زید بن علی

زید بن علی، پیشوای شیعیان زیدیه که فرزند سجاد و نوه حسین بن علی بود. او بیشتر به علت نبردی دو روزه که علیه هشام بن عبدالملک خلیفه اموی در کوفه صورت داد، معروف است. همچنین زید، امام پنجم شیعیان زیدیه می‌باشد که شیعیان زیدیه، او را جانشین و امام پس از سجاد می‌دانند و برادرش محمدباقر را به امامت قبول ندارند. وی برای شیعیان دوازده امامی مورد احترام است اما علمای دوازده امامی معتقدند که وی هیچگاه ادعای امامت نداشته است.

زید بن علی
امام پنجم شیعیان زیدی
اطلاعات شخصی
زاده۷۶ هجری
مکه در  عربستان سعودی
درگذشته۱۲۲هجری
محل دفنکوفه در

ویژگی‌های شخصی
پدر

پدر زید، علی بن حسین، امام چهارم شیعیان است.

مادر فرزند ابوطالب

در نام مادر وی اختلاف است، برخی نام او را «جیدا» یا «جید» یاد کرده‌اند.[1] برخی هم نام او را «حیدان» می‌دانند.[2] در روایتی علی بن حسین او را به نام «حوراء» می‌خواند.[3] در روایتی از اعیان الشیعه او کنیزی بود که مختار بن ابی عبیده ثقفی او را به ۳۰ هزار درهم خرید، سپس او را به عنوان هدیه‌ای ارزنده نزد علی بن حسین فرستاد.[4] و این بانو از وی دارای چهار فرزند شد، سه پسر و یک دختر، نخستین فرزندش زید بن علی است و سه فرزند دیگرش عمرو، علی و خدیجه نامگذاری شدند.[5]

چون مادر زید طبق شجره نامه‌ها دختر حسن مجتبی بوده‌است، سلسله سادات از نسل او را را حسینی حسنی گفته‌اند.[6]

مشخصات

ابوحمزه ثمالی در حدیثی بلند شرح دیدارش با علی بن حسین در حج را بیان کرده و اینکه زید را در کودکی نزد وی می‌بیند و علی بن حسین از آیندهٔ این کودک (زید) به او خبر می‌دهد.[1][7][8]

لقب‌ها
  • شهید
  • حلیف القرآن
  • زیدالازیاد[9]
کنیه

کنیه او «ابوالحسین» است. به خاطر این‌که یکی از فرزندان او به نام حسین بود، بنابراین او را به این کنیه می‌خوانند.[10]

مشخصات ظاهری

گفته می‌شود زید دارای قامتی رشید بود و صورتی زیبا و با ابهت داشت که متانت و وقار از آن به خوبی آشکار بود. وی چشمانی درشت و سیاه و جذاب با ابروانی کشیده و نزدیک به هم و محاسنی پرپشت و پیشانی برجسته و بلند و بینی برآمده و کشیده داشت.سید بن طاووس- ربیع الشیعه

همسران

او در طول زندگی خود ۳ زن عقدی و ۳ کنیز داشت. اولین همسری که زید انتخاب کرد «ریطه» دختر ابی هاشم عبداللّه بن محمّد حنفیه بود، این زن از بانوان با شخصیت و بنام بنی هاشم بود، او در اواخر عمر دو زن دیگر در شهر کوفه اختیار کرد.[11]

فرزندان

زید بن علی دارای ۴ فرزند پسر بود که هر یک خود شخصیتی و عالم و مجاهد بودند.

  • یحیی (که مادرش ریطه است)
  • حسن بن زید
  • عیسی، حسین و محمّد (که مادر این سه نفر کنیز بودند)
  • عبیدالله ابن زید مشهور به عبیدالله الاعرج
زادروز

روز تولد زید بن علی به هیچ وجه مشخص نیست و بین مورخین حتی در سال ولادتش نیز اختلاف است. ابن عساکر (درگذشته ۵۷۱ قمری) سال تولد او را ۷۸ قمری می‌داند[12] مورخ دیگر به نام ممحلی (متوفای ۶۵۲ قمری) سال ولادت او را ۷۵ قمری یاد می‌کند[13] برخی سال میلاد او را سنه ۸۰ قمری پنداشته‌اند.[14] گرچه دانشمند بزرگ شیعه، شیخ مفید یادی از سال ولادت او نکرده، اما نتیجه کلام وی مؤ ید قول ابن عساکر در تهذیب است،[15] زیرا روایات متفق است که زید بن علی در موقع کُشته‌شدن‌اش ۴۲ ساله بود[16] و شیخ مفید سال مرگ او را ۱۲۰ قمری می‌داند؛ بنابراین باید سال ولادت او سنه ۷۸ قمری باشد. امّا شیخ مفید در کتاب دیگرش «مسارالشیعه» سال مرگ او را سنه ۱۲۱ قمری و ظاهراً این تاریخ را اختیار کرده‌است. در مقدمه کتاب «مسنزین العابدیند امام زید»[17] در شرح حال زید بن علی سال ولادت او را ۷۶ قمری و سال مرگ را ۱۲۲ قمری و مدت عمرش را ۴۶ سال می‌داند و شیعیان زیدی اکثراً این تاریخ را معتبر می‌دانند. اما آنچه که از کتاب‌های معتبر و با نگاه در آثار موجود دربارهٔ زید بن علی هست می‌توان چنین برداشت کرد که سال تولد او سال ۷۹ قمری است.

شخصیت علمی

علمای بزرگ و صاحب نظرات علم رجال و حدیث مقام علمی زید بن علی را با عباراتی محکم و رسا بیان کرده‌اند و او را به عنوان یکی از بارزترین چهره‌های فقهی و علمی آل محمّد ستایش می‌نمایند. مقام علمی زید بن علی آنقدر معروف و مسلم بود، که او را به «عالم آل محمّد» یا «فقیه اهل‌بیت» ملقب ساخته بودند. جعفر صادق درباره‌اش گفته‌است: خدا، زید را رحمت کند او عالمی درست‌گفتار بود.[18] علی بن موسی‌الرضا در مقام تجلیل و ستایش از او می‌گفت: او از علمای آل محمّد بود[19] جعفر صادق در جای دیگری زید را با عظمت یاد می‌کند و گفته‌است: او مردی با ایمان و عارف و دانشمند و درستکار بود.[20] محمد باقر خود نیز، مقام علمی و تبحر فوق‌العاده زید را به اصحابش گوشزد کرد و گفت: به زید همانند علم ما، در وسعت و احاطه افاضه شده‌است.[21] اردبیلی می‌گوید: زید بن علی مردی جلیل القدر است او در راه خدا کشته شد و دربارهٔ شخصیت بزرگ او روایاتی بس زیاد رسیده‌است که مجال نقل آن نیست.[22] شیخ در کتاب «تکلمه» در مقام بیان فضائل جناب زید بن علی می‌فرماید: علمای اسلام بر جلالت و وثاقت و ورع و علم و فضل وی اتفاق دارند.[23] شیخ طوسی در کتاب «فهرست» از عمر بن موسی وجهی نقل می‌کند که گفت: هیچ‌کس را در تشخیص آیات قرآن از ناسخ و منسوخ و برگرداندن متشابه آن به محکم، چون زید بن علی ندیدم.[24]

تسلط بر قرآن

زید بن علی می‌گوید:

سیزده سال با قرآن خلوت کردم آیات آنرا می‌خواندم و دربارهٔ آن می‌اندیشیدم[25]

او در تشخیص معانی قرآن و طرز قرائت آن، صاحب نظر بود و در بحث‌های خود، همیشه با الهام از این کتاب، مخالفین را در بحث مغلوب می‌ساخت دربارهٔ زید گفته‌اند: او قرائت خاصی در قرآن داشت[26] و کتابی در این زمینه تألیف نمود.

جعفر بن محمد در این مقام از ممارست و مطالعه عمیق وی سخن می‌گوید و با جمله‌ای افتخارآمیز از او یاد می‌کند:

به خدا سوگند، او در میان ما بیش از همه به قرائت قرآن اشتغال داشت.[12]

جایگاه در روایت حدیث

زید بن علی در اسناد حدود ۶۱ روایت واقع شده‌است و همه این روایات را از پدرانش نقل می‌کند. وی کاتب و راوی صحیفه سجادیه نیز می‌باشد[27]

کتاب‌ها

او در علم کلام، فقه، حدیث و… کتاب‌هایی تألیف نمود که تعداد آن بیش از ۱۰ رساله‌است.

