جغرافیای افغانستان
افغانستان سرزمینی کوهستانی و محصور در خشکی است که در قلب قاره آسیا جای گرفته‌است. این سرزمین در نیمکرهٔ شمالی، نیمکرهٔ شرقی و در محدودهٔ آسیای میانه واقع است. مساحت آن ۶۵۲٬۲۲۵ کیلومتر مربع و چهل و یکمین کشور جهان از نظر پهناوری به‌شمار می‌آید.
 | |
| قاره | آسیا |
|---|---|
| منطقه | جنوب آسیا |
| مختصات | ۳۳°۰۰′ شمالی ۶۵°۰۰′ شرقی |
| مساحت | رتبه‌بندی ۴۰ام |
| کل | ۶۴۷٬۲۳۰ کیلومتر مربع (۲۴۹٬۹۰۰ مایل مربع) |
| خط ساحلی | ۰ کیلومتر (۰ مایل) |
| مرزها | پاکستان ۲٬۶۷۰ کیلومتر (۱٬۶۶۰ مایل), تاجیکستان ۱٬۳۵۷ کیلومتر (۸۴۳ مایل), ایران ۹۲۱ کیلومتر (۵۷۲ مایل), ترکمنستان ۸۰۴ کیلومتر (۵۰۰ مایل), ازبکستان ۱۴۴ کیلومتر (۸۹ مایل), چین ۹۱ کیلومتر (۵۷ مایل) |
| بالاترین نقطه | نوشاخ، ۷٬۴۹۲ متر (۲۴٬۵۸۰ فوت) |
| پست‌ترین نقطه | آمودریا در خماب، ۲۵۸ متر (۸۴۶ فوت) |
| طولانی‌ترین رود | هیرمند |
| بزرگ‌ترین دریاچه | سد کجکی سد نقلو بند ارغنداب بند امیر بند قرغه |
| آب‌وهوا | خشک الی نیمه خشک; زمستان های سرد تابستان های گرم |
| نوع زمین | بیشتر فلات کم ارتفاع با بیابان ها، مراتع و دشت های حاصلخیز در جنوب شرقی |
| منابع طبیعی | گاز طبیعی، نفت خام، ذغال سنگ، مس، کرومیت، تالک، باریت، گوگرد، لید، زینک، آهن، نمک، سنگ های قیمتی و سنگ های نیمه قیمتی[1][2][3][4][5] |
| خطرهای طبیعی | زمین لرزه، سیلاب و بهمن |
| موضوع محیطی | محدودیت آب، فرسایش خاک، جنگل‌زدایی، بیابان زدایی، آلودگی هوا، آلودگی آب و چرای بی رویه |
طول مرزهای افغانستان حدود ۵٬۸۰۰ کیلومتر است که شامل ۲٬۳۸۴ کیلومتر در شمال با جمهوری‌های تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، ۲٬۲۴۰ کیلومتر از شرق و جنوب با پاکستان، ۷۳ تا ۹۳ کیلومتر از سمت شمال خاوری از راه دالان واخان با استان مسلمان‌نشین سین‌کیانگ (سنجان) جمهوری خلق چین و ۸۵۵ تا ۹۳۰ کیلومتر در غرب با ایران (که ۶۱۹ کیلومتر آن با استان خراسان است)، می‌باشد. بیشترین فاصلهٔ شرق تا غرب افغانستان ۱٬۲۴۰ کیلومتر، شمال تا جنوب آن ۸۵۵ کیلومتر و کمترین فاصلهٔ آن با آب‌های آزاد جهان نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر است.
بخش‌های گسترده‌ای از خاک افغانستان، بیشتر در شمال و شرق کشور، را کوه‌ها و سنگلاخ‌ها پوشانده‌است. کوه‌های هندوکش به طول ۶۰۰ و عرض ۱۰۰ کیلومتر از سمت شمال‌شرقی به غرب و جنوب‌غربی کشیده شده و تقریباً از میانهٔ کشور می‌گذرد. این کوه‌ها بیش از نیمی از سرزمین افغانستان را فرا گرفته و برای شهرهای کابل، قندهار و هرات ارزش راهبردی مهمی ایجاد کرده‌است. این کوه‌ها هر اندازه که به سوی غرب امتداد می‌یابند، از ارتفاع آن‌ها کاسته شده و در نزدیکی مرزهای ایران تبدیل به کوه‌ها و تپه‌های کم‌ارتفاع می‌گردند. در بلندی‌های هندوکش همواره برف وجود دارد. حتی در تابستان‌ها نیز قله‌ها و یخچال‌ها پربرف است. در میان کوهستان‌های هندوکش، دره‌های ژرف، خوش آب و هوا، زیبا و حاصلخیزی وجود دارد که محیط مساعدی برای پرورش دام و تولید میوه است.
