقاً مانند مدل قبلی بود ولی بردش به میزان ۱۰۵ کیلومتر افزایش یافته بود یعنی برد کلی آن به ۱۹۵ کیلومتر رسید. توانایی حمل آن نیز بیشتر شده‌است و می‌تواند ۱۸۰ کیلوگرم کلاهک را با خود حمل کند. سری ساخت این موشک‌ها تا سال اخیر ادامه یافت.

اس ۳۰۰ وی‌ام

اس ۳۰۰ وی‌ام نوع ارتقایافته اس-۳۰۰ وی است. در این مدل که نام ناتو سام-۲۳ گلادیاتور هم شناخته می‌شود از یک خودرو فرماندهی جدید و رادارهای جدید استفاده شده‌است. برد مفید موشک‌های این مدل به ۲۰۰ کیلومتر افزایش یافته‌است. مدل صادراتی این سیستم آنتی-۲۵۰۰ نام دارد که به ونزوئلا و مصر صادر شده‌است.

اس ۳۰۰ وی-۴

مدل ارتقایافته اس-۳۰۰ وی (آنتی-۲۵۰۰) که تحویل آن از سال ۲۰۱۴ به نیروی زمینی روسیه آغاز شده و برد مؤثر آن ۴۰۰ کیلومتر اعلام شده‌است.[9]

خرید اس-۳۰۰ برای ایران

در سال ۲۰۰۷ قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار برای فروش ۵ سیستم اس-۳۰۰ از سوی روسیه به ایران به امضاء رسیده بود که بدون تحویل هیچگونه موشکی از سوی روس‌ها فسخ شد. دمیتری مدودف رئیس‌جمهور روسیه در سال ۲۰۱۰ در راستای اجرای قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت دستوری را صادر کرد که به موجب آن فروش هرگونه موشک و جنگ‌افزارهای دیگری چون تانک‌های جنگی، خودروهای زرهی، ادوات توپخانه‌ای کالیبر بالا، کشتی‌ها و هواپیما و هلیکوپترهای نظامی به ایران ممنوع شده‌بود.[10] ایرانی‌ها نیز یک درخواست غرامت ۴ میلیارد دلاری را به دیوان بین‌المللی داوری فرستادند. وزیر دفاع ایران نیز در سال ۹۱ اعلام کرد که ایران طرح تولید موشک مشابهی به نام باور ۳۷۳ را در دست دارد. .[11] روس‌ها در تلاش برای صرفنظر کردن ایران از درخواست غرامت، سیستم تور ام-۱ را به جای آن پیشنهاد دادند که گفته می‌شود ایران رد کرده‌است. آنتی ۲۵۰۰ نیز پیشنهاد دیگری است که می‌تواند برای نیازهای ایران مناسبتر باشد. اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو مطابق با نیازهای نیروهای دفاع موشکی توسعه یافته اما آنتی-۲۵۰۰ برای نیروی زمینی ساخته شده‌است و می‌تواند برای نیروی زمینی بزرگ ایران سودمند باشد. محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران در سفری که به مسکو داشت گفته بود که تهران تمایلی ندارد به جای سامانه اس ۳۰۰ از روسیه سامانه آنتی-۲۵۰۰ دریافت کند[12] اما در دیماه ۱۳۹۳ اعلام شد که هیئتی از سوی ایران برای بررسی دریافت یک سیستم جایگزین برای اس-۳۰۰ به روسیه خواهد رفت. آخرین اخبار در ۱۴ مارس ۲۰۱۵ مطابق با ۲۴ فروردیم ماه ۹۴ ولادمیر پوتین دستور لغو ممنوعیت تحویل سامانه s300 به ایران را صادر کرد. البته روسیه اعلام نکرده‌است چه زمانی این سیستم موشکی را به ایران تحویل خواهد داد، اما به گزارش تلویزیون دولتی روسیه، کرملین برای تحویل بی درنگ این سامانه موشکی اعلام آمادگی کرده‌است. کاخ سفید نیز اعلام کرد جان کری وزیر امور خارجه آمریکا در مکالمه تلفنی با لاوروف همتای روسی اش مراتب مخالفت واشینگتن را با این تصمیم مسکو اعلام کرده‌است.[13]