این‌ها مجموع تألیفاتی است که در لابلای قرون و اعصار و گذشت زمان و حوادث از زید بن علی به یادگار مانده‌است.[31]

شاگردان

زید خود یکی از برجسته‌ترین شاگردان مکتب علی بن حسین و محمد بن علی و برادر زاده‌اش جعفر بن محمد بود و علوم مختلف اسلامی را مستقیماً از این سه اخذ کرد، و پس از تسلط کامل در این علوم خود نیز به تربیت شاگردان پرداخت. شاگردان برجسته وی عبارت بودند از:

  1. یحیی بن زید (فرزندش)
  2. محمّد بن مسلم (از بزرگان اسلام است)
  3. ابی حمزه ثمالی (فقیه اسلامی)
  4. محمّد بن بکیر (فقیه اسلامی)
  5. ابن شهاب زهری[32]
  6. شعبة بن حجاج[32]
  7. ابوحنیفه (وی مدتی شاگرد مکتب علمی محمد باقر و جعفر صادق بود. ۲ سال در محضر زید بن علی شاگردی کرده‌است.[33]
  8. سلمة بن کهیل (از محدثین و بزرگان شیعه‌است).[34]
  9. یزید بن ابی زیاد
  10. هارون بن سعید عجلی
  11. ابوهاشم بن رمانی
  12. حجاج بن دینار
  13. آدم بن عبداللّه خثعمی
  14. اسحاق بن سالم
  15. بسام بن صیرفی
  16. راشد بن سعد
  17. زیاد بن علاقه
  18. عبداللّه بن عمرو بن معاویه

این‌ها شاگردان ممتازی بودند که از کلاس علمی وی برخاسته‌اند و غیر از شاگردان وی از دودمان بنی هاشم و فرزند ابوطالب اند مانند:

  1. ابراهیم بن حسن مثنی
  2. حسن مثلث
  3. حسین بن علی بن الحسین الشهید (برادرش)
  4. عبیداللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن ابی طالب[35]
  5. عبداللّه بن محمّد بن عمر بن علی[36][37]

احترام نسبت به زید بن علی

عبداللّه بن جریر می‌گوید: جعفر بن محمّد را دیدم برای عمویش زید، رکاب زین اسب را می‌گرفت تا سوار شود و بعد از سوار شدن، لباس او را روی زین پهن می‌کرد.[38] سعید بن خیثم می‌گوید: بین عبداللّه بن حسن و زید بن علی بر سر موقوفات علی مناظره بود و آن دو قاضی مراجعه کردند، موقعی که برخاستند بروند، دیدم عبداللّه دوید و مرکب زید را جلو آورد و رکاب را گرفت تا وی بر مرکب سوار شد.[38]

دیدگاه‌های علمای اهل سنت

علماء و پیشوایان بزرگ اهل سنت مانند: ابن حجر، ذهبی، ابن تیمیه و هیثمی و ابن شبه موقع تجلیل از مقام شامخ علمی زید بن علی می‌گویند: زید بن علی از شخصیتهای بزرگ علمی خاندان نبوت و برجسته‌ترین عالم و فقیه آنان بود.[24]

ابوحنیفه یکی از بزرگترین پیشوایان اهل سنت دربارهٔ مقام علمی زید با جمله‌ای رسا و شگرف او را یاد می‌کند و می‌گوید:

زید را چون دودمانش دیدم (در عظمت و علم) ولی در عصر او کسی را داناتر و حاضرجواب تر و خوش بیان تر از او ندیدم، او در گفتگو با قاطعیت سخن می‌گفت.[39]

سفیان ثوری، دربارهٔ زید می‌گوید:

او داناترین خلق خدا به کتاب خدا بود، او جای حسین بن علی را پر کرد.[40]

زندگی

زید، در شهر مدینه، رشد یافت. بعد از مرگ محمد باز این شهر مرکز بزرگترین دانشگاه اسلامی بود و مسلمین مشکلات علمی خود را در آنجا حل می‌کردند مخصوصاً عصر زید عصر علم بود و تجزیه و تحلیل مسائل اسلامی. محمد بن علی برادر زید و سرآمد روزگار خویش در حل مشکلات و مسائل بغرنج و پیچیده علمی بود، لذا این امر او را به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده علم ملقب ساخته بود.[41] زید بن علی یکی از مشعلداران و شاگردان ممتاز مکتب این دو پس از استفاده‌های شایان علمی که از پدرش علی بن حسین نمود می‌باشد. او در مکتب پدر علوم مختلفی را آموخت و پس از او از محضر برادرش محمد بن علی و سپس مدت کوتاهی نزد برادرزاده‌اش جعفر بن محمد آن را تکمیل نمود.[42] و مقام علمی زید بن علی به جایی ترفیع یافت که گاهی علمای مطرح اسلام دانشمندان مبرزی را برای استفاده علمی و تصدیق آنان به محضر زید بن علی ارجاع می‌دادند.

همسران و فرزندان
  1. ریته بنت عبدالله بن محمد بن حنفیه
    1. حسن بن زید العلوی
    2. یحیی بن زید
    3. حسین بن زید
    4. عیسی بن زید
    5. محمد بن زید

نوشتن سخنان زید

قیروانی، یکی از مورخین بزرگ در مقام بیان زبردستی زید در کلام و مهارت سخنوری او می‌نویسد: «بین جعفر بن حسن و زید بر سر ارثیه و وصیتی گفتگویی پیش آمد و این دو تن از فصیح‌ترین مردم عرب بودند، و در هنگام منازعه و گفتگو، مردم بر گرد این دو تن می‌نشستند و به چگونگی مباحثه و گفتگوی آنها گوش فرا می‌دادند. یکی موظف بود که سخنان جعفر را حفظ کند و دیگری سخنان زید بن علی را. آنگاه پس از اتمام مباحثه آن دو، می‌نشستند و کلماتی را که حفظ کرده بودند می‌نوشتند، و این کلمات را در کلاس‌ها و مکتب خانه‌ها در معرض تعلیم و تعلم قرار می‌دادند و از آن در فن بلاغت استفاده نموده و استدلال می‌کردند. سپس این مورخ، می‌گوید:

آن دو (زید و جعفر) در علم کلام اعجوبه و هر دو احدوثه عصر خویش بودند.[43]

شخصیت زید بن علی

شیخ مفید در ستایش زید بن علی و بزرگی او می‌نویسد:

پس از محمد باقر از جمیع برادرانش افضل و برتر است.[44]

اردبیلی صاحب کتاب «جامع الرواة» در بیان شخصیت و زهد زید می‌نویسد:

او قدری جلیل و منزلتی عظیم دارد، در راه خدا و طاعت حق کشته شد.[45]

شیخ توسی به جلالت و عظمت و تقوا و زهد زید گواهی می‌دهد و عقیده دارد این مطلبی است بسیار واضح و روشن[46]

خصیب وابشی می‌گوید:

هرگاه زید را می‌دیدم او را با چهره‌ای درخشان مشاهده می‌کردم و فروغ نور از صورت مقدسش ساطع بود.[47]

خلیفه معاصر زید

خلیفه معاصر زید بن علی، هشام ابن عبدالملک اموی بود. وی یک خلیفه از نسل بنی امیه بود و جنایتهای بسیاری مرتکب شد. هشام فرزند عبدالملک مروان، دهمین خلیفه از دودمان امیه‌است. او در سال ۱۰۵ قمری به خلافت رسید و در حدود ۲۰ سال خلیفه بود. در روز چهارشنبه ۹ روز مانده به آخر ربیع‌الاول در سال ۱۲۵ قمری، از دنیا رفت.[48] دربارهٔ هشام گفته‌اند: او مردی هتاک، بی‌باک، خوشگذران و شهوتران بود. او به قوانین اسلام بی اعتنا و نسبت به احکام قرآن گستاخ بود. او علناً گناه می‌کرد و همیشه به باده‌گساری مشغول بود[49]

یعقوبی مورخ بزرگ دربارهٔ شخصیت هشام می‌گوید:

«هشام، از با سیاست‌ترین رجال (البته توأم با شیطنت) بنی امیه بود او مردی بخیل و حسود و تندخو و قسی القلب و بی رحم و زبان دراز بود.[50]

قیام علیه خلافت

اهداف قیام

با توجه به اوضاع و احوال مسلمانان در زمان خلفای اموی و ستمهایی که از طرف آنان نسبت به خاندان محمد و مجاهدین علوی، صورت می‌گرفت، علت قیام زید بن علی را می‌توان چنین برشمرد:

