جغرافیای ازبکستان
ازبکستان کشوری است در آسیای میانه که در شمال ترکمنستان و افغانستان جای گرفته‌است. مساحت این کشور ۴۴۷٬۰۰۰ کیلومترمربع (کمابیش هم‌اندازه با اسپانیا) است. بیشترین گسترش باختری-خاوری ازبکستان ۱٬۴۲۵ کیلومتر و بیشترین گسترش شمالی-جنوبی آن ۹۳۰ کیلومتر است.
ازبکستان در جنوب باختری با ترکمنستان، در شمال با قزاقستان، و در جنوب و خاور با تاجیکستان و قرقیزستان هم‌مرز می‌باشد. این کشور یکی از بزرگترین کشورهای آسیای میانه و نیز تنها کشور این بخش از آسیاست که با همهٔ چهار کشور دیگر این منطقه همسایه است. ازبکستان در جنوب مرز مشترک کوتاهی نیز با افغانستان دارد.
از آنجایی که دریای خزر دریایی درون‌بوم است و به اقیانوس‌ها راه ندارد، ازبکستان یکی از دو کشور محصور دوگانه در خشکی در جهان است، یعنی همه همسایگان آن هم به دریاهای آزاد راه ندارند؛ تنها کشور دیگری که چنین وضعیتی دارد لیختن‌اشتاین است.
بیشتر نواحی ازبکستان لرزه‌خیزند. تاشکند، پایتخت ازبکستان، در یک زلزله بزرگ در سال ۱۹۶۶ تخریب شد و زمین‌لرزه‌های دیگر هم خسارات قابل توجهی را قبل و بعد از فاجعه تاشکند به بارو آورده‌اند. مناطق کوهستانی به‌ویژه در معرض خطر زمین‌لرزه قرار دارند.
ناهمواری‌ها
عوارض طبیعی ازبکستان متنوع است، از توپوگرافی مسطح بیابانی که تقریباً ۸۰٪ قلمرو این کشور را شامل می‌شود تا قله‌های کوهستان‌ها که در شرق واقع شده‌اند و بلندای آنها به حدود ۴٬۵۰۰ متر از سطح دریا می‌رسد.
ویژگی بارز قسمت جنوب شرقی ازبکستان وجود کوهپایه‌های رشته‌کوه تیان‌شان است که در دو کشور همسایه، یعنی قرقیزستان و تاجیکستان، مرتفع‌تر می‌شوند و مرزی طبیعی میان آسیای میانه و چین تشکیل می‌دهند. بیابان پهناور قزل‌قوم (به ترکی به معنی «شن سرخ») که در جنوب قزاقستان ادامه یافته، بر دشت‌های پست شمالی ازبکستان تسلط دارد. حاصلخیزترین بخش ازبکستان درهٔ فرغانه است که مساحتی در حدود ۲۱٬۴۴۰ کیلومتر مربع دارد و درست در شرق قزل‌قوم واقع شده‌است.
درهٔ فرغانه را رشته‌کوه‌هایی از سوی شمال، جنوب و شرق دربر گرفته‌اند. انتهای غربی دره با مسیر سیردریا مشخص شده‌است. سیردریا در بخش شمال شرقی ازبکستان و جنوب قزاقستان جریان دارد به قزل‌قوم می‌ریزد. اگرچه درهٔ فرغانه سالانه فقط ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر بارندگی دریافت می‌کند، اما فقط تکه‌های کوچکی از کویر در مرکز و در امتداد پشته‌های حاشیه‌ای دره دیده می‌شوند.
آب‌شناسی
بیشتر ازبکستان از نظر منابع آب، که به‌طور نامتوازن توزیع می‌شوند، در مضیقه است. دشت‌های وسیعی که دو سوم از قلمرو ازبکستان را دربر گرفته، آب کمی دارد و دریاچه‌های کمی نیز در این مناطق وجود دارد. دو رودخانهٔ بزرگ که ازبکستان را تغذیه می‌کنند، آمودریا و سیردریا نام دارند که به ترتیب از کوه‌های تاجیکستان و قرقیزستان سرچشمه می‌گیرند. این رودخانه‌ها دو حوضهٔ اصلی آبریز را در آسیای مرکزی تشکیل می‌دهند. از این دو رود در درجهٔ اول برای آبیاری استفاده می‌شود، و چندین کانال مصنوعی نیز برای گسترش زمین‌های قابل کشت در درهٔ فرغانه و جاهای دیگر ساخته شده‌است.
طول آمودریا ۱۴۳۷ کیلومتر و درازای سیردریا ۲۱۳۷ کیلومتر است. سیردریا از آمودریا طولانی‌تر است اما حجم آب کمتری دارد.[1]
در دورهٔ اتحاد جماهیر شوروی طرحی تدوین شد که بر اساس آن قرقیزستان و تاجیکستان در تابستان از این دو رودخانه به قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان آب می‌رساندند و این سه کشور در عوض در زمستان به قرقیزستان و تاجیکستان نفت و گاز می‌دادند. با این حال، این سیستم پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منحل شد، و هنوز برنامهٔ جدیدی برای توزیع منابع میان این کشورها تهیه نشده‌است. به گفتهٔ گروه بین‌المللی بحران، در صورت عدم تهیهٔ برنامه‌ای جدید، این وضعیت می‌تواند به بی‌ثباتی جبران‌ناپذیری در منطقه بینجامد.
