قهوه‌خانه
قهوه‌خانه (به انگلیسی: coffeehouse)، کافی‌شاپ (به انگلیسی: coffee shop)، یا کافه (به فرانسوی: café) به مکان‌های مشابهی گفته می‌شود که در آنها در درجه‌ی اول قهوه سرو می‌شود. یک قهوه‌خانه ممکن است نوشیدنی‌های دیگر و وعده‌های سبک نیز سرو کند. همچنین، بسیاری از قهوه‌خانه‌ها در خاورمیانه یا در محله‌های مهاجران از خاورمیانه در کشورهای غربی قلیان نیز سرو می‌کنند.
در حالی که کافه ممکن است به قهوه‌خانه یا چایخانه اشاره کند، واژه‌ی «کافه» معمولاً به رستوران‌های کوچک و ارزان (به انگلیسی: diner) اشاره دارد.
اولین قهوه‌خانه‌ها در قرن پانزدهم میلادی در ایران صفوی پدیدار شده و در قرن شانزدهم میلادی به نواحی تحت فرمان امپراطوری عثمانی گسترش یافتند. قهوه‌خانه‌ها به مکان‌های ملاقات پرطرفداری تبدیل شدند که مردم برای نوشیدن قهوه، صحبت کردن، انجام بازی‌هایی مانند شطرنج و تخته نرد، شنیدن داستان‌ها و موسیقی، و بحث در مورد اخبار و سیاست در آنها جمع می‌شدند.
از نظر فرهنگی، قهوه‌خانه‌ها مراکز تعاملات اجتماعی هستند. قهوه‌خانه‌ها برای مشتریان خود مکان گردهمایی، صحبت کردن، خواندن، نوشتن، سرگرم کردن یکدیگر، و گذراندن وقت را فراهم می‌کنند. با توسعه‌ی وای-فای قهوه‌خانه‌ها به مکان‌های دسترسی به اینترنت هم تبدیل شده‌اند.
کافه
کافه یا قهوه‌خانه (به فرانسوی: Café) محلی است عمومی که در آن نوشیدنی غیرالکلی و گاه غذاهای سبک عرضه می‌شود. کافه در برخی از کشورها جایی برای معاشرت و گفتگوی مردم است.
کافه را نباید با کافی‌شاپ اشتباه کرد. کافی‌شاپ محل عمومی آمریکایی است که در آن معمولاً فقط قهوه عرضه می‌شود. در کافه معمولاً نوشیدنی الکلی همراه با ملددی عرضه می‌شود ولی در قهوه‌خانه فقط نوشیدنی سبک عرضه می‌شود.
از سال ۱۳۶۰ کافی‌شاپ‌ها جای چایخانه‌ها را تنگ کردند. در چایخانههای ایران به‌جای سرو قهوه بیشتر چای، قلیان و انواع غذاهای سنتی ایرانی با موسیقی زندهٔ ایرانی ارائه می‌شود.
در ایران
چایخانه در گذشته نخست محلی بوده‌است برای نوشیدن چای و خوردن ناهار و شام که بعدها اموری نظیر اطلاع‌رسانی، نشر افکار و اخبار اجتماعی-اقتصادی و حتی سیاسی و نیز سرگرمی‌هایی چون مدیحه‌سرایی، نقالی، شاهنامه‌خوانی، غزل‌خوانی، سخنوری و مشاعره نیز در آن جایگاهی پیدا کردند و این مکان به عنوان نهاد با اهمیتی از جهت فرهنگی معرفی شد.
در جامعه سنتی ایران، هر نهادی که بنیاد می‌گرفت با نظام‌های اجتماعی، فرهنگی واقتصادی جامعهٔ ما همخوانی داشت. یک نهاد اجتماعی یا فرهنگی در این جامعه بدون پشتوانهٔ خواست و نیاز مردم، ناگهان سبز نمی‌شد و شکل نمی‌یافت. جامعهٔ سنتی مثل امروز بی در و پیکر نبود که در پی ارتباطات با جهان شرق و غرب هر چیزی را بدون تعمق در آنها و بی‌توجه به همخوانی یا ناهمخوانی آنها با فرهنگ و باورها و نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردمان بگیریم و به صورت یک نهاد عَلَمش کنیم.
قهوه‌خانه یکی از نهادهای سنتی بود که نیاز مردم آن زمان را در جامعه پدید آورد. البته این را هم بگویم که پیش از این که قهوه‌خانه به صورت یک نهاد عمومی- اجتماعی درجامعه پدید آید، در دربارهای صفوی و قاجار بیوتاتی به نام آبدارخانه و قهوه‌خانه وجود داشتند که درآنها انواع شربتها و عرقی جات و نوشیدنی‌ها را تهیه می‌کردند و به درباریان و میهمانان داخلی و خارجی عرضه می‌کردند. یکی از نوشیدنی‌ها نیز در آبدارخانه‌های دربار قهوه بود. در آغاز، قهوه پزی و قهوه نوشی در ایران عمومیت نداشت و مخصوص درباریان و رجال مملکتی بود. پادشاهان صفوی و قاجاری قهوه چی و قهوه چی باشی داشتند که از منصب‌های درباری به‌شمار می‌رفتند. کم‌کم قهوه‌خانه به محیط بیرون از دربار و به خانواده‌های اشرافی و اعیانی راه یافت و قهوه نوشی در جامعه و میان مردم شکل گسترده‌تر یافت.