  • فشار و ستم فراوان بنی امیه بر خاندان محمد و فرزندان آنها؛
  • انتقام خون کُشته‌شدگان کربلا؛
  • فاصله گرفتن خاندان بنی امیه از اصول اسلامی و سنت محمد؛
  • امر به معروف و نهی از منکر، و تغییر وضع جامعه مسلمین؛
  • بازگردانی حکومت اسلامی به امامت و… (سیره و قیام زید بن علی)

مشورت با جعفر بن محمد

باید گفت که روایات بسیاری وجود دارد که امام اثنی‌عشری، از قیام زید بن علی پشتیبانی کرده. علی بن موسی راجع به قیام زید به مأمون گفت:

جعفر صادق گفت: زید برای قیامش با من مشورت کرد. من به او گفتم: عمو جان اگر دوست داری و راضی هستی که همان به دار آویخته در کُناسه باشی، پس راه تو همین است. چون زید از نزد جعفر صادق بیرون رفت، وی گفت: وای به حال کسی که ندای او را بشنود و او را یاری نکند.[51]

شهید اول در کتاب «قواعد» در باب امر به معروف و نهی از منکر با کمال صراحت گفته:

«... یا اینکه جائز باشد قیام آنها به اذن امام واجب الطاعة باشد مانند خروج زید بن علی و دیگر فرزندان علی.[52]

مامقانی، در این زمینه با صراحت گفته:

«خلاصه سخن اینکه من زید را از نظر وثاقت معتبر می‌دانم پس از آنکه معلوم شد خروج و قیام وی به اذن جعفر صادق بوده‌است.[53]

شیخ حسن صاحب کتاب «معالم»، می‌گوید:

سلیمان بن خالد در قیام زید از طرف امام وقت اذن داشت در صورتی که سلیمان با اذن امام به کمک زید شتافت و دوش به دوش او با دشمن جنگید، چگونه می‌توان گفت خود زید رهبر نهضت بدون اذن امام قیام کرد.[54]

سید ابوالقاسم خوئی، در کتاب نفیس رجالش، پس از بررسی و جرح و تعدیل روایات، و قاطعیت عقیده خود را دربارهٔ زید چنین گفته:

«همانا زید از جانب امام ماذون بود»[55]

دعوت زید بن علی

زید مردم را به رضای آل محمّد دعوت می‌نمود. زید بن علی خواستار اصلاح امر امت اسلام بوده‌است و می‌خواست در صورت پیروزی، حکومت و خلافت را به امامت برگرداند.

چگونگی قیام

زید بن علی در ماه شوال سال ۱۲۰ قمری به قصد قیام و نهضت ضد دستگاه بنی امیه وارد کوفه شد. وی در این روزها به شکل پنهانی زندگی می‌کرد. در این ایام یوسف بن عمر، استاندار کوفه در شهر حیره به سر می‌برد و مردی بنام حکم بن صلت را جانشین خود کرده بود. زید مدت ۵ ماه در کوفه و بصره، مردم را به نهضت و قیام و بیعت با خود دعوت می‌کرد، و مردم گروه گروه به محل سکونت وی می‌رفتند و با او بیعت می‌کردند و دست وی را به عنوان کمک و پشتیبانی او می‌فشردند.[56] البته بیعت با احتیاط و مخفیانه صورت می‌گرفت[57] چند نفر از طرف زید مأمور بودند که نام هم پیمانان را بنویسند و در مدت کوتاهی تعداد این گروه به ۱۵ هزار نفر فقط از کوفیان افزایش یافت[58]

عقد در کوفه

در تاریخ طبری می‌گوید:

زید در ایام اقامت خود در کوفه دختر یعقوب بن عبداللّه سلمی و دختر عبداللّه بن ابی الغیس ازدی را به عقد خویش درآورد و علت آن این بود که این دو زن از خاندان شیعه و طرفدار اهل بیت بودند.

[59]

فرستادگان زید به شهرها

زید بن علی علاوه بر کوفه که در آن عصر مرکز عراق بود به دیگر شهرها و بخش‌های مهم عراق و حتی مراکز دور دست فرستادگانی گسیل داشت تا برای او از مردم بیعت بگیرند[60]

  1. یزید بن ابی زیاد، را به سوی رقه فرستاد
  2. سالم بن ابی الحدید، که او را به سوی زبید ایامی فرستاد
  3. عبدة کثیر جرمی و حسن بن سعد به سوی خراسان.[61]
  4. عثمان بن عمیر ابویقظان فقیه[62]
  5. فضیل بن زبیر که مأمور بود پیام و نامه‌های زید را برای شخصیتهای برجسته و بزرگان و فقهاء و قضات ببرد و آنان را به بیعت و جهاد با زید دعوت کند[63]

بزرگانی که به زید پیوستند

در میان بیعت کنندگان چهره‌های برجسته‌ای بودند که می‌توان این افراد را از میانشان نام برد:

  1. عبداللّه بن شبرمة بن طفیل. او قاضی و شاعری توانا و مورد احترام مردم بود او از فقهاء و محدثین نیز بود.[64]
  2. اعمش سلیمان بن مهران کوفی کاهلی. او یکی از بزرگان شیعه و از ثقات آنهاست[65]
  3. سلیمان بن خالد. او همان کس است که با اذن جعفر صادق در جهاد زید شرکت کرده بود.
  4. منصور بن معتمر. علامه حلی در «خلاصة الرجال» گوید: این مرد از اصحاب محمد باقر است وی مذهب زیدیه را داشت و از فرقه ابتریه است. اما ابن قتیبه در کتاب «معارف» او را از رجال شیعه می‌داند.[66]
  5. مسعد بن کدام. وی از راویان حدیث است و در کتاب (کافی) باب «مجالسة العلماء» حدیثی از محمد باقر نقل کرده‌است[67]
  6. یزید بن ابی زیاد. او مردی فاضل و از روات و محدثین است و از جمله داعیان وی بود که مردم شهر رقه را به نهضت زید دعوت کرد و جمعیت کثیری به او پیوستند.[61]
  7. قیس بن ربیع. از جمله دانشمندانی است که با زید بیعت کرد، امّا به یاری او نرفت[68]
  8. ابوحصین، عثمان بن عاصم. او از فقهای بنامی بود که با زید بیعت کرد. ابوحصین، قیس بن ربیع را به خاطر آنکه با زید بیعت کرده و به یاریش نرفت بسیار سرزنش نمود[69]
  9. حجاج بن دینار. او از جمله فقهاء و بزرگان بود که به نهضت زید پیوست[70]
  10. هارون بن سعد عجلی کوفی. او از بزرگان و فقهای کوفه بود که به زید پیوست
  11. محمّد بن عبدالرحمن. وی از فقهای معروف و منصب قضاوت کوفه را داشت. او مردی عالم و درستکار بود،[71]
  12. زبید بن حارث بن عبدالکریم امامی. او از بزرگان و محدثین کوفه بود.
  13. هلال بن خباب. او از فقهاء و محدثین بود و در مداین، قاضی بود[72]
  14. ابوهاشم زمانی. نام وی یحیی بن دینار، و از اهل واسط است، او به اعتراف ابوحنیفه از فقهای بزرگ بود که به زید پیوست، منصور بن معتمر از او روایت دارد، ابن جبان وی را از ثقات عامه می‌داند، او در سال ۱۴۲ ق درگذشت[73]
  15. هاشم بن زید. او از بزرگان شیعه‌است که مورد اعتماد اهل سنت نیز می‌باشد[74]
  16. سلمة بن کهیل. ابوالفرج اصفهانی، او را در شمار فقهای همراه زید نام می‌برد، و ابوحنیفه به فقاهت و دانش او اعتراف داشت[75]
  17. عبدة بن کثیر جرمی. او نیز از دانشمندان معروف عراق بود و از جانب زید به طرف خراسان رفت تا مردم را با هدف زید آشنا سازد[76]
  18. حسن بن سعد. او هم از فرستادگان زید بود.
  19. سفیان ثوری. از جمله کسانی است که به زید گروید و با او بیعت کرد بعضی می‌گویند او مسلک زیدیه را برای خویش انتخاب نمود.

همچنین تعداد زیادی از سادات نیز به وی پیوستند.