افغانستان از نظر طبیعی سرزمین افراط و تفریط است. کوه‌های سر به فلک کشیده، دره‌های ژرف، باران‌های بهاری و تابستان‌های خشک، زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های گرم، بلندی‌های پوشیده از برف در طول سال و سرزمین‌های پست و خشک و سوزان. این افراط و تفریط در زندگی اجتماعی نیز وجود دارد.
میزان لرزه‌خیزی افغانستان به حیث کمیت و شدت از بالاترین‌ها در جهان می‌باشد. زلزله‌های این کشور تا هزارهٔ دوم پیش از میلاد شناسایی شده. در کوه خواجه تا کنون چندین زلزله با شدت بالای ۷ ثبت گردیده است.[6]
سرزمین افغانستان در درازای تاریخ مدافع تهاجم به هند بوده‌است. جنگجویان بسیاری چون شاهنشاهان هخامنشی، اسکندر مقدونی، محمود غزنوی، تیمور گورکانی، و نادر شاه افشار از پیچ و خم کوه‌ها و دره‌های این کشور خود را به هندوستان رسانده‌اند. افزون‌بر این تا پیش از کشف راه‌های آبی در سده‌های اخیر و سپس گسترش راه‌های هوایی، خط مسیر بازرگانی شرق به غرب از دشت شمالی آن می‌گذشت. گذرگاه کاروان‌های جادهٔ ابریشم از این سرزمین بوده که بیشتر از راه قندهار به هند و از راه بلخ به چین می‌رفت. پس از کشف راه‌های آبی و سپس گسترش راه‌های هوایی، افغانستان مانند سایر سرزمین‌های آسیای میانه به منطقه‌ای بن‌بست تبدیل شد و گذر هیچ بیگانه‌ای به آنجا نیفتاد. همچنین کوهستان‌های افغانستان سپر راهبردی استواری میان آسیای شمالی و آسیای جنوبی است.
کوه‌ها و کوهستان‌ها
مهم‌ترین کوهستان‌های کشور از این قرار است:
۱. هندوکش (۶٬۲۹۸ متر)
۲. پامیر کوچک (۶٬۲۸۱ متر، دروخان)
۳. بدخشان (۵٬۳۵۵ متر)
۴. بابا (۵٬۴۱۳ متر، بامیان)
۵. سفید خرس
۶. ترغان (۳٬۹۸۲ متر)
۷. سفید کوه (۴٬۷۵۵ متر، سکرم)
۸. نورستان
۹. شاه مقصود (۲٬۷۷۳ متر)
۱۰. مزار (۳٬۷۸۷ متر)
۱۱. هزارجات (۴٬۱۰۱ متر، تمران)
۱۲. بندبیان
۱۳. چلبدالان
۱۴. سیاه کوه
۱۵. بالا کوه (۳٬۸۷۲ متر)
۱۶. دوشاخ (۲٬۱۱۰ متر)
۱۷. یاه بند (۲٬۵۶۰ متر)
۱۸. چاغی
رودها
رودهای افغانستان، که به آن دریا می‌گویند، از کوه‌های مرکزی و مناطق شرقی کشور سرچشمه گرفته و به سمت غرب و جنوب جریان می‌یابد. به دلیل ارتفاع زیاد کوه‌ها و کاهش نسبتاً سریع ارتفاع کوه‌ها، سرعت آب‌ها بسیار زیاد است و به همین جهت برای تولید انرژی برق مناسب است.
مهم‌ترین رودهای کشور عبارت‌اند از:
۱. آمودریا (جیحون): از کوه‌های پامیر سرچشمه گرفته و حدود ۱٬۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی کشور با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان است و قسمت‌هایی از آن قابل کشتیرانی است. در سواحل آن رودخانه شیرخان بندر و بندر حیرتان قرار گرفته، که کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان به کشورهای آسیای میانه از این طریق مبادله می‌شود. آمودریا در منبع و ساحات پامیر و واخان دارای آبشارهای متعدد است و برای تولید نیروی برق‌آبی قابل استفاده‌است.
