سوگواری محرم در ایران

سوگواری محرم در ایران
تعزیه، بخش هنر اجرایی سوگواری محرم در ایران؛
برپایی توسطایرانیان، به‌ویژه مسلمانان شیعه
اهمیتسوگواری محرم
مراسمآیینگان دینی-ملّی
تاریخ۹ محرم - ۱۰ محرم
مرتبط بهسوگواری محرم

سوگواری‌های مُحرّم در ایران

سوگواری محرم در ایران
تصویری از یک جلسه عزاداری محرم که در آن پرچمی با جمله معروف حسین در روز عاشورا «هیهات من الذلة» (محال است تن به ذلت دهیم) نصب شده‌است.
تصویری از حضور شیعیان ایران در یک مراسم عزاداری

در روزهای عزاداری محرم چهره شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشمگیری تغییر می‌کند و سیاهپوش می‌شود. بیرق‌ها و علم‌های سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام تکایا، مساجد، خانه‌ها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته می‌شود. زن و مرد و پیر و جوان سیاه می‌پوشند و خصوصاً در ظهر عاشورا برخی چهره‌ها و موهایشان را گِل‌آلود می‌کنند. در این ایام زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد و معابر و تکایا جمع می‌شوند به سر و سینه خود می‌کوبند تا عزا برپا دارند و با کشته‌شدگان واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داد ابراز همدردی کنند.

با آنکه شهر ظاهری پُرآشوب دارد و مملو از مردانی است که با زنجیر و دست به سر و سینه خود می‌کوبند، اما آنچه گویتیسولو را به شگفت می‌آورد، مشاهده انبوه مردمانی است که از زن و مرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک، با مهربانی و همدلی در کنار هم سوگواری می‌کنند. او می‌نویسد مردمان در این دو سه روز با یکدیگر از زمان‌های دیگر مهربان‌ترند و همدل‌تر.[1]

در ایران روضه‌ها بیشتر در ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌شوند. معمولاً هر مجلس روضه از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل می‌شود. برخی روضه‌ها ممکن است کاملاً زنانه باشند و گاه کاملاً مردانه. مجلس روضه ممکن است در خانه تشکیل شود یا در تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها برپا شود.

نذری

در هنگام سوگواری محرم در ایران، انواعی از غذا بین مردم پخش می‌شود؛مردم مذهبی ایران که وضع مالی خوبی دارند با پخش غذای رایگان در این ایام ارادت خودشان را نسبت به امام سوم شیعیان و سایر امامان ابراز میکنند.این غذا ها عمدتا جنبه مردمی دارند و توسط خیرین توزیع میگردند اما در مواردی نیز توسط حکومت اجرا میشود.[2][3]

انواع هیأت
  • یک دسته از هیأت‌ها فقط در محرم و صفر و دیگر ایام سوگواری عمومی تشکیل می‌شود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری می‌پردازند.
  • هیأت‌هایی که در طول ایام سال فعالیت می‌کنند. بر حسب توافقی که کرده‌اند در شب‌های جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و غیره گرد هم جمع می‌شوند.[4]

روش‌های مرسوم
برافراشتن پرچم‌های «یا اباعبدالله الحسین» و «یا اباالفضل العباس» در ایام محرم

تاریخچه

از آغاز تا سده هفتم

سوگواری برای کشته شدگان کربلا در همان روزهای پس این واقعه انجام شد. در چهلم (اربعین) هنگامی که اسیران از شام بسوی مدینه در حرکت بودند راه خود را به سمت کربلا تغییر داه و هنگامی که بدان سرزمین رسیدند با جابر ابن عبدالله انصاری صحابی پیامبر و تعدادی از بنی هاشم مواجه شدند و در آنجا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند.

سوگواری در مدینه اولین بار به پیشگامی ام سلمه همسر پیامبر اسلام انجام شد.

در دوران امام پنجم شیعیان (که خود در کربلا حضور داشت) و امام ششم شیعیان که مصادف با دوران ضعف بنی امیه بود عزاداری به صورت مراسم سالانه رواج یافت.

سایر امامان شیعه نیز در برگزاری مراسم سالانه برای کشتگان کربلا اهتمام داشتند.دراین دوران تعداد زیادی از شاعران شیعه نیز اشعاری در مراثی حسین سرودند.

آل بویه

یکی ازمهمترین دوران عزاداری برای کشتگان کربلا در قرن چهارم و مقارن با حکومت آل بویه‌است. در این دوران حکومت‌های شیعی همچون علویان طبرستان، زیدیان یمن، حمدانیان در شمال عراق، فاطمیان در مصر و آل بویه در عراق و ایران به قدرت رسیدند. عموم مورخان به برگزاری عزاداری به صورت عمومی در کوچه خیابان در این دوران اشاره کرده‌اند.