دعوت از ابوحنیفه

ابوحنیفه، امام فرقه حنفی است. او یکی از شاگردان زید بن علی بود(درموردش گفت اگر آن دو سال نبود من هلاک میشدم) و علوم و معارف اسلامی را به مدت بیش از دو سال در محضر زید در کوفه استفاده می‌کرد، و بعداً خود دارای رایی مستقل و مجزا از مکتب شیعه شد. زید نامه‌ای را بوسیلهٔ فضل بن زبیر برای ابوحنیفه فرستاد و او را به کمک خود و جهاد ضد حکومت بنی امیه دعوت نمود.[77]

تاریخ آغاز قیام

زید بن علی تاریخ قیام را شب چهارشنبه اول صفر سال ۱۲۱ قمری قرار داده بود. امّا کُشته‌شدن دو تن از یاران زید به دستور استاندار کوفه و احتمال حمله غافلگیرانه دشمن سبب شد که زید و یارانش زودتر دست به کار شوند و قبل از هجوم دشمن مواضع خود را مستحکم کنند و رسماً آماده نبرد گردند.[78] آنان هفت روز مانده به آخر محرم چهارشنبه، شب هنگام از شهر خارج شدند و خود را برای جنگ مهیا ساختند. البته نقل قول‌های دیگری دربارهٔ تاریخ قیام وی هست ولی آنچه به نظر صحیح می‌رسد این است که زید و یارانش در همان شب چهارشنبه اول صفر برای نبرد خارج شده باشند چون طبق گواهی خود طبری و ابوالفرج اصفهانی، جنگ به‌طور رسمی روز چهارشنبه آغاز شد و سه روز ادامه یافت تا روز جمعه ۳ صفر که زید کُشته‌شد و جنگ پایان گرفت[79]

محاصره مردم کوفه در مسجد

در مقاتل الطالبین آمده‌است: «زید شب را به صبح رساند در حالی که تمام کسانی که به وی پیوستند در طول شب پیش، تنها ۲۱۸ تن پیادهٔ تیرانداز بودند! پس زید بن علی پرسید سبحان الله! پس بقیهٔ مردم کجا هستند؟ گفتند آنها را در مسجد محاصره کرده‌اند. زید گفت: نه به خدا این عذر پذیرفته شده‌ای نخواهد بود برای کسی که با ما بیعت کرده‌است…[80]

محاصره مردم در مسجد

یوسف بن عمر به حکم بن صلت پیام داد که مردم کوفه را در مسجد محاصره کند و درهای مسجد و بازار را ببندد و از خانه‌هایشان برای آنان غذا ببرند تا اینکه کسی نتواند از چنگ ما فرار کند و به زید بپیوندد؛ و دستور داد موقعی که مردم در مسجد زندانی شدند مخفیگاه زید را محاصره کن و او را دستگیر نمایند و…[81]

در جستجوی زید

مأموران خانه به خانه به جستجوی زید پرداختند امّا اثری از وی نیافتند آنان خیال می‌کردند زید در خانه معاویة بن اسحق فرزند زید بن حارثه یکی از یاران وفادارش باشد امّا این خانه را هم گشتند و زید را نیافتند. زیرا آن شب زید و یارانش از شهر خارج شده بودند و در بیابان به سر بردند. به نقل تاریخ طبری و دیگر مورخین آن شب، شب چهارشنبه اول صفر بود، شبی سرد و طاقت فرسا. از آن ۴۰ هزار نفری که با او بیعت کرده‌اند تنها ۲۱۸ تن به گرد او جمع شدند و همه خود را برای فردا و روز جنگ و مرگ آماده می‌کنند.[82]

تعداد یاران زید

دربارهٔ عده یاران و طرفداران زید در روز قیام روایات مختلف است و سه قول در این زمینه نقل شده‌است:

  1. بعضی تعداد آنان را ۱۵۰ مرد جنگی می‌دانند.[83]
  2. و در بعضی روایات عدد آنان، ۲۱۸ نفر آمده‌است و زید از این بابت نگران بود چون او انتظار داشت همه آنان که با او دست بیعت دادند به کمک او بشتابند[82]
  3. برخی هم تعداد ۵۰۰ نفر را نقل کرده‌اند. لشکر دشمن بیش از دوازده هزار نفر بودند.[84]

آغاز جنگ

روز چهارشنبه اول صفر سال ۱۲۱ قمری نخستین روز نبرد بین زید بن علی، با هشام بن عبدالملک اموی بود. صاحب «انساب الاشراف» دربارهٔ شجاعت زید و نبرد او می‌گوید: «مردم قهرمانی را به دلیری و بی باکی او ندیده بودند.[85] در نامه دانشوران به نقل از مسعودی در «مروج الذهب» گوید: «چون میدان مقاتلت و بازار مجادلت گرم شد زید بن علی مانند شیر غران و پیل دمان و نهنگ جوشان چنگ درانداخت و جنگ درافکند و از یمین و یسار مرد و مرکب به خاک و خون نگونسار کرد».

کشته‌شدن زید بن علی

در ساعات پایانی روز پنجشنبه که دومین روز جنگ زید و یارانش بود بسیاری از آن‌ها به خاک و خون غلطیده بودند اما ناگهان ورق برگشت و زید و یارانش با یورشی سهمگین خود را به قلب سپاه امویان رساندند و آنان را تا محله «بنی سلیم» تعقیب کردند. «عباس بن سعد مزنی» فرمانده لشکر دشمن از یوسف کمک خواست و او عده‌ای از تیراندازان ماهر را به حمایت آنان فرستاد. درست هنگام غروب آفتاب ناگهان تیری به طرف چپ پیشانی زید اصابت کرد و شدت آن بحدی بود که تا انتها در پیشانی او فرورفت[86] این تیر را یکی از غلامان یوسف بن عمر به نام «راشد» انداخته بود. برخی هم گفته‌اند که «سلیمان بن کیسان کلبی» آن را رها کرده بود. چون تیر به پیشانی زید اصابت کرده و نزدیک بود از اسب سقوط کند فریاد زد: «کجاست آن کسی که راجع به ابوبکر و عمر از من پرسش می‌کرد. آنان مرا به این روز و حال کشاندند.[87] همچنین نقل کرده‌اند که یک وقت از زید پرسیدند، چه کسی حسین بن علی را در کربلا شهید کُشت؟! زید در پاسخ گفت: حسین را «سقیفه بنی ساعده» کُشتند.[88] یاران زید بدن وی را که از اسب به زمین افتاده بود را از میدان نبرد دور کردند؛ و او را برای معالجه و استراحت به خانه یکی از اصحابش به نام «حران بن ابی کریمة» در قسمت بازار نزدیک «سکة البرید» بردند.[89] برخی هم گویند، او را به خانه‌ای به نام (دارالحوارین) در نزدیکی سبخه حمل کردند[90] در این حال یحیی فرزند زید وارد شد و خود را به روی پدر افکند، و با چشمانی گریان گفت: پدر تو را بشارت باد که به زودی به دیدار محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین خواهی شتافت. زید در اینجا به فرزندش سفارش می‌کند که راه وی را ادامه بدهد… برای مداوای وی پزشکی را آوردند ولی پزشک گفت اگر تیر را بیرون بیاوریم وی جان به در نمی‌برد. زید گفت: مرگ برای آسان تر است از این حالتی که در آن هستم. پس طبیب با کلبتین (انبری که با آن دندان می‌کشند)، تیر را از پیشانی او بیرون کشید. همان لحظه‌ای که تیر را بیرون کشیدند او هم جان را به جانان تسلیم کرد.[91]

تاریخ درگذشت

درگذشت زید در روز جمعه ۲۵ محرم سال ۱۲۱ قمری است. وی در آن هنگام ۴۲ سال داشت.[92]

رویدادهای پس از درگذشت

امویان پس از جنگ بر کوفه مسلط شدند و تلاش زیادی می‌کردند تا بدن زید را یافته و سر آن را جدا کنند و برای خلیفه بفرستند.

دفن بدن

یاران زید برای اینکه بدن به دست آن‌ها نیفتد به دنبال راهی بودند بعضی گفتند: زره آهنین را به تن او می‌پوشانیم تا بدن سنگین شود، آنگاه آن را به امواج آب‌های فرات می‌سپاریم تا به قعر آب فرورود. برخی دیگر گفتند بهتر است که سر او را از بدنش جدا سازیم تا شناخته نشود و بدن را میان دیگر کُشته‌شدگان رها سازیم. امّا یحیی بن زید این نظر را رد کرد. دیگری گفت: بهتر است بدن را تا «عباسیه» ببریم و در آنجا دفنش کنیم، این سخن پذیرفته شد، و همه تصمیم گرفتند از تاریکی همان شب استفاده کنند و بی صدا بدن را دفن کنند[93] آنان بدن را به آرامی کنار جوی آبی بردند و آب را بستند و در وسط جوی قبری حفر کردند و پس از دفن بدن و خاک ریزی روی آن، آب را از روی آن عبور دادند تا دشمن به هیچ وجه متوجه بدن نگردد[94]

یافتن قبر

در هنگام دفن یک غلام جوان، ناظر دفن کردن بدن بود و او به طمع جایزه صبح زود نزد حکم بن صلت رئیس شرطه کوفه و معاون یوسف بن عمر رفت و سرگذشت دفن بدن را گزارش داد و دشمنان زید را به محل قبر راهنمایی کرد.[95] یوسف بن عمر، دستور داد یکی از نزدیکانش به نام (خراش بن حوشب) با دیگری قبر را نبش کردند و جسد را بیرون آوردند حجاج بن قاسم بدن زید را با ریسمانی روی شتر بسته به دارالاماره برد.

