ولایت بدخشان

ولایت بَدَخشان یکی از ولایت‌های افغانستان است. بدخشان در شمال شرقی افغانستان واقع است. این ولایت از نظر موقعیت جغرافیایی بین خطوط طول جغرافیایی شرقی ۷۰ درجه ۴ دقیقه و ۳۶ ثانیه و عرض جغرافیایی شمالی ۳۶ درجه و ۵۰ دقیقه و ۱۶ ثانیه واقع است. بدخشان از سطح دریا ۱٬۸۰۰ متر ارتفاع دارد و مرکز آن شهر فیض‌آباد است.

بدخشان
ولایت
تصاویری از ولایت بدخشان
موقعیت ولایت بدخشان (افغانستان) در نقشه
مختصات: ۳۸°۰′ شمالی ۷۱°۰′ شرقی
مختصات: ۳۸°۰′ شمالی ۷۱°۰′ شرقی
کشور افغانستان
پایتختفیض‌آباد (افغانستان)
مدیریت
 • والیمحمد ذکریا سودا
مساحت
 • کل۴۴۰۵۹ کیلومتر مربع (۱۷۰۰۰ مایل مربع)
جمعیت
 (۲۰۱۲)
 • کل۹۰۴۷۰۰
 • تراکم۲۱/کیلومتر مربع (۵۳/مایل مربع)
منطقه زمانییوتی‌سی ۴:۳۰+
کد ایزو ۳۱۶۶AF-BDS
زبان‌های افغانستانزبان فارسی با لهجه بدخشانی ، اوزبیکی و زبان‌های پامیری

این ولایت در ۴۷۰ کیلومتری کابل واقع است. بدخشان از جنوب با ولایت‌های پنجشیر، و کاپیسا و از غرب با ولایت تخار هم‌مرز است. مساحت بدخشان بیش از ۴۷٬۴۰۳ کیلومتر مربع می‌باشد و جمعیت آن حدود یک میلیون نفر برآورد شده‌است.

نام

بدخشان از نظر ریشه‌شناسی از واژه فارسی میانه (badaxš) که یک عنوان رسمی است، گرفته شده‌است. حروف (ān) که در آخر آن آمده‌است پسوندی است که برای نشان دادن منطقه جغرافیایی بکار می‌رود؛ بنابراین کلمه بدخشان (badaxšān) به معنای متعلق بودن این منطقه به شخصی به نام بدخش (badaxš) است.[1]

بدخشان در اشعار بیشتر شاعران به کیفیت لعل خویش مشهور است. چنانچه فرخی سیستانی می‌سراید:

گر سنگ همه لعل بدخشان بودیپس قیمت سنگ و لعل یکسان بودی
ارغوان لعل بدخشی دارد اندر مرسلهنسترن لولوی لالا دارد اندر گوشوار

جمعیت شناسی مردم و اقوام

باشندگان این ولایت را اکثرا تاجیک‌ها و سپس اوزبیک‌ها، قیرغیزها و شغنانی‌ها تشکیل داده‌است و زبان‌های رایج در این ولایت عبارت اند از زبان‌های فارسی دری، اوزبیکی، شغنانی، قیرغیزی، و پامیری می‌باشند

گویندگان زبانهای فارسی دری و اوزبیکی اکثریت جمعیت این ولایت را تشکیل می‌دهند.[2]

در بدخشان زبان‌های دیگری به نام زبان‌های پامیری (از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی‌شرقی) هنوز زنده هستند و مردم به آن‌ها گفتار می‌کنند. در ناحیهٔ پامیر نیز عدهٔ اندکی به زبان قرقیزی سخن می‌گویند.

همچنین عده‌ اندکی از پشتون‌ها و ازبک‌های کوچ‌نشین و نیمه کوچ‌نشین نیز که به این ولایت مهاجرت کرده‌اند در این ولایت ساکن هستند. عدهٔ کمی از مسلمانان روسی نیز پس از جنگ شوروی و افغانستان در دههٔ ۱۹۸۰ نیز در این ولایت ساکن شده‌اند.[3] بیشتر مردم، پیرو مذهب اهل سنت هستند و عده‌ای از پامیری‌ها نیز پیرو مذهب تشیع اسماعیلی هستند.