در این باره ابن جوزی می‌نویسد: «در سال ۳۵۲ (قمری) معزالدوله دیلمی دستور داد، مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن کنند; در این روز بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید; قصابان گوسفند ذبح نکردند، هریسه پزها هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند; در بازارها خیمه برپا کردند و به رسم عزاداری کرباس آویختند; زنان به سرو روی خود می‌زدند و بر حسین ندبه می‌کردند.»

حاکمان فاطمی مصر نیز با آنکه با ال بویه رقیب بودند از روش آنان در عزاداری پیروی کردند.تقی الدین مقریزی در این باره می‌نویسد که:

در زمان المعزلدین الله به سال ۳۶۳ (قمری) در کشور مصر تمام فاطمیین و شیعه در روز عاشورا در کنار مقبره ام کلثوم و سیده نفیسه اجتماع نموده و به عزاداری پرداختند و مبلغ بی حساب برای اطعام و عزاداری و شربت مخارج نمودند و به سال ۳۹۶ (قمری) در مصر کلیه بازارها را تعطیل عمومی کردند و ابن مأمون در سال ۵۱۵ (قمری) از موقوفات و صدقات کشور مصر روز عاشورا را تعطیل و روز توزیع صدقات قرار داد. و در عهد صدارت افضل بن بدرالدین در مسجد حسینی قاهره بوریاها فرش شد و افضل بدین سان در قلب مردم را یافت.

اصطلاح‌ها

دسته‌ها
نوشتار اصلی: دسته عزاداری
دسته سیدها در اربعین 83 شهر مشهد

در جلوی دسته‌ها، پرچم‌داران به راه می‌افتند و سپس افراد بزرگتر زنجیرزن به ترتیب قد در دو صف طویل حرکت می‌کنند و در بین آن‌ها افرادی نوحه می‌خوانند و طبل یا دهل می‌زنند. سپس سینه‌زن‌ها در پشت این صف حرکت می‌کنند.

تعزیه
نوشتار اصلی: تعزیه

در تعزیه بازیگران واقعه کربلا را به شکل نمایش بازی می‌کنند. تعزیه دو طفلان مسلم که در شهر بروجرد اجرا می‌شود داستان کشته شدن طفلان مسلم را حکایت می‌کند.[8]

عَلم
نوشتار اصلی: علم عزاداری

عَلم یا جریده یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل می‌شود. در مناطقی از ایران مردم اعتقاد دارند که برخی از علم‌ها، که با نام علم جوش شناخته می‌شوند، اصطلاحاً می‌جوشند..[9][10] در تصویر ضمیمه، که در روستای الهرد منطقه ارسباران گرفته شده‌است، دو علم در میان دایره عزاداران دیده می‌شوند. یکی از علم‌ها ساکن است و دیگری در حالت افقی قرار گرفته و علمدار را می‌کشد.

نخل
نوشتار اصلی: نخل‌گردانی

نخل تابوت بزرگ و بلندی است که در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده می‌شود.[11]

مراسم نخل برداری عاشورا در مهریز

عزاداری‌های محلی در ایران
دو علم در میان عزاداران آورده شده‌اند (ارسباران آذر ۱۳۹۰).
  • آئین سقاخانه: در بروجرد، برخی خانواده‌ها یک اتاق منزل خود را سیاهپوش می‌کنند و در شب‌های دهه محرم، از عزاداران پذیرائی می‌کنند. سقاخانه‌های هر کوی، با نصب پرچم و چراغ و بازگذاشتن در منزل مشخص می‌شوند.[12]
  • چک‌چکو: نوعی عزاداری شبیه به سینه زنی است که در آن از دو قطعه چوب یا سنگ استفاده می‌شود. چک چکو در استهبان استان فارس رایج است.[13]
  • آئین مجمه گذاری سنتی در روستای کوهستان

آیین اطعام دهی سنتی در روستای کوهستان از توابع شهرستان بهشهر که با اسناد موجود قدمتی نزدیک به سه قرن دارد.

نقد
  • عبدالله جوادی آملی مفسر شیعه این مسئله را که روایت جریان کربلا از دست علما خارج شده و به دست روضه خوان‌ها افتاده است مورد نقد قرار می‌دهد. او با تأیید اهمیت مداحی، آن را در اولویت بعد از بیان معارف کربلا قرار می‌دهد و معتقد است خواندن روضه نیز باید توسط علما انجام شود. وی «خطر» پاکستان را مثال می‌زند که در آن کار به دست ذاکرین افتاده است و علما خانه‌نشین شده‌اند.[14]
  • نظر سید روح‌الله خمینی در مورد قمه زنی چنین است:

بسمه تعالی، شبیه خوانی و مراسم دیگر که در سؤال ذکر شده، اگر همراه با حرامی نباشد و موجب وهن مذهب نشود، مانع ندارد و بهتر است به جای شبیه خوانی، روضه بخوانند، و از قمه زنی اجتناب نمایند.[15]