نصر بن قابوس می‌گوید:

من دیدم بدن زید را که بر شتری حمل می‌کردند و آن را با طنابی بسته بودند و به تن او یک پیراهن زرد رنگ هروی (هراتی) بود، آنگاه بدن را در کنار در قصر پائین انداختند بدن زید همانند کوه بر زمین قرار گرفت. آنگاه یوسف بن عمر دستور داد سر زید را از بدنش جدا ساختند و آن را برای هشام بن عبدالملک به شام فرستادند آنگاه بدن زید را در کنار بدن یاران دیگرش در کنار کوفه به دار زدند.[96]

پس از اینکه جسد زید و چند تن از یارانش را به دار زدند یوسف بن عمر، چند نفر نگهبان کنار دار گماشت تا شبانه روز مراقب بدن باشند، مبادا کسی شبانه آن را برباید و دفن کند.

روایات دربارهٔ به دار کشیدن

در روایات اسلامی (اغلبا شیعه) این دربارهٔ او ذکر شده‌است:

  1. دشمنان هنگامی که جنازه زید را به دار زدند، با کمال تعجب می‌دیدند که بدن زید رو به قبله بر می‌گردد و هر چه آن را برمی‌گردانند، باز فردا رو به سوی قبله داشت.
  2. حکم بن عباس کلبی شاعر اموی از دشمنان زید است، موقعی که خبر مرگ زید و به دار زدن او را شنید بسیار خوشحال شد و چند بیت شعر که حاکی از عداوت وی با خاندان رسالت و محبتش به اجداد اموی خویش است سرود، وی در مقام سرزنش اهل بیت محمد و مفاخره این شعر را می‌گوید: «ما زید را بر شاخ درخت خرما به دار زدیم، و ندیدیم که (مهدی) را بردار کشند شما از روی نادانی، علی را با عثمان مقایسه کردید، و حال آنکه عثمان از علی پاک تر و بهتر است»[97]

چونکه جعفر صادق شنید این شاعر اموی این طور گفته سخت منقلب شد. جعفر صادق در حالی که دست‌هایش از شدت ناراحتی می‌لرزید، به آسمان بلند کرد و عرض کرد پروردگارا، اگر گوینده این دو شعر دروغگو است، کلب خود را بر وی مسلط کن، و دعای او مستجاب شد، و موقعی این شاعر عازم کوفه بود، در بین راه شیری به او حمله‌ور شد و وی را از پای درآورد؛ و موقعی این خبر به جعفر صادق رسید، صادق به سجده افتاد و گفت: «سپاس خدایی را که به وعده خود وفا کرد.»[98]

  1. شیخ آمالی نقل کرده: مردی از بلنجر (نام بلده‌ای است) به کوفه آمد و چون بدن زید را بالای دار دید با کمال بی شرمی گفت: «آیا این فاسق را نمی‌بینید که چگونه خداوند او را کشت» امّا طولی نکشید که در چشم‌های او آماسی پدید شد که از هر دو چشم نابینا گشت.
  2. در کتاب «الحدائق الوردیة» آمده که: دو نفر از طایفه (ضبه) به کُناسه کوفه آمدند، و آن دو دست هم را گرفته بودند، وقتی در مقابل چوبه دار رسیدند، ایستادند، یکی از آنان دست خود را به چوبه دار زد و این آیه را خواند: (این است پاداش کسانی که با خدا و رسول او می‌جنگید و باعث فساد در روی زمین می‌شوند، که جزای آنان یا قتل است یا به دار آویختن یا قطع دست و پا برخلاف هم…[99]

این مرد همین که خواست دست خود را از چوبه دار بردارد درد شدیدی دست او را فرا گرفت و گویند به مرض (آکله) دچار شد و همهٔ بدن او را گرفت تا مُرد.

  1. موقعی که بدن زید برهنه بالای دار بود، قسمتی از پوست شکم او به نحو مخصوصی عورتین او را پوشانده بود.[100]

و نیز در «الحدائق الوردیة» آمده که: شخصی دست خود را روی چوبه دار زید گذاشت و گفت: «این است کیفر فاسق فرزند فاسق» برای این جسارت خداوند آن انگشتهای دست او را که روی چوبه دار بود به کف دستش فرو برد.[101]

  1. و نیز در کتاب مزبور نقل شده که: شخصی به نام (عزرمه) که از طایفه اسدی بود، در کنار چوبه دار با چند تن از بستگان خود نشسته بود و با کمال بی شرمی و جسارت به بدن زید سنگ ریزه پرتاب می‌کرد؛ و هر روز این کار را تکرار می‌نمود. اسماعیل بن یسمع عامری می‌گوید: به خدا سوگند، عزرمه را وقت مرگش دیدم چشمهایش به‌طور وحشتناکی از حدقه بیرون آمده بود گویا دو شیشه سبز بودند.[101]
  2. هنگامی که جنازه زید با وضع رقت باری روی چوبه دار برهنه آویزان بود عنکبوتها با تارهای خود روی عورت او را می‌پوشاندند و هرگاه دشمنان آن تارها را برطرف می‌کردند دوباره عنکبوتها روی آن تار می‌تنیدند.[102]
  3. در «الحدائق الوردیة» است که: زنی از کنار چوبه دار رد شد، چون بدن زید را برهنه دید قسمتی از روپوش خود را به طرف بدن انداخت آن پارچه به اذن خدا، به بدن زید ملحق شد و آن را پوشاند.[103]
  4. در همین کتاب آمده که: مردی به نام شبیب بن عزقد گوید: پس از مراجعت از سفر مکه به کوفه آمدم، با هم سفران خود به کناسه کوفه رسیدیم، وقت شب بود به چوبه داری که بدن زید بالای آن بود نزدیک شدیم بودی بسیار معطری به مشام می‌رسید، به دوستان گفتم: بوی دار آویختگان چنین است، ناگهان صدایی که گوینده آن را نمی‌دیدیم شنیدیم که می‌گفت: «بلی بوی فرزندان پیامبران که قدم به راه حق و عدالت نهادند، این چنین است»[104]
  5. در همان کتاب آمده‌است که: پس از آتش زدن بدن زید خاکستر آن را روی آب فرات ریختند اما دیدند خاکستر همانند هاله‌ای از نور می‌درخشد[105]
  6. یکی از نگهبانان چوبه دار می‌گوید: «من پیامبر خدا را در خواب دیدم، او کنار چوبه داری که بدن زید بالای آن آویزان بود، ایستاده بود، و با حالت تعجب می‌گفت: آیا بعد از من اینطور با فرزندم رفتار می‌کنید!؟ آنگاه خطاب به جسد زید کرد و گفت: ای زید تو را کشتند خداوند آنها را به دار زند[106]
  7. محمد بن فرات نقل کرده‌است که: «زید بن علی را در روز سبخه دیدم در حالی که ابری زرد رنگ بر سر او سایه افکنده بود و هر کجا می‌رفت آن ابر هم با او حرکت می‌کرد.[107]

سوزاندن بدن

بنی امیه برای آنکه حیثیت از دست رفتهٔ خود را بازیابند و برای ترساندن مردم، بدن زید بن علی را مدتها بر چوبهٔ دار باقی گذاردند. سخنان در این باره بسیار است. از سخنان محدثین و تاریخ نویسان ۶ گفته بدست می‌آید که از یک سال و چند ماه آغاز شده و به شش سال هم می‌رسد. امّا آنچه از کتب معتبر تاریخی و حدیثی به دست می‌آید چهار سال بدن زید بالای دار بود. در سال ۱۲۵ قمری «ولید بن یزید» که به (فرعون امت) مشهور بود به یوسف بن عمر استاندار عراق نامه‌ای نوشت و دستور داد بدن زید را آتش بزنند. او هم مردی را به نام «خراش بن حوشب» را مأمور ساخت تا بدن زید را از دار پائین آورد و آن را بسوزاند و خاکسترش را با قایقی به رود فرات ریخت. آنگاه مردم را مخاطب خویش قرار داد و گفت: ای اهل کوفه، به خدا سوگند من این کار را کردم تا ذرات بدن او را همراه آب و نانتان بخورید.[108]