۲. هیرمند (هلمند): از کوه‌های پغمان در غرب کابل سرچشمه گرفته و ۱٬۴۰۰ کیلومتر طول دارد و در جنوب غربی افغانستان بخش کمی از مرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد و مهم‌ترین منبع تأمین آب دریاچه‌های سیستان و بلوچستان و کشتزارهای شمالی آن است.
۳. هریرود: از کوه بابا در مرکز افغانستان سرچشمه گرفته، از هرات می‌گذرد و در شمال غربی کشور اندکی از مرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل داده سرانجام در ریگزارهای ترکمنستان فرومی‌رود. ۱٬۲۳۰ کیلومتر طول داشته و دارای آبشارهای متعدد است و برای تولید نیروی برق مناسب است.
۴. کابل رود: از یکجا شدن دریای گلبهار پغمان، دریای لوگر پنجشیر و کنر این دریا شکل می‌گیرد. این دریا از میانهٔ دو شهر مهم «کابل» و «جلال‌آباد» عبور کرده، وارد خاک پاکستان می‌شود و به رود «سند» می‌ریزد.
۵. رود پنج: رودی است در آسیای میانه که در میان تاجیکستان و افغانستان روان است و ریزشگاه آن رود آمودریا است. سرچشمهٔ رود پنج، رودهای رود پامیر و وخان دریا هستند که یکی از دریاچهٔ زارکول در سرزمین تاجیکستان و دیگری از کوهسار وخان در سرزمین افغانستان آب می‌گیرند. درازای این رود ۹۲۱ کیلومتر، پهنای حوزهٔ آبخیز آن ۱۱۴ هزار کیلومتر مربع، میانگین دبی آب آن ۱٬۰۰۰ متر مکعب بر ثانیه‌است.
۶. رود کوکچه
۷. رود فرخار
۸. رود کندوز
۹. رود علینگار
۱۰. رود بلخ
۱۱. رود ارغنداب: رودخانهٔ ارغنداب (لاتین: آراخوتوس Arachotus) رودی است که از کرانه‌های قندهار گذشته و به رود هلمند (هیرمند) می‌پیوندد.
۱۲. رود پنجشیر
۱۳. رود کند
۱۴. رود علیشنگ
۱۵. رود لوره
۱۶. رود ترناک
۱۷. خاش رود
۱۸. فراه رود
۱۹. رود نیزنگ
۲۰. رود تکاب استادن
۲۱. رود شیرین تکاب
۲۲. رود مرغاب: رود مُرغاب یا دریای مرغاب، به درازای ۸۵۰ کیلومتر، از شمال باختری افغانستان و از ولسوالی مرغاب ولایت غور سرچشمه گرفته، به سوی شمال باختر جریان می‌یابد و سرانجام به بیابان قره‌قوم در ترکمنستان رسیده و پایان می‌یابد.
۲۳. رود اولنگ
۲۴. رود گز
دریاچه‌ها
دریاچه‌های پراکنده و بسیار کوچکی در افغانستان وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
۱. بند امیر
۲. آب ایستاده
۳. بند کجکی
۴. بند ارغنداب
۵. دق پترگان (در مرز ایران)
۶. هامون پوزک (درمرز ایران)
۷. دشت ناامید (در مرز ایران)
دشت‌ها
پراکندگی دشت‌های این کشور بیشتر در بخش‌های شمال و شرق آن است. برخی از مهم‌ترین دشت‌های این سرزمین عبارتند از:
۱. دشت برنگ
۲. دشت رود
۳. گرمسیر
۴. ریگستان
۵. سیاه سنگ
۶. دشت مرغو (مارگو)
۷. دشت خلش
۸. دشت همدم آب
۹. هجده نهر
۱۰. دشت ناامید (کیلگی)
همچنین می‌توان از دشت شور، دشت آبدان نیز نام برد.
آب و هوا
طبیعت افغانستان به خاطر بلندی‌های سر به فلک کشیده و رودخانه‌هایی که از آن سرچشمه می‌گیرد، زیباست و تنوع آب و هوا در آن مشهود است. زمستان‌هایش بسیار سرد (تا ۲۰ درجه زیر صفر) و تابستان‌هایش بسیار گرم (تا ۴۰ درجه بالای صفر) است.