جمعیت شناسی پشتون‌های بدخشان

دعوت از افغان های ساکن هندوستان جهت گرفتن زمین‌های تاجیکان در زمان عبدالرحمن سرآغاز انتقال پشتون‌ها از جنوب به مناطق شمالی از جمله بدخشان را رقم زد. در زمان حکومت امیر عبد الرحمن عده از قبایل وعشایر آنسوی سرحد بر اساس سیاستهای استعماری امیر و هدایت بادارانش در شمال کشور به عناوین مختلف جابجا شدند که این سیاست در زمان حکومت آل یحیی توسط هاشم خان، محمد گل مومند، شیرخان و یارانش دنبال گردید. در جریان تطبیق این برنامه صدها هزار هکتار زمین مردم شمال به زور از دست شان گرفته شد و به مهمانان تحمیلی داده شد و بدین ترتیب مردم قبایل آنسوی دیورند یا ناقلین در شمال کشور جابجا شدند.

عبدالرحمان خان هزاران فامیل از حامیان قوم درانی پشتون خودش را که مالدار بودند، از قندهار به ترکستان، قطغن و بدخشان انتقال داد و برای آن‌ها در آن‌جا چراگاه‌ها و مزرعه‌های رایگان اعطا کرد. امان‌الله (۱۹۲۹–۱۹۱۹)، نوهٔ امیر عبدالرحمان تهداب هژمونی پشتونیزم را با جابجا کردن ناقلین پشتون به‌صورت دسته‌جمعی و ترویج فرهنگ شان در ترکستان، قطغن و بدخشان گذاشتند.

مردمان قطغن و بدخشان به‌طور سیستماتیک در سال ۱۹۲۱ خلع سلاح شدند و در سال ۱۹۲۳ حکومت شاه امان‌الله نظام‌نامهٔ ناقلین به سمت قطغن خود را صادر کرد. این کار زمینهٔ اسکان مجدد را برای پشتون‌ها در مناطق قطغن مساعد ساخت و برای هر مرد و زن عضو خانواده بالای سن ۷ سال، هشت جریب (نیم هکتار) یا چهار هکتار زمین‌های آبی در مقابل پرداخت فیس ناچیز همراه با فواید مالیات ترجیحی اعطا شد. این روند طی دهه‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ تحت رهبری وزیر گل محمد خان مومند به‌عنوان وزیر داخله کشور و نمایندهٔ ویژه دولت در شمال افغانستان، ادامه یافت. او به‌خاطر تخریب آثار تاریخی غیر پشتون‌ها و نابودسازی نسخه‌های خطی تاریخی و تغییر نام‌های اصلی از زبان‌های محلی به زبان پشتو شهرت کسب کرد.[4][5][6][7][8]

پیشینه تاریخی

در نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی صدها ابزار سنگی در ساحه‌های متعدد افغانستان و همچنان بدخشان - ابزاری چون ابزار کوارتزی متعلق به دورهٔ پارینه‌سنگی زیرین (تبرهای دستی، چاقوهای دسته‌دار و تراشه‌ها) با قدمتی بیش از ۱۰۰٫۰۰۰ ساله - گواهی این است که بدخشان از دوران پارینه سنگی منطقه ای مسکون بوده‌است.

اسکلت انسان نِئاندِرتال در طی اواسط دههٔ هفتاد میلادی در درهٔ کور در بدخشان، و همچنین استخوان گیجگاهی بزرگی یافت شده‌اند که به عقیدهٔ دانشمندان می‌بایست متعلق به انسان امروزی با ویژگی‌های نئاندرتالی باشد. لوئی دوپری، باستان‌شناس دانشگاه پنسیلوانیا راجع به کشف درهٔ کور می‌گوید:

شمال افغانستان شاید منطقه‌ای باشد که هوموساپینس‌های امروزی، یا دست کم گونه‌ای از انسان امروزی، از نظر فیزیکی و جسمانی تحول پیدا کرده و شروع به متحول کردن فناوری عصر حجر کردند.