سر زید در شام

یوسف بن عمر استاندار عراق، سر زید را قبل از دار زدن از بدن جدا کرد (و بعضی گویند با سرهای چند تن از اصحاب زید، برای خلیفه غاصب اموی، هشام بن عبدالملک به شام فرستاد، هشام به آن کس که حامل سر زید بود، ده هزار درهم جایزه داد. آنگاه دستور داد سر زید را در دروازه شام بر بلندی نصب کنند به طوری که نظر عابرین را به خود جلب نماید[109] ابن ابی الحدید معتزلی در ذکر جنایات بنی امیه می‌گوید: شما قبر زید را نبش کردید و جسد مطهر او را برهنه به دار زدید و سر مقدس او را کنار مسند خویش قرار دادید تا اینکه خروس به آن منقار زند.[110]

سر زید بن علی در مدینه

هشام بعد از مدتی سر زید را برای «محمّد بن ابراهیم بن هشام» والی خود در مدینه فرستاد.[111] برخی می‌گویند وی قبل از هر چیز دستور داد سر زید را به خانه خواهرش زینب ببرند و آن را به دامن او بیفکنند آنگاه سر را برگردانند.[112] آنگاه یک شبانه روز سر زید را نزدیک قبر محمد نصب کرد.[113]

سر زید بن علی در مصر

والی مدینه باز وحشت داشت مبادا شورشی شود، سر را به دستور هشام به مصر فرستاد و آن را در مسجد جامع مصر نصب نمودند.[114]

کندی در کتاب «الامراء» می‌نویسد:

«در سال ۱۲۲ قمری روز یکشنبه دهم جمادی‌الثانی ابوالحکم بن ابی الابیض قیسی والی مصر، سر زید را به مسجد آورد و آن را در مقابل دیدگان مردم نصب نمود و سخنرانی کرد.» امّا مردم مصر آن سر را شبانه دزدیدند و در مسجدی به نام «محرس الحضی» با احترام دفن نمودند[115]

مصریان سر زید را در محراب مسجد دفن کردند و آنجا را زیارتگاه خویش قرار دادند مردم کم و بیش از محل دفن سر آگاه شده و به آنجا می‌رفتند و به عبادت و دعا می‌پرداختند؛ و این جایگاه مقدس را در سال ۵۲۵ قمری به دستور «امیر افضل» برای پیدا کردن سر زید خراب کردند و به جستجو پرداختند تا آنکه سر را در محراب مسجد یافتند. «فخر الدین ابوالفتوح زیدی» در آن عصر خطیب و پیشوای مصر بود و از جمله کسانی بود که سر زید را دیده بود، معروف است که وی اثری به اندازه یک درهم در پیشانی زید مشاهده کرد (گویا این اثر تیری بود که در جنگ به پیشانی او اصابت نمود یا آنکه اثر سجده او بوده‌است که در روایتی به آن اشاره شد) خطیب مصر سر را خوشبو و معطر ساخت و آن را به منزل خویش برد؛ و پس از تعمیر مسجد آن را به محل خود برگردانده و در آنجا دفن نمود و هم‌اکنون این محل مقدس در محراب مسجد زیارتگاه مردم مصر است و مردم همه هفته یک شنبه‌ها شب و روز به آنجا می‌روند و زیارت می‌کنند و همیشه زائرینی در این جایگاه به یاد زید اشک می‌ریزند و درود می‌فرستند.[116]

زیارتگاه

برای زید دو زیارتگاه است که سالانه جمعیت زیادی از شیعیان و علاقه‌مندان به آنجا می‌روند. یکی در مصر که سر زید در آنجا دفن شده‌است و دیگری در عراق است و در کُناسه کوفه‌است. آنجا همان مکانی که بدن زید را به دار زدند و سپس آن را آتش زدند،

سید مهدی قزوینی(متوفی ۱۳۰۰ق) در کتاب «فلک النجاة» می‌گوید:

«مشهدی که فعلاً محل زیارتگاه زید است، محل دار زدن و سوزاندن بدن زید می‌باشد.[117]

محمد حرزالدین در کتاب «مراقد المعارف» می‌گوید:

«زیارتگاه زید در حدود دو فرسخی جنوب شرقی قریه (کفل) است[118] و این قول را دیگران نیز تاءیید کرده‌اند.

سخنان
  1. محمدباقر مجلسی در «بحارالانوار» از امالی شیخ صدوق از عمرو بن خالد روایت کرده که گفت:

    زید بن علی بن الحسین می‌گفت در هر زمانی مردی از ما از خاندان پیغمبر (صلی اللّه علیه و آله) حجت خداست بر مردم، و حجت زمان ما فرزند برادرم جعفر بن محمّد الصادق است پیروان او هرگز گمراه نمی‌شوند و مخالف وی راه هدایت نیابد.[119]

  1. محمّد بن بکیر گوید در ضمن حدیثی از زید بن علی نقل می‌کند:

    «ای فرزند بُکیر به وسیله ما خدا شناخته شد و به وسیله ما عبادت می‌شود ما طریق به سوی خدائیم از ماست محمّد مصطفی (صلی اللّه علیه و آله) و از ماست علی مرتضی و از ماست مهدی این امت و قیام کننده آنان.

موضع گیری‌ها

بررسی روایات نکوهش

از آغاز که امامت زید بن علی به وسیلهٔ برخی تبلیغ می‌شد، علمای بزرگ اثنی عشری، با این عقیدهٔ مخالفت کردند. اما روایت‌های ضعیفی وجود دارد که امامان اثنی‌عشری، زید بن علی را نکوهش کرده و از او خرده می‌گیرند که البته همهٔ این روایت‌ها به وسیلهٔ بزرگان علم حدیث، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و این اشکالات در آن‌ها یافته شده:

  1. اکثراً از نظر سند ضعیف‌اند.
  2. با وجود یک خبر صحیح، ولی همه معرض عن‌ها می‌باشند و کسی به آن عمل نکرده‌است.
  3. این اخبار، معارضند با اخبار و روایات کثیره‌ای که در مدح و منقبت زید رسیده و می‌توان ادعای تواتر معنوی کرد[120]
  4. بر فرض ضعف اسناد جمیع اخبار مدح، عمل اصحاب و تمسک علمای بزرگ شیعه از قدما تا متاخرین و معاصرین، منجر به ضعف سند آن است.
  5. بر فرض درستی اخبار قدح، اکثر آن‌ها حمل بر تقیه شده‌است.
  6. از همه مهمتر بنی امیه و سپس بنی عباس برای لکه دار کردن نهضتهای اسلامی عصر خویش مخصوصاً قیام‌های علویون روایاتی جعلی و ساختگی به نام مشاهیر اصحاب ائمه درست می‌کردند و در میان مردم پخش می‌کردند، تا مبادا مسلمانان مخصوصاً شیعیان تحت تأثیر این جنبش‌ها قرار گیرند و راه آنان را پیش گیرند و از آن طرف خود را نیز در مقابل این قیام تبرئه می‌کردند.[121]

رفع ادعای امامت

نظرات علمای دوازده امامی دربارهٔ امامت زید:

  • شیخ مفید در ارشاد می‌گوید:

    بسیاری از شیعیان به امامت زید معتقدند و علت پیدایش این عقیده این شد که: زید در موقع قیام می‌گفت من شما را به (رضای آل محمّد) دعوت می‌کنم، مردم خیال می‌کردند مقصود از رضای آل محمّد خود او است و حال آنکه زید این اراده را نداشت چون او به مقام و مرتبه و امامت برادر و برادر زاده اش محمد باقر و جعفر صادق اعتراف و اقرار داشت[122]

  • مامقانی می‌گوید:

    عقیده عده‌ای نسبت به امامت زید به فریب شیطان است، با وجودی که خود زید این عقیده را نفی می‌کرد، و قائل به امامت فرزند برادرش جعفر صادق بود.[124]

  • صاحب «ریاض الجنة» می‌گوید:

    «زید بن علی همیشه در آن فکر بود که انتقام خون جدش حسین و شهیدان کربلا را از دشمن بگیرد و به همین منظور قیام کرد، امّا گروهی پنداشتند وی دعوی امامت برای خودش دارد و این گمان خطا و بیهوده‌است چون او مقام و مرتبه برادر خویش و برادرزاده اش را می‌دانست و موقع وصیت پدرش که جعفر صادق را جانشین قرار داد حاضر بود و یقین داشت که امامت با برادرش می‌باشد، و بعد از او به جعفر صادق است.