اوت ۲۰۱۵ اعلام شد که قرارداد جدید برای خرید این سامانه امضا شده‌است. خبرگزاری اینترفاکس روسیه از قول یک منبع آشنا به این قرار داد گفته که ارزش چهار گردان اس -۳۰۰ درخواستی ایران ۹۰۰ میلیون دلار تعیین شده‌است و مدل خریداری شده اس-۳۰۰ وی -۴ آخرین مدل آنتی-۲۵۰۰ است که در سال ۲۰۱۳ عملیاتی شد.[14]

در مارس ۲۰۱۶ روزنامه کویتی الجریده نوشت که ولادیمیر پوتین قرارداد فروش اس-۳۰۰ به ایران را به حالت تعلیق درآورده و این تصمیم به این دلیل گرفته شده که ایران موشکهای پیشرفته روسی از جمله سام-۲۲ را به حزب‌الله تحویل داده‌است و خلبانان و افسران راداری روسی مستقر در سوریه ادعای اسرائیل در مورد وجود این سیستم‌ها در مناطق تحت کنترل حزب‌الله را تأیید کرده‌اند. خبرگزاری روسی کامرسانت این موضوع را از دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین پرسیده و او از پاسخ به آن خودداری کرد اما چند مقام اطلاعاتی و نظامی که هویتشان فاش نشده گفته‌اند قرارداد لغو نشده اما به دلیل مسائل مالی به مشکلاتی برخورده است.[15]

اس ۳۰۰ در رژه ارتش ایران سامانه اس-۳۰۰ در تاریخ۲۹ فروردین سال ۱۳۹۵ در محل مرقد روح‌الله خمینی در رژه نیروهای ارتش جمهوری اسلامی ایران از مقابل جایگاه عبور کرد که شاید بتوان به وسیلهٔ آن به اینکه سامانه اس-۳۰۰ به ایران تحویل داده شده‌است استناد کرد[16] و به نوعی با تحویل کامل اس ۳۰۰ و پس گرفتن شکایت ایران پرونده پرتنش اس ۳۰۰ بسته شد

اس ۳۰۰ خریداری شده از نوع S_300PMU2 محصول سال ۱۹۹۷ است که به ایران تحویل داده شده‌است و در اسفند ما ۱۳۹۵ در رزمایش مشترک ارتش جمهوری اسلامی اس ۳۰۰ امتحان خود را به خوبی پس داد.[17]

کاربران

اس-۳۰۰ در ارتش بلغارستان

موشک‌های آماده شلیک اس-۳۰۰پی ارتش اسلواکی

•  الجزایر: ۴تا ۸ گردان اس-۳۰۰ را در سال ۲۰۰۶ سفارش داد و هم‌اکنون بخشی از محموله را نیز دریافت و درخاک خود مستقر کرده‌است. مدل‌ها از آنتی -۲۵۰۰ وی و پی ام یو ۲ نیز ذکر شده‌است.
•  ارمنستان اس-۳۰۰ پی‌اس (سام-۱۰)
•  جمهوری آذربایجان: خرید دو اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۲ در سال ۲۰۱۲
•  بلاروس: اس-۳۰۰ پی‌اس
•  بلغارستان: ده پرتابگر اس-۳۰۰
•  ایران: در تاریخ ۲۹ فروردین سال ۱۳۹۵ سامانه موشکی اس ۳۰۰ در رژه ارتش جمهوری اسلامی ایران رونمایی شد. ایران ۴ گردان سامانه اس ۳۰۰ مدل پی ام یو ۲ را از روسیه خریداری کرد.
•  چین: چین نخستین خریدار خارجی اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۲ بوده‌است و مدل اس-۳۰۰وی را هم در داخل کشور به صورت کاملاً بومی و انبوه تولید کرده و مدل اس-۴۰۰ را نیز خریداری کرده‌است. سامانه ضدهوایی اس ۴۰۰ هم‌اکنون در چین مستقر شده‌است.
•  ترکیه: سامانه اس ۴۰۰
•  یونان:دو آتشبار، ۱۲ پرتابگر و ۹۶ موشک ا-۳۰۰پی‌ام‌یو۱
•  قزاقستان
•  اسلواکی
•  روسیه:حدود ۴۰ سال از تولید نمونه‌های اولیهٔ این سامانه در روسیه می‌گذرد. مدل‌های پی ام یو ۱ از رده تقریباً خارج شده‌اند و روسیه چند سال است که سامانه‌های اس -۴۰۰ خود را تولید و مستقر کرده‌است تولید سامانه اس -۵۰۰ مراحل پایانی خود را طی می‌کند. مدل‌های قدیمی همچون پی ام یو ۲ هم وظیفه محافظت از اماکن دارای حساسیت کمتر را برعهده دارد. روسیه برای محافظت از سامانه‌های اس ۳۰۰ و اس ۴۰۰ از سامانه تور ام ۲ و مدل قدیمی تر آن یعنی تور ام ۱ بهره می‌گیرد.
•  اوکراین –
•  ونزوئلا: ۲گردان آنتی-۲۵۰۰
•  ویتنام ۲ اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۱
•  مصر: اس-۳۰۰وی‌ام در سال ۲۰۱۴ وارد خدمت شده‌است.