آب و هوا از یک ولایت به ولایت دیگر و از یک شهر به شهر دیگر تفاوت دارد. بارندگی نیز در نقاط گوناگون، متفاوت است و بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر در نوسان است. این مقدار در مناطق شرقی بین ۲۵۰ تا ۴۰۰ و در مناطق غربی و جنوب غربی بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌متر است. در مناطق مرکزی به علت وجود بلندی‌ها و بارندگی بیشتر، هوا از ناحیه‌های دیگر سردتر است ولی در مناطق جنوبی و غربی به علت کمی بارندگی هوا گرم‌تر بوده و دارای تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های معتدل‌تر است.
در بخش‌های کوهستانی به علت برف و یخبندان ارتباط روستاییان و قبایل نیمی از سال با یکدیگر می‌گسلد و آب‌وهوا تأثیر بسیاری در پراکندگی و جدایی جمعیت دارد. منابع آب زیرزمینی افغانستان نسبتاً غنی است. در شهر کابل آب در ژرفای ۳–۴ متری زمین قرار دارد ولی به دلایل فنی کمتر از آب زیرزمینی استفاده شده و بیشتر مردم افغانستان با مشکل کمبود آب آشامیدنی و آب کشاورزی روبرو هستند. تنها ۲۲٪ مردم در این کشور به آب‌های سالم مصرفی دسترسی دارند. (۳۹٪ شهرها، ۱۸٪ روستاها).
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی نسبتاً غنی در کوه‌های افغانستان محدود به رشته‌کوه‌های بزرگ و برخی شاخه‌های آن‌هاست. کوه‌های دورتر از توده‌های بزرگ اصلی معمولاً خشک و سنگی‌اند.
در محدوده کوهستانی سفیدکوه و شاخه‌های چسبیده به آن، در ارتفاع ۱٬۸۰۰–۳٬۰۰۰ متر درختان جنگلی بزرگ رشد فراوانی دارند که در این میان، سوزنی‌برگان درختان اصلی و برجسته هستند. سِدر مقدس، نَرّاد، سیاه‌کاج، کاج کاشفی، کاج دریایی و کاج چتری از نمونه‌های اصلی مخروطیان در منطقه سفیدکوه هستند. درختان دیگر این مناطق عبارتند از سرخدار، فندق، ارس، گردو، هلوی وحشی و بادام. در سایهٔ این درختان نیز گونه‌های مختلف رز، پیچ امین‌الدوله، انگورفرنگی، زالزالک و خرزه هندی می‌روید و گل‌های گوناگونی در این سایه‌سارها می‌روید که فراوانی آلاله‌ها در میان آن‌ها بیشتر است.
لیمو و تاک وحشی نیز در این مناطق دیده می‌شوند، اما در کوه‌های شمالی رایج‌ترند. در ارتفاعات پایین‌تر گردو و بلوط می‌روید که رشد آن‌ها با توسکا، زبان‌گنجشگ، خِنجَک (پسته کوهی)، ارس، با گونه‌های گَوَن و درخت پروانه همراه است.
نگارخانه
پارک ملی بند امیر در ولایت بامیان
در راه بهارک در ولایت بدخشان، افغانستان
درهٔ کرنگال در ولایت کنر
سد دهله در ولایت قندهار
دشتی در ولایت بغلان
یک خودروی گشت امنیتی در ولایت زابل
جاده‌ای که از میان دشت تگاب در ولایت کاپیسا می‌گذرد
ولایت غزنی در شرق افغانستان
برف در ولایت زابل
زمستان در ولایت اروزگان
جستارهای وابسته
منابع
- Afghanistan کتاب حقایق جهان.
- "Gold and copper discovered in Afghanistan" (PDF). bgs.ac.uk. Archived from the original (PDF) on 26 July 2013. Retrieved 5 May 2018.
- "Uranium Mining Issues: 2005 Review". www.wise-uranium.org. Retrieved 5 May 2018.
- Afghanistan's Energy Future and its Potential Implications بایگانی‌شده در ۲۰۱۰-۰۶-۲۵ توسط Wayback Machine, Eurasianet.org.
- Govt plans to lease out Ainak copper mine, Pajhwok Afghan News.
- برجیان، حبیب، «لرزه‌خیزی و زلزله در آسیای مرکزی»، نامهٔ فرهنگستان علوم، شمارهٔ ۶ و ۷، ۱۳۷۶، صص ۱۷۹-۲۰۰. .
 موضوعات افغانستان | |||||
|---|---|---|---|---|---|