  • سید جلیل علتی بن عبدالحمید نیلی نجفی در «انوار المضیئه» می‌گوید:

    «جمعی از کم رشدان و کوته فکران خیال کردند، قیام زید بن علی بن الحسین به خاطر آن بود که خود دعوی امامت داشت، این افتراء و کذب و بهتان بزرگی است نسبت به ساحت مقدس جناب زید و او هرگز چنین ادعایی نداشت… او مردم را به رضای آل محمّد دعوت کرد و قیامش مسلحانه بود مردم زیادی از کوته نظران و جهال کوفه گمان کردند وی مدعی امامت برای خویش است، و حال آنکه زید چنین عقیده‌ای نداشت، او می‌دانست که امام، برادرش محمد باقر و برادرزاده‌اش جعفر صادق است بخاطر نص وصیت که خود به آن علم داشت… تا آنجا که می‌گوید: و گروه زیدیه پیروان این عقیده غلط در عالم منتشر شدند و بر گمراهی خود ماندند، بسیاری از آنان در سرزمین یمن و مکه و عده‌ای در گیلان و جاهای دیگر زندگی می‌کنند، اینان نه تکیه گاه محکمی از نظر اسلام دارند و نه سندی که به آن چنگ بزنند، آنان چون چهار پایان بلکه گمراه ترند.

  • در «کفایة الاثر» است که:

    اگر کسی بگوید: به اینکه زید بن علی روایات و نصوص وارده را در حق ائمه معصوم شنیده بود و معتقد به آن بود چرا با شمشیر قیام کرد؟ و دعوی امامت برای خویش داشت؟ و با جعفر صادق اظهار مخالفت نمود؟ و حال آنکه می‌دانست جعفر صادق دارای مقام ارجمند و محلی شریف و جایگاهی رفیع است، و صلاح امت را می‌داند و نزد خاص و عام به علم و دانش و زهد مشهور است. می‌گوییم: این سخن را جز انسان معاند و ستیزه جو نمی‌گوید، حاشا که زید چنین پنداری داشت[125]

باز خزاز قمی در مقام دفاع چنین ادامه می‌دهد:

قیام زید بن علی به خاطر امر به معروف و نهی از منکر بود نه بر سبیل مخالفت با برادرزاده اش، جعفر صادق، ولی اختلاف از ناحیه مردم شروع شد، چون زید قیام کرد ولی جعفر بن محمّد قیام نکرد، عده‌ای خیال کردند، سکوت جعفر صادق در مقابل خروج زید مخالفت او با وی است و چون با او همکاری نکرد، گفتند پس امام با راه او موافق نیست و حال آنکه این خود یک نوع سیاست و تاکتیک سیاسی و عاقلانه‌ای بود؛ و موقعی چنین پیش آمد زیدیه (پیروان زید) گمان کردند امام کسی است که حتماً باید با سلاح قیام کنند نه آنکه در خانه‌اش بنشیند و پرده را بیفکند و در خانه را بر خود ببندد. این دو جهت (قیام زید و سکوت امام) سبب اختلاف بین مردم شد. امّا بین جعفر صادق و زید هیچگونه اختلافی نبود و دلیل بر صحت قول امام این است که، خود زید می‌گفت: هر کس طرفدار علم است به نزد برادرزاده‌ام صادق برود و هر کس طرفدار شمشیر، به نزد من بیاید، و اگر او برای خودش ادعای امامت داشت علم که خود عالیترین کمال است از خود نفی نمی‌کرد، چون معلوم است امام باید از دیگران اعلم و برتر باشد.

  • علامه شهید قاضی نوراللّه شوشتری صاحب کتاب معروف «احقاق الحق» می‌فرماید:

    تحقیق این است که زید بن علی مدعی امامت نبود و او معتقد بود که مستحق امامت و خلافت، در زمان او برادرزاده اش جعفر صادق می‌باشد[126]

نوشته‌های علمای شیعه دربارهٔ زید

بزرگانی از علمای شیعه که دربارهٔ زید سخن گفته‌اند:

  1. شیخ مفید در ارشاد.
  2. شهید اول در قواعد.
  3. شیخ محمّد بن شیخ صاحب معالم در شرح استبصار.
  4. علامه مجلسی در «مرآة العقول» و «بحارالانوار»
  5. شیخ حر عاملی در «وسائل» (جلد ۲۰) چاپ جدید.
  6. شیخ نوری در خاتمه «مستدرک».
  7. مامقانی در «تنقیح المقال»
  8. خزاز قمی در «کفایة الاثر»
  9. نسابه عمری در «المجدی»
  10. ابن داوود در رجالش.
  11. استرآبادی در رجالش.
  12. ابن ابی جامع در رجالش.
  13. میرزا عبداللّه اصفهانی در «ریاض العلماء»
  14. شیخ عبدالنبی کاظمینی در «تکملة الرجال»
  15. سید محمّد جدّ سید محمدمهدی بحرالعلوم در رساله اش.
  16. شیخ ابی علی در رجالش.
  17. طبرسی در «اعلام الوری»
  18. علامه سید محسن امین در «اعیان الشیعه.»
  19. سید ابوالقاسم خوئی در «معجم رجال الحدیث.»
  20. حسینعلی منتظری در درس خارج فقه مبحث ولایت فقیه.
  21. شهید اول قیام زید را به اذن امام می‌داند[127]

نظر برخی از بزرگان شیعه
  • نظر شیخ بهاء الدین عاملی:

    «ما گروه شیعیان دوازده امامی دربارهٔ زید جز خوبی چیز دیگر نگوییم»[128]

  • محدث نوری در رجال مستدرک الوسائل می‌فرماید:

    «زید، دارای قدر و منزلت و مقام بزرگی است و آن دسته از روایاتی که مشعر به نکوهش زید است از درجه اعتبار ساقط است، و بر فرض اعتبار حمل بر تقیه می‌شود.»

  • سخن شیخ حر عاملی:

    «زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب که شیخ توسی او را از جمله اصحاب محمد باقر و جعفر صادق یاد نموده‌است و شیخ مفید در کتاب «ارشاد» او را به نحو شایسته‌ای ستایش کرده‌است و در احادیث، مدح و ستایش فراوانی دارد.[129]

  • نظریه علامه مجلسی:

    «پس بدان که اخبار در حالات زید مختلف است دسته‌ای از آن بر نکوهش او بلکه بر کفرش دلالت دارد. چون دلالت بر این دارد که وی ادعای امامت کرد و ائمه حق را انکار نمود و این موجب کفر است… امّا اکثر این روایات دلالت دارد که وی مورد مدح و ثناء است و او مدعی امامت برای خویش نبود، و به امامت محمد باقر و جعفر صادق اعتراف داشت و همانا، قیام او به خاطر خونخواهی حسین و امر به معروف و نهی از منکر بود.[130]

  • خزاز قمی در «کفایة الاثر»:

    «زید بن علی در راه امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد نه از راه مخالفت با فرزند برادرش محمد باقر و اختلاف نظر از ناحیه مردم پیدا شد و علت آن این بود که هنگامی زید قیام کرد جعفر صادق با او همگام نشد، لذا جمعی از شیعیان خیال کردند که شرکت نکردن علنی امام در نهضت بعلت مخالفت صادق با زید بوده‌است و حال آنکه، این سیاست خود، یک نوع تدبیر و تاکتیک سیاسی و نقشه جالبی بوده‌است.

  • ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۳۱۵ گوید:

    «از جمله آزاد مردانی که ذلت را ننگ دانست و مرگ سرخ را بر آن برگزید و کشته شدن را اختیار کرد ابوالحسن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب است.