کاربران سابق

•  کرواسی: در سال ۱۹۹۵ از اوکراین خریداری شد. اما سیستم کامل نبود و هیچوقت عملیاتی نشد و فقط یک سلاح روانی بود. به نظر می‌رسد به ایالات متحده فروخته شده باشند.
•  چکسلواکی – یک آتشبار که به اسلواکی رسید.
•  آلمان شرقی
• شوروی

کاربران احتمالی آینده

•  لیبی:
•  تایلند:پیشنهاد خرید اچ‌کیو-۹ از چین
•  ترکیه: محموله پدافند s400 سال 2019 به ترکیه تحویل داده شد
•  عراق: نسبت به خرید اس-۳۰۰ ابراز علاقه کرده‌است.
•  پاکستان: اچ‌کیو-۱۸ مورد ارزیابی قرار گرفته‌است.
•  سوریه: هم‌اکنون چندین سامانه اس - ۴۰۰ در سوریه حضور دارد، اما متعلق به ارتش روسیه است اما احتمال خرید سامانه‌های خفیف تری چون پی ام یو ۲ برای دولت سوریه وجود دارد و دو طرف در این زمینه ابراز تمایل کرده‌اند.

پانویس

1. "Almaz/Antei Concern of Air Defence S-300P (NATO SA-10 'Grumble') family of low to high-altitude surface-to-air missile systems". Jane's. 16 January 2008. Retrieved 4 August 2008.
2. "Big Russian flotilla led by Admiral Kuznetsov carrier heads for Syrian port". DEBKAfile. 21 August 2008. Retrieved 22 August 2008.
3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۸ مارس ۲۰۱۵.
4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۸ مارس ۲۰۱۵.
5. SA-10 Grumble, SA-12 Giant/Gladiator and SA-20 Gargoyle
6. S-300 Encyclopedia Astronautica
7. Shoot and scoot
8. Almaz S-300 – China's “Offensive” Air Defense بایگانی‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine Strategy Center, 25 feb 2006
9. «Russian army puts into service long-range missile for S-300V4 system — source». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۳ اوت ۲۰۱۵.
10. Russia pulls plug on Iran arms deal United Press International, 22 sep 2010
11. Iran considering to substitute S-300 this year, defense minister Global Security
12. گزینه‌های روسی فرار از پرداخت غرامت به ایران فرارو
13. Iran to send a delegation to Russia to discuss the delivery of a substitute for S-300 missile system |Army recognition
14. روسیه و تحویل اس-۳۰۰ به ایران؛ گام اول برای اعتمادسازی رادیو فردا، ۱ شهریور ۱۳۹۴
15. Russian-Iranian S-300 Missile-Deal Reportedly Delayed Anna Dolgovm The Moscow times Mar. 09 2016
16. «سامانه اس300 از مقابل جایگاه عبور کرد + فیلم و عکس». باشگاه خبرنگاران جوان. ۲۹ فروردین ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۱۶.
17. mashreghnews.ir، مشرق نیوز | آخرین اخبار ایران و جهان |. «شاهکار نمادین متخصصان دفاعی ایران در استقرار اس 300/ از تهران تا خنداب تحت پوشش «پرنده بزرگ» +عکس». مشرق نیوز | آخرین اخبار ایران و جهان | mashreghnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۹-۲۱.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ اس-۳۰۰ (سامانه موشکی) موجود است.