یک دریاچهٔ کم‌عمق به نام دریاچهٔ ساریقامیش در مرز با ترکمنستان واقع شده‌است. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم محیط فیزیکی ازبکستان لرزه‌خیز بودن بخش قابل توجهی از این کشور است. در واقع، بخش اعظم پایتخت ازبکستان، تاشکند، در یک زمین‌لرزهٔ بزرگ در سال ۱۹۶۶ ویران شد و سایر زمین‌لرزه‌ها نیز پیش و پس از فاجعهٔ تاشکند خسارات قابل توجهی در این کشور ایجاد کرده‌اند. مناطق کوهستانی ازبکستان به‌ویژه در معرض زمین‌لرزه قرار دارند.
آب‌وهوا
آب و هوای ازبکستان بری است و تابستان‌های گرم و زمستان‌های خنک دارد. دمای تابستان اغلب از ۴۰ درجه سانتی‌گراد عبور می‌کند. دمای زمستان به‌طور متوسط حدود منفی ۲ درجه سانتی‌گراد است، اما ممکن است تا منفی ۴۰ درجه سانتی‌گراد پایین بیاید. بیشتر کشور نیز کاملاً خشک است و میزان بارندگی سالانه آن بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر است که بیشتر در زمستان و بهار رخ می‌دهد. بین ماه‌های ژوئیه و سپتامبر، بارندگی کمی رخ می‌دهد، که رشد گیاهان را در آن دوره اساساً متوقف می‌کند.
مسائل زیست‌محیطی
با وجود محیط طبیعی غنی و متنوع ازبکستان، دهه‌ها بی‌توجهی به محیط زیست در اتحاد جماهیر شوروی که با سیاست‌های نادرست اقتصادی در جنوب شوروی همراه شد، ازبکستان را به منطقه‌ای با یکی از وخیم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی در میان کشورهای شوروی سابق تبدیل کرده‌است.
استفاده زیاد از مواد شیمیایی زراعی، انحراف مقادیر زیادی از آب دو رودخانه اصلی تغذیه‌کننده منطقه و کمبود مزمن تصفیه‌خانه از جمله عواملی است که باعث ایجاد مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی در سطح وسیعی شده‌است. نمونه بارز ویرانی زیست‌محیطی در ازبکستان، فاجعه دریاچه آرال است. به دلیل انحراف آب آمودریا و سیردریا برای کشت پنبه و سایر اهداف، آب این دریا که در گذشته چهارمین دریای داخلی جهان بود، ظرف سی سال گذشته به یک‌سوم مقدار سال ۱۹۶۰ کاهش یافته و سطح آن نیز از آن زمان نصف شده‌است.
خشک شدن و شور شدن این دریاچه باعث بروز توفان‌های گسترده نمک و گرد و غبار از کف خشک دریاچه شده و باعث آسیب به کشاورزی و اکوسیستم‌های منطقه و سلامت مردم شده‌است. بیابان‌زایی منجر به از دست رفتن گسترده حیات گیاهان و جانوران، از بین رفتن زمین‌های قابل کشت، تغییر شرایط آب و هوایی، افت بازده در زمین‌های زیر کشت و تخریب آثار تاریخی و فرهنگی شده‌است. گزارش شده‌است که هر ساله چندین و چند تُن نمک به‌وسیله باد تا ۸۰۰ کیلومتر دورتر حمل می‌شود. کارشناسان می‌گویند که توفان‌های نمک و گرد و غبار برخاسته از دریاچه آرال سطح ذرات معلق در جو زمین را بیش از ۵ درصد افزایش داده‌است، که به‌طور جدی بر تغییرات آب و هوای جهانی تأثیر می‌گذارد.
فاجعه دریاچه آرال تنها بارزترین شاخص تباهی محیط زیست در ازبکستان است. رویکرد اتحاد جماهیر شوروی به مدیریت محیط زیست، دهه‌ها مدیریت ضعیف آب و کمبود امکانات تصفیه آب یا فاضلاب را به همراه داشت. استفاده بی‌رویه از سموم دفع آفات، علف‌کش‌ها، مواد ضدعفونی‌کننده و کودها در مزارع؛ و ساخت شرکت‌های صنعتی بدون در نظر گرفتن تأثیرات انسانی یا زیست‌محیطی، چالش‌های زیادی را برای محیط زیست در سراسر ازبکستان به وجود آورده‌است.
منابع
- Uzbekistan Nature and Geography: mountains, rivers, lakes and deserts. (2020). Advantour.com. Retrieved 16 October 2020, from .
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Geography of Uzbekistan». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۳ آبان ۱۳۹۴.
پیوند به بیرون
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ جغرافیای ازبکستان موجود است. |
| تاریخ |
|  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| جغرافیا | |||||
| سیاست |
| ||||
| اقتصاد | |||||
| جامعه |
| ||||
| |||||