  • سید علیخان در «نکت البیان» گوید:

    «همانا زید (رحمت خدا بر او باد) در عالیترین مرتبه خشنودی ائمه طاهرین قرار دارد و او از با اخلاص‌ترین مؤ منان بود و به درستی که وی از عزیزان و کم نظیران نزد ائمه معصومین به شمار می‌آمد. او از با اخلاص‌ترین مؤمنان بود و به درستی که وی از عزیزان و کم نظیران نزد ائمه معصومین به شمار می‌آمد. همچنین در حق و مدح او و اندوه بر وی و بر آنچه برایش پیش آمد (در غیر این حدیث) از ناحیه اهل بیت پیامبر احادیث فراوانی که رسیده‌است و شکی نیست که از ناحیه امام نهی صریح از قیام او نبوده‌است همانگونه که اخباری دلالت دارد که وی مورد ستایش و خشنودی آنان بوده‌است و او قیام نکرد مگر به خاطر ستم‌ها و زورگوئیهایی که از جنایتکاران بنی امیه به او رسید. تردیدی نیست که قصد و نیت او در نهضتش این بود که اگر پیروز می‌شد. حق را به صاحبان واقعی آن برمی‌گرداند (و حکومت را به امام معصوم می‌سپرد). و اخباری در این زمینه دلالت دارد که کار وی مورد خشنودی ائمه بود؛ و همانا جعفر صادق او را از قیام منع نکرد، با وجود آنکه امام می‌دانست که کار او به اتمام نمی‌رسد و کشته می‌شود چون ائمه آنچه برای آنان و فرزندان پیش آید و مقدر شده باشد می‌دانند. زیرا علم «ما کان و ما یکون» (گذشته و آینده) نزد آنهاست و به این مطلب واقفند که از مقدرات الهی که برایشان معین شده راه گریزی نیست، پس در این امور منع و جلوگیری بی فایده‌است…[131]

  • حسینعلی منتظری در کتاب مبانی حکومت اسلامی آورده‌است:

    «... زید بن علی از رجال برجسته و علما بزرگ اهل بیت است و از نظر زهد و تقوا پس از مقام معصوم دارای مرتبه‌ای عظیم است ایشان ضمن نقل روایاتی در عظمت زید اظهار داشته: قیام زید برای تشکیل حکومت اسلامی بود، و نهضتش مورد اذن و رضای امام بود او مدعی امامت برای خویش نبود و اگر پیروز می‌شد حکوت را به جعفر صادق تحویل می‌داد.

  • سید ابوالقاسم موسوی خوئی:

    «... زید از جانب امام در قیامش اذن داشت و روایات که ذکر کردیم مؤ کد سخن ماست به اینکه او به امامت ائمه راستین اعتراف داشت و قسمتی از آن اخبار گذشت و حاصل کلام ما این شد که زید بزرگوار و مورد ستایش است و در این زمینه چیزی که بر نکوهش یا انحراف او دلالت کند، وجود ندارد.»[132]

  • علامه امینی در دفاع از شیعه و زید بن علی پس از نقل روایات شیعه در تأیید زید، در مقام رد تهمت ابن تیمیة و کسانی که سخن او را تکرار کرده‌اند، می‌گوید:

    «این زید و مقام و قداست او نزد همه شیعیان، امّا من نمی‌دانم سخن ابن تیمیة کجایش حقیقت دارد و درست است، او این تهمت را به شیعه زده و می‌گوید: «رافضیان (شیعیان) زید و هر کس که وی را دوست داشت رها کردند و به کفر و فسق او گواهی دادند.

[133] و سپس به کسانی که قول ابن تیمیة را تکرار کرده‌اند حمله می‌کند و می‌گوید:

«بعضی نیز از این اشتباه و لغزش ابن تیمیة پیروی کرده‌اند و سخن او را در کتاب و رساله‌شان نقل نموده‌اند مانند: آقای محمود آلوسی در مقاله‌ای که در کتاب «(السنة و الشیعة)» صفحه ۵۲ نگاشته‌است گوید: «رافضیان همانند یهودند! رافضی‌ها بسیاری از فرزندان فاطمه را دشمن می‌دارند بلکه آنان را سب می‌کنند و ناسزا می‌گویند! مانند زید بن علی، و حال آنکه زید از نظر دانش و پارسایی در مقامی بزرگ جای دارد؛ و «قصیمی» هم این سخن ناروا و دروغ را از آلوسی گرفته و آن را در کتابش «الصراع بین الاسلام و الوثنیة» آورده‌است… آیا کسی نیست، که به این آقایان بگوید، آخر شیعه در کجا این چیزها را گفته‌است؛ و کی آن را نقل کرده‌است؟ و به کدام مدرک و کتاب این پندار بیهوده خویش را استناد می‌دهید؟ اگر در کتابی نیست از زبان چه کسی شنیده‌اید؟...[134]

نظر برخی از بزرگان سُنی
  • اخطب خوارزم در مقتل خود به نقل از خالد بن صفوان گوید:

    «فصاحت و خطابه و زهد و عبادت در بنی هاشم به زید ختم می‌شود.»

  • ابوحنیفه می‌گوید:

    «من کسی را فقیه تر و دانشمندتر و صریح الجواب تر و خوش سخن تر از او (زید) نیافتم»

  • قیروانی در کتاب «زهر الاداب» گوید:

    «زید بن علی (رضی اللّه عنه) از بهترین بنی هاشم بود، او مردی دیندار و شجاع بود، از او خوش سخن تر و جمله پردازتر نیافتم.

  • ابواسحاق سبیعی گوید:

    «همانند زید بن علی در میان خاندانش، برتر و فصیح تر و زاهدتر و خوش بیان تر نیافتم»

پانویس
  1. زید شهید- ص۸
  2. لباب الانساب- ص۹۱
  3. سیره و قیام زید بن علی- ص۱۰
  4. اعیان الشیعه، ج ۷ ص ۱۰۷ چاپ جدید
  5. مقاتل- ص۵۱
  6. انساب طبقات متقدم سادات دشتکی علاوه بر اسناد و اجازات و بنچاق‌ها و احکام تولیت و طومارهای قدیمی خانوادگی با کتب مشهور رجال و منابع زیر تطبیق و تصحیح شده است: حبیب السیر ج 4، ص 604-602، رجال حبیب السیر، ص 242-241، مجالس المؤمنین، ج 1، ص 528، فارسنامه ناصری، ص 90، آثار العجم فرصت الدوله، طرایق الحقایق حاج نایب الصدر شیرازی، ریاض العلماءافندی، قواعد الاحکام علامهٔ حلی و روضات الجنات خوانساری در مواضع مربوطه.
  7. دلایل الرهانیه، غارات، ج۲، ص۸۶۰
  8. سیره و قیام زید بن علی- ص۱۱
  9. نورالابصار، شبلنجی ص ۱۷۸
  10. تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۵ / تاریخ ابن عساکر ج ۶ ص ۲۰ / شرح ابن ابی الحدید ج ۱ ص ۳۱۵
  11. علامه امینی - الغدیر
  12. تهذیب ابن عساکر ج ۶ ص ۱۸
  13. الحدائق الوریة فی مناقب الائمة الزیدیه، ج ۱ ص ۱۴۳ / روض النضیر، ج ۱ ص ۵۲
  14. ثوره زید بن علی، ناجی حسن ص ۲۵
  15. ارشاد ص ۱۴۸.
  16. ارشاد ص ۱۴۸ / تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۲
  17. مسندالامام زید، ص ۱۰ چاپ بیروت
  18. الغدیر، ج ۲ ص ۲۲۱
  19. سفینة البحار ج ۱ کلمه زید / الغدیر ج ۳ ص ۷۱ به نقل از عیون اخبار الرضا
  20. رجال کشی، ص ۱۸۴ / الغدیر ج ۳ ص ۷۰
  21. زید شهید - مرحوم مقرم
  22. جامع الرواة ج ۱ ص ۳۴۳
  23. مامقانی حرف (ز) ج ۱ ص ۴۶۷
  24. زید الشهید ص ۱۴
  25. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا ثار، تألیف مقریزی، ج ۲، ص ۴۳۶
  26. الکشاف عن حقائق التنزیل ج ۱ ص ۴۳ تألیف زمخشری
  27. البته این صحیفه‌ای که در دست است املای جعفر صادق است به متوکل بن هارون که جعفر صادق آن را از پدرش و او از پدرش گرفته‌است و خوانندگان عزیز توجه داشتید که متوکل گفت موقعی من صحیفه صادق را با صحیفه زید مقایسه کردم حتی یک حرف با هم فرقی نداشتند
  28. این کتاب بصورت خطی به خط نسخ در کتابخانه بریتانیا تحت شماره ۲۰۳ زیدیه حفظ شده‌است، که آن را در سال ۱۰۱۹ قمری مدون کرده‌اند. ناجی حسن، کلیشه صفحه اول و آخر کتاب را در آخر یکی از کتابهایش چاپ کرده‌است
  29. الروض النضیر ج ۱