این نوع عزاداری‌ها نه دردین اسلام نه در ملیت ایرانی سابقه نداشته و مراسمی از نوع تعزیه گردانی شبیه‌سازی، نعش و علم وکتل و عماری و پرده داری وشمایل کشی و معرکه‌گیری و قفل بندی و زنجیر زنی و تعزیه خوانی و فرم خاص و جدید و تشریفاتی مصیبت خوانی که همه شکلش اقتباس از مسیحیت است و هرکس با آن آشنا است بسادگی تشخیص می‌دهد که تقلید است.[16]

  • سید علی اصغر غروی در مقاله عزاداری‌های مرسوم بدعت یا سنت می‌نویسد: شیعیان به جای بزرگداشت این قیام و پرداختن به علل، نتایج، دستاوردها و نقش تاریخ ساز آن، بیشتر به حواشی ماجرا می‌پردازند، و در این میان، سخنرانان نیز بی‌تقصیر نیستند، قصه‌گویانی که از قرآن و نهج البلاغه اطلاع کمی دارند، یا اصلاً اطلاعی ندارند، و کمتر از آن‌ها نقل می‌کنند، و این فرصت مغتنم را برای معرفی حقیقت دین به مردم از دست می‌دهند. بیش از نیمی از زمان هر مراسم، صرف عزاداری می‌شود! داستان‌های بسیاری در مورد گلوی بریده حسین، دستان بریده و فرق شکافته ابوالفضل، گلوی شکافته علی اصغر و جوانی علی اکبر تعریف می‌شود، اما افسوس و صد افسوس که هیچ کس نمی‌گوید این‌ها همه برای چه بود! نمی‌گویند چون یزید ظالم بود و حسین بن علی می‌خواست احقاق حق کند، آن اتفاقات روی داد! چطور ممکن است جامعه‌ای ادعاء حب حسین داشته باشد ولی از اخلاق حسین و نوع دینداری او بی‌خبر باشد؟! اگر قبول داریم حسین بر حق بوده، پس مشکل در عدم شناخت صحیح حق و ناحق است! آن هم حق و ناحق امروز، نه ۱۴۰۰ سال پیش، که معما چو حل گشت آسان شود می‌پنداریم که در مصیبت حسین گریه می‌کنیم، ولی در اصل به حال خودمان می‌گرییم و این داستان تکراری عزاداری‌های ما در طول تاریخ بوده‌است! چون اساساً اکثر ما حق و باطل را نمی‌شناسیم یا اگر شناختیم منافعمان ما را وادار به سکوت می‌کند.[17]

برنامه‌های سازمان دهی شده

در سال‌های اخیر برخی برنامه‌ها توسط نهادهای دولتی یا سایر ارگان‌ها در سوگواری محرم به صورت سازمان یافته ترتیب داده می‌شوند. همایش شیرخوارگان حسینی هر ساله در اولین جمعه ماه محرم در شهرهای مختلف ایران برپا می‌شود. هجدهمین دوره از این مراسم در روز جمعه 31 مردادماه 1399 در ایران و سایر کشورها برپا شد.[18]

جستارهای وابسته

منابع
  1. «سوگواری عاشورا از نگاه اروپاییان». وبگاه بی‌بی‌سی فارسی. ۴ آذر ۱۳۹۱.
  2. فرارو. «(عکس) کودک 3 ساله در دیگ غذای نذری سوخت!».
  3. ایرنا. «کودک 3 ساله اروندکنار در دیگ غذای نذری سوخت».
  4. «عزاداری امام حسین علیه السلام در تاریخ». www.tafrihi.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ دسامبر ۲۰۱۰.
  5. «ممنوعیت علم‌کشی و موافقان و مخالفان آن». دریافت‌شده در ۱۹ ژانویه ۲۰۰۸.
  6. «احکام عزاداری امام حسین». دریافت‌شده در ۱۸ ژانویه ۲۰۰۸.
  7. «درگیری قمه‌زنان با پلیس اصفهان». دریافت‌شده در ۱۹ ژانویه ۲۰۰۸.
  8. «محرم و سوگواری امام حسین در بروجرد». ویروگرد: دانشنامه بروجرد. ۳ فروردین ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۳۹۵.
  9. «دسته علم‌هایی ((جشها=جوش))که در محرم می‌جوشند».
  10. «وقتی که علم عزاداران به جوش می‌آید».
  11. «نمادها در سوگواری واقعه عاشورا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۹.
  12. «محرم در بروجرد، برگرفته از وبگاه بروجرد. اینفو». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۶.
  13. محرم در ایران شبکه اطلاع‌رسانی پیام صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۲۹ دیماه ۱۳۸۶.
  14. تفسیر سوره انفال، جلسه ۲۳
  15. «فتوای امام خمینی در مورد قمه زدن در عزای امام حسین (ع)». مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
  16. علی، شریعتی (آبان ۱۳۵۰ ص ۲۰۷). تشیع علوی و تشیع صفوی. انتشارات حسینیه ارشاد. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  17. «عزاداری‌های مرسوم بدعت یا سنت». دریافت‌شده در ۲۷ مهر ۱۳۹۴.
  18. «همایش شیرخوارگان حسینی در سراسر کشور». تابناک. ۱۶ مهر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۶ مهر ۱۳۹۵.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.