قهوه‌خانه به صورت مردمی و عمومی اش در ایران در دوره صفوی شکل گرفت. برخی از سیاحت گران اروپایی که در این دوره به ایران آمده بودند، در سفرنامه‌های خود از قهوه‌خانه و چایخانه صحبت کرده‌اند. اولئاریوس، سیاح آلمانی که در ۱۰۴۷قمری مطابق ۱۶۳۷میلادی به ایران سفر کرده بود از چایخانهٔ ختایی و قهوه‌خانه صحبت می‌کند. در اولی چای از نوع چای وارداتی از چین و در دومی قهوه می‌پختند و به مشتریان می‌دادند. قبل از این که قهوه‌خانه و چایخانه به عنوان یک مکان عمومی در محیط بیرون از خانه و دربازار و کوی و برزن شکل بگیرد و مردان خانواده را از هر گروه، لایه و قشر به خود جذب کند، مردان ما در جامعهٔ کشاورزی و کارگری آن زمان، جایی برای جمع شدن نداشتند. مردم حرفه‌های مختلف از تاجر و بازرگان گرفته تا صنعتگر و پیشه‌ور و کارگر معمولاً در خانه‌های یکدیگر یا بزرگ و نقیب صنف جمع می‌شدند. با شکل گرفتن قهوه‌خانه، این نهاد توانست محفل مناسبی برای جمع شدن افراد هر صنف جامعه بشود. اولین قهوه‌خانه‌های ایران در شهر قزوین و در زمان شاه تهماسب پدید آمد، و در اصفهان در زمان شاه عباس توسعه یافت. نخستین قهوه‌خانه‌ها در اصفهان بیشتر در ضلع شمالی میدان نقش جهان، در سردر و در بازار قیصریه و زیر طاق نماهای آن بود.
طبق ادعای سازمان میراث فرهنگی ایران، اولین قهوه‌خانه‌ها در ایران در دوره صفویه در زمان شاه طهماسب در شهر قزوین تأسیس شده‌اند و در زمان شاه عباس اول در شهر اصفهان گسترش یافتند و این در حالی است که ترکیه درخواست ثبت قهوه‌خانه را به عنوان میراث فرهنگی آن کشور داده‌است.[1]
نقاشی قهوه‌خانه
نقاشی قهوه‌خانه شیوه‌ای از نقاشی ایرانی است که در اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی اوج گرفت. محمد مدبر و حسین قوللر آقاسی از مهم‌ترین نقاشان این رشته به‌شمار می‌روند. نمونه‌های قابل توجهی از آثار هنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای در موزهٔ رضا عباسی نگهداری می‌شوند. این شیوه در دههٔ ۲۰ و ۳۰ شمسی مورد توجه هنرمندان مدرنیست ایرانی به ویژه اهالی مکتب سقاخانه قرار گرفت.
در جهان عرب
قهوه از قرن ۱۳ میلادی شروع به محبوب شدن کرد و تا اوایل قرن ۱۵ میلادی در مصر، شام و عثمانی پرمصرف شد و در همه این شهرها قهوه‌خانه‌هایی برپا شد.
مقامات مذهبی در مکه، قاهره و استانبول تلاش کردند تا مصرف آن را ممنوع کنند. قهوه‌خانه نهادی جدید بود که مردان در آن جمع می‌شدند و به صحبت کردن، شعرخوانی و بازی‌هایی مانند تخته نرد و شطرنج می‌پرداختند. آنها به مرکزی برای گردهماییِ اندیشمندان و به صورت ضمنی به رقیبی برای مسجد به عنوانِ محل ملاقات جمعی بدل شده بودند.[2] برخی عالمان دینی معتقد بودند که قهوه‌خانه حتی از میکده هم بدتر است و مقامات هم متوجه شده بودند که این اماکن می‌تواند تبدیل به لانه‌های فتنه شوند.[2]
در اروپا
تقریباً در سال ۱۶۵۰ میلادی، قهوه به کشور انگلستان وارد می‌شد و قهوه‌خانه‌هایی در شهرهای آکسفورد و لندن تأسیس شدند. در اروپا هم مانند خاورمیانه، قهوه‌خانه‌ها به مکانی برای معاشرت، مطالعه و تبادل نظر دربارهٔ موضوعات روز بدل شد. یک شباهت دیگر، امکان تبدیل آنها به مکانی برای اجتماع عناصر نامطلوب و خرابکاران بود. چارلز دوم، پادشاه انگلستان قهوه‌خانه‌ها را «مکانی برای ملاقات خائنان و نشر شایعات سخیف دربارهٔ اعلیحضرت و وزیرانش» معرفی می‌کرد. در قرن ۱۸، قهوه‌خانه معروف پاریس، کافه پروکوپ، مشتریان ثابتی همچون مارا، دانتون و روبسپیر داشت که در طول انقلاب فرانسه در آنجا برای انقلاب طرح‌ریزی می‌کردند.[2]
جستارهای وابسته
- کافه تریا
- قهوه
- چای
- چایخانه
- فرهنگ کافه‌نشینی
- نقالی ایرانی
منابع
- «ثبت میراث ایرانی به نام دیگری». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۶ اسفند ۱۳۹۲.
- جان مک هوگو (۲ ژانویه ۲۰۱۴–۱۲ دی ۱۳۹۲). «قهوه: چگونه نوشیدنی عرفای عرب جهانی شد؟». بی‌بی‌سی فارسی. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک)
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Coffeehouse». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۷ آوریل ۲۰۲۰.
- عل‍ی‌پور، حسین، چایخانههای سنتی، رونق محفل جوانم‍ردان، نشریهٔ شما، ش ۲۴۸، ۴ به‍من ۱۳۸۰: ص ۱۶.
- ارض‌پی‍ما، فی‍ض‌الل‍ه، تاریخ صن‍ایع چایک‍اری و چایس‍ازی در ایران، سازمان چای کشور، ۱۳۷۸.
- سیف، هادی؛ نقاشی قهوه‌خانه، موزه رضا عباسی، ۱۳۶۹.