اما با حملهٔ شوروی به افغانستان در ۱۹۷۹ میلادی کاوش‌های باستان‌شناسی بدخشان را که احتمالاً می‌توانست این فرضیهٔ شگفت‌انگیز را تأیید کند، متوقف ساخت.

بشقاب نقره ای کشف شده توسط جورج کریستوفر میلزورث از بدخشان، ۱۸۳۲. دیونیزوس را درحالیکه توسط دو فرشته هل داده می‌شود، نشان می‌دهد

در هزاره ای اول قبل از میلاد این منطقه بدست هخامنشیان افتاد و پس از سقوط آنها توسط اسکندر مقدونی، تحت فرمانروایی دولت یونانی بلخ درآمد. در سالهای پیش از اسلام این منطقه توسط سلسله‌های مختلفی مانند کوشانیان و یفتلیان کنترل می‌شد. در دوران اسلامی هم بخشی از امپراطوری سامانیان و سپس غزنویان، سلجوقیان، غوریان، خوارزمشاهیان، مغولان و تیموریان بود.

در اوایل قرن شانزدهم الی اواسط قرن هجدهم بدخشان تحت سیطره خانات ازبک بخارا قرار داشت که وقتی از امپراتوری درانیان شکست خوردند، طی معاهده صلحی در ۱۷۵۰ میلادی بین مراد بیگ بخارا و احمد شاه درانی، جز قلمرو درانیان گردید. بدخشان تحت سلطه درانی‌ها و به دنبال آن سلسله بارکزی قرار گرفت و طی سه جنگ افغان و انگلیس هم، دست نخورده باقی ماند.

این منطقه در سال ۱۸۹۶ میان دو امپراتوری بزرگ (روسیه تزاری و بریتانیا) به دو بخش تقسیم گردید. یک بخش این استان تحت نام بدخشان روسیه و بعداً منطقه خودگردان کوهستانی بدخشان شوروی با مرکزیت شهر خاروغ به روسیه تعلق گرفت، و بخش دوم با مرکزیت شهر فیض‌آباد به امارت افغانستان پیوست. روسیه و انگلیس آمودریا (جیحون) را به عنوان مرز طبیعی پذیرفته و توسط ستون‌های مرزی نشانه‌گذاری شد. در سال ۱۹۱۷ بعد از پیروزی انقلاب بلشویکی در روسیه بدخشان روسیه به شوروی در تشکیل جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان تعلق گرفت.

این منطقه حدود ۱۰۰ سال در صلح بسر می‌برد تا اینکه شعله‌های جنگ داخلی افغانستان و اتحاد جماهیر شوروی به بدخشان هم زبانه کشید.

در طول دهه ۱۹۹۰، بیشتر مناطق شمال شرقی تحت کنترل نیروهای وفادار به برهان الدین ربانی و احمد شاه مسعود بود،[9] تا سال ۱۹۹۶ که طالبان رسماً تشکیل دولت داده بودند، بدخشان تنها ولایتی بود که طالبان آنرا فتح نتوانستند و الی ۲۰۰۱ میلادی و سقوط طالبان بدست نیروهای احمدشاه مسعود و برهان الدین ربانی بود.

بدخشان بدین ترتیب یکی از معدود ولایات کشور بود که در جنگ‌های افغانستان شاهد شورش‌های کمی بود اما در طی سال‌های ۲۰۱۰ شورشیان طالبان موفق به حمله و کنترل چندین ولسوالی در این ولایت شدند.[10]

در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۵، زمین لرزه هندوکش با ۷٫۵ مقیاس بزرگای گشتاوری، شمال افغانستان را با حداکثر چهار مقیاس شدت مرکالی (شدید) لرزاند. این زمین لرزه تقریباً ۳۰٬۰۰۰ خانه را ویران نمود، چند صد کشته برجا گذاشت و بیش از ۱۷۰۰ زخمی بدنبال داشت.[11]

جغرافیا
چشم‌انداز زیبای از دره‌ها و کوهستان بدخشان
عکس ماهواره ای که پامیر و منطقه دوطرف آنرا: ولایت بدخشان افغانستان و ولایت مختار کوهستان بدخشان تاجیکستان را نشان می‌دهد.
نوشاخ دومین قله مرتفع هندوکش با ۷٬۴۹۲ متر (۲۴٬۵۸۰ فوت) بعد از تراجمیر است که در ولایت بدخشان افغانستان واقع شده‌است.

بدخشان از شمال با ولایت مختار کوهستان بدخشان و ولایت ختلان تاجیکستان، از شرق و از طریق دهلیز واخان با چین، از جنوب با پاکستان و ولایت نورستان، از جنوب غرب با ولایت پنجشیر و از غرب با ولایت تخار همسایه است. مساحت این ولایت ۴۴٬۰۵۹ کیلومتر مربع (۱۷٬۰۱۱ مایل مربع) است که بیشتر آن توسط رشته کوه‌های هندوکش و پامیر اشغال شده‌است.

طبق صندوق جهانی حیات وحش، بدخشان با آب و هوای معتدل دارای کوه‌های بلند و رودخانه‌های خروشان است. کوه‌های مهم این استان در حوزهٔ رشته کوه‌های فلات پامیر و هندوکش؛ خواجه‌محمد، کمالنگ، جلغر هزارچشمه و سفیدخرس خوانده می‌شوند. بلندترین قلهٔ رشته کوه‌های هندوکش، «نوشاخ» نیز در این ولایت واقع شده‌است.

استان بدخشان ۵۳ درصد منابع آبی افغانستان را داراست که بصورت یخچالهای طبیعی در بام دنیا ذخیره شده‌است.

رودخانه‌های مهم آن عبارت‌اند از آمودریا رود کوکچه، واخان، انجمن، تگاب، پامیر، یفتل آب، وردوج، تنگ شیوا، جرم، خستک، جوخان کوف آب، آیش آب، جیروآب، رونج آب، زریچ آب، دریاچه سبز و چاهیلِ سرغیلان، آغردهٔ غارسپان، غوری‌سنگ، درواز و راغ.

دریاچه‌های بدخشان که در سرحد افغانستان و تاجیکستان قرار دارند عبارتند از: جهیل شیوا، زرکول و چقمقین.

بدخشان توقفگاهی در مسیر تجارت باستانی جاده ابریشم بود؛ چین از زمان سقوط طالبان علاقه زیادی به این ولایت نشان داده و به بازسازی جاده‌ها و زیرساخت‌های آن کمک کرده‌است.

دالان واخان شامل دو منطقه مرتع و بوته زار کوهستانی است: استپ آلپی کاراکروم در غرب فلات تبت و استپ در کوه‌های پامیر در منطقه درواز.

در جنوب فیض آباد، زمین تحت سلطه بیابانها و بوته زارهای خارک قرار می‌گیرد. پوشش گیاهی متداول شامل بوته‌های خار، زیزیف، اقاقیا و آمیگداتوس است. زمین‌های جنگلی پاروپامیزوس را می‌توان در مناطق شمال غربی و مرکزی ولایت یافت. پوشش گیاهی متداول شامل چمنزارها، گرم‌دشت‌ها و درختچه‌زارهای معتدله، مریم گلی و خارخاسک است.

اقتصاد
اطلاعات بیشتر: اقتصاد افغانستان

زراعت

فرآورده‌های عمدهٔ این ولایت جو، گندم، جودر (گندم سیاه)، ارزن و جواری (ذرت) است.

بر اساس آمار ریاست زراعت ولایت بدخشان گیاه زیره به شکل طبیعی در تمام کوهستان‌های این ولایت وجود دارد و در ولسوالی‌های شغنان، اشکاشم و شهدا نیز کشت و تولید می‌شود. سالانه حدود ۴۰۰ هکتار زمین در این ولایت تحت کشت زیره است که حدود ۱۰۰ تن از آن حاصل می‌شود و هر سیر آن در بازارهای داخلی به دو هزار و ۵۰۰ افغانی فروخته می‌شود.[12]

میوه

میوه‌های این ولایت توت و چهارمغز (گردو)، زردآلو، انار، آلبالو و سیب می‌باشد که سیب بهارک، چهارمغز سرغیلان، توت یفتل و انار خواهان در این ولایت از شهرت خاصی برخوردارند.

بدخشان انواع مختلف ناک مانند یخ‌ناک، چینایی، ایتالیایی، بلخی، خواجه صادقی، نشپاتی و قیام را تولید می‌کند. قرار ریاست احصائیه وزارت زراعت ولایت بدخشان در حدود ۲۷ هکتار باغ ناک دارد که از همین مقدار سالانه حدود ۷۰۰ تن ناک برداشت می‌شود.[13]

معادن

بدخشان به داشتن معادن لعل، لاجورد، زمرد، فیروزه و طلای خویش مشهور است. عمده‌ترین معادن بدخشان؛ لاجورد یُمگان به مساحت سیصد کیلومتر طول و ۴۷ کیلومتر عرض، معدن لعل در سرغیلان و معادن طلای راغ و یفتل و همچنین معدن مُنجان (مشترک با پنجشیر) می‌باشد.

لاجورد بیش از ۶۰۰۰ سال است که در معادن سر سنگ واقع در منطقه کران و منجان بدخشان استخراج می‌شود. این معادن بزرگترین و شناخته شده‌ترین منابع دوران باستان بودند.[14][15] بیشتر فعالیتهای معدنی اخیر بر روی سنگ لاجورد متمرکز بوده‌است، درآمد حاصل از معادن سنگ معدن برای تأمین بودجه نیروهای اتحاد شمال و قبل از آن، مجاهدان ضد شوروی استفاده می‌شده‌است.[16] بررسی‌های زمین‌شناسی اخیر، محل سایر ذخایر سنگ قیمتی، به ویژه یاقوت و زمرد را نشان داده‌است. بهره‌برداری از این ثروت معدنی می‌تواند کلید شکوفایی بدخشان باشد.[17]

در ۵ اکتبر ۲۰۱۸ در واشینگتن دی سی، مقامات افغان قراردادی ۳۰ ساله با ۲۲ میلیون دلار سرمایه‌گذاری توسط گروه سرمایه‌گذاری سنتر و شرکت بهره‌بردار آن با شرکت طلا و مواد معدنی افغانستان، برای اکتشاف استخراج طلا و توسعه منطقه ای بدخشان امضا کردند.[18]

لعل بدخشان در بیشتر متون ادبی جهان و به ویژه فارسی کهن، به دلیل کیفیت بسیار بالای خود شهرتی ویژه داشته و زبان زد عام و خاص است. به گونه ای که بیشتر ادبا در سطح جهان، سرخیِ لب یار را به آن تشبیه کرده‌اند.

در نتیجه بررسی‌های که اخیراً در مورد نفت در افغانستان صورت گرفته‌است، این ولایت را دارای ذخایر بزرگ نفتی تثبیت کرده‌اند.

تقسیمات اداری
ولسوالی‌های بدخشان

بر اساس تقسیمات سیاسی ولایت بدخشان دارای ۲۸ ولسوالی می‌باشد.

افرادسرشناس
  • برهان الدین ربانی: رهبر اسبق حزب جمعیت اسلامی و رئیس‌جمهور اسبق افغانستان
  • بحرالدین باعث: از روشنفکران حوزه اندیشه سیاسی
  • طاهر بدخشی: از روشنفکران حوزه اندیشه سیاسی
  • لطیف پدرام: سیاستمدار (تئوریسین ملی، روشنفکر دینی، رهبر حزب کنگره ملی و عضو پارلمان افغانستان)، نویسنده و شاعر.
  • فوزیه کوفی : سیاستمدار و فمینیست مشهور افغانستان که بسیاری نظرات مردسالارانه را در این کشور به چالش کشید و رهبر حزب موج تحول نیز می‌باشد.
  • مخفی بدخشی زن شاعر پر آوازه کشور.
  • مولوی سید عبدالرحمن مشهور به خرقه.
  • مولوی محمد سلیم طغرا.

چشم‌اندازها

جستارهای وابسته

منابع
  1. ایلرز، دبلیو. «BADAKŠĀN». دانشنامه ایرانیکا (ویراست آنلاین). ایالات متحده: دانشگاه کلمبیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۱۸.
  2. "World Gazetteer". Archived from the original on 5 January 2013. Retrieved 12 March 2010.
  3. 1 Badakhshan
  4. «اثرات ناقلین پشتون بالای مالداری - کوچی گری در افغانستان شمالشرقی». www.khorasanzameen.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۷.
  5. «کوچی‌ها مصیبت بزرگ برای بدخشان». Kabul Press کابل پرس. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۷.
  6. «پیدایش قبایل افغان (پشتون) در خراسان (افغانستان)». ns6.afghanpaper.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۷.
  7. «orozgani,tarikh, ariaye». www.ariaye.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۷.
  8. dailyetilaatroz (۲۰۱۸-۰۶-۲۰). «جنگ و صلح در افغانستان: دیدگاهی از غیر پشتون‌ها - بخش اول». روزنامه اطلاعات روز. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۷.
  9. تحلیل‌های جنگ: ولسوالی بهارک، ولایت بدخشان
  10. شورش در شمال افغانستان: ولسوالی جرم در محاصره
  11. یو. اِس. جی. اِس. «٧. ٥ مقیاس بزرگای گشتاوری – در ۴٥ کیلومتری شرق فرخار، افغانستان». سازمان زمین‌شناسی آمریکا.
  12. صدیقی، محمد تمیم (٢ ژانویه ٢۰٢١). «زیره وطن، هم دارو هم غذا بررسی وضعیت تولید و اهمیت یک گیاه پرارزش». وزارت زراعت افغانستان. دریافت‌شده در ٢٥ آوریل ٢۰٢١.
  13. صدیقی، تمیم (٢٢ اکتبر ٢۰٢۰). «ناک افغانستان». وزارت زراعت افغانستان. دریافت‌شده در ٢٥ آوریل ٢۰٢١.
  14. دیر، ویلیام اِ. ; هووی، رابرت اِ، و زوسمن، جوزف (١٩۶٣) "لاجورد" سنگ‌های قیمتی لانگمن، لندن، OCLC 61975619
  15. لاجیرد همچنانا در کوه‌های اورال روسیه کشف گردید. دیر ات ال. above
  16. انتخابی-فرد، کامیلیا (۱۵ اکتبر ۲۰۰۲). «امید اتحادیه شمال به معادن لاجورد بدخشان». اوراسیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئیه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ اوت ۲۰۰۷. از پارامتر ناشناخته |url-status= صرف‌نظر شد (کمک)
  17. "Afghanistan's gemstones" (PDF). Planet Earth. Winter 2006. Archived from the original (PDF) on 11 September 2008. Retrieved 20 August 2008.
  18. Mackenzie, James; Qadir Sediqi, Abdul (2018-10-07). "Afghanistan signs major mining deals in development push". Reuters. Retrieved 30 June 2020.

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به ولایت بدخشان در ویکی‌گفتاورد موجود است.

یک لایه اطلاعاتی جهت تقسیمات ولایت بدخشان

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ولایت بدخشان موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.