جدایی هرات از ایران
برای دیگر کاربردها محاصره هرات (ابهام زدایی) را ببینید.
جدایی هرات از ایران یا مسئلۀ هرات از مهمترین فرازهای تاریخ دوسدۀ اخیر کشورهای ایران و افغانستان است. پافشاری ایران بر تملک هرات دو بار مورد اعتراض و هجوم دولت بریتانیا قرار گرفته‌است که در نهایت موجب جدایی هرات از ایران شد.
دورۀ صفوی
در سدۀ ۱۶م هرات تحت کنترل صفویان ایران قرار گرفت. در دوران صفوی هرات مهمترین شهر و مرکز خراسان محسوب می‌شد. شاه عباس در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی می‌کرد.
هرات همواره مورد طمع ازبکان بود؛ حتی چندبار این شهر به دست ازبک‌ها افتاد. اما سلطۀ ازبکان بر این شهر کوتاه مدت بود و آن‌ها از ضعف حاکمان محلی صفوی در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کوتاهی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است پس از سرنگونی صفویان، هرات مدتی در اشغال طایفهٔ ابدالی بود و به‌دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ ماموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی هرات از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند.
دورۀ قاجار
در ۱۲۴۹ ه.ق عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مأمور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کردند و در سال ۱۲۷۳ ه.ق (۱۸۵۷ میلادی و ۱۲۳۶خورشیدی) این شهر را پس گرفتند.
با تهاجم بریتانیا به جنوب ایران و پس از بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا، سرانجام در سال ۱۲۳۶ خورشیدی (۱۸۵۷ میلادی)، معاهده پاریس در شهر پاریس میان نمایندۀ ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در عوض ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فراخواند و استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت. پس از جنگ هرات قسمت‌هایی از شرق هریرود به بعد (شامل هرات) به افغانستان پیوست شد.
جنگ هرات
که در اوایل حکومت محمدشاه قاجار رخ داد، سپاهیان ایران هرات را که حاکم آن با پشتیبانی انگلیسی‌ها اعلام استقلال کرده بود محاصره کردند. اما به علت اشغال جزیره خارگ به‌وسیلۀ نیروی دریایی انگلیس و اولتیماتوم آن کشور به ایران، سپاهیان ایران به محاصرۀ هرات پایان دادند و این امر به‌تدریج مقدمات جدایی افغانستان را از ایران فراهم ساخت تا اینکه در سال ۱۸۵۷ میلادی (برابر با ۱۲۷۳ قمری و ۱۲۳۶ خورشیدی) از ایران جدا شد.[1]
تلاش برای الحاق دوباره به ایران
پس از مرگ دوست محمدخان و ایجاد هرج و مرج و ناامنی در افغانستان، دولت انگلیس از تخریب هرات و حملۀ شورشیان به آن هراسناک بود و به دلیل اینکه همچنان چشمداشت زیادی به استعمار هرات داشت، تصمیم گرفت هرات را برای مدت نامعلومی به‌طور امانی تحت حاکمیت ایران قرار دهد. بدین جهت رونالد تامسون وزیر مختار انگلیس در ایران در اکتبر ۱۸۷۹ (۱۲۵۸ خورشیدی) این پیشنهاد را از طرف دولت متبوعش به دولت ایران ارائه کرد. ناصرالدین شاه و صدراعظم او حسین خان سپهسالار قرارنامۀ مزبور را در دولت مطرح و آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند و با اطرافیان خود در باب آن مشورت کردند. از جمله ایراد عمده‌ای که به آن گرفته شد ذکر کلمۀ «امانت» در قرارنامه بود که می‌گفتند اگر پس از آنکه دولت ایران متحمل زحمت و مرارت شد و مبالغی در این راه هزینه کرد و پس از مثلاً شش ماه دولت انگلیس تصمیم گرفت هرات را از قلمرو ایران جدا نماید چه خواهد شد؟ مذاکرات با دولت انگلیس در باب حذف این شرط از قرارنامه هم نتیجه نداد. به این جهت با آنکه ناصرالدین شاه در این باره به استخاره هم متوسل شد و استخاره هم «بسیار بسیار خوب» آمد، مدتی سرگردان و حیران بودند و نمی‌توانستند تصمیم بگیرند و بالاخره بهتر آن دیدند که آن را قبول نکنند و به مقامات انگلیس پاسخ رد داده شد.[2]
جستارهای وابسته
- معاهده پاریس
- جنگ هرات
- هرات
منابع
- خالوحسین بردخونی، سید قاسم یاحسینی، بوشهر، اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی استان بوشهر، چاپ اول، ۱۳۷۲.
- برگرفته از کتاب اطلاعات عمومی پیام شابک ۹۷۸−۹۶۴−۸۴۸۱−۰۳−۷
- «ناصرالدین شاه و استخاره و یادی از شادروان ایرج افشار/دکتر ابراهیم تیموری». مجله بخارا. ۱۰ مهر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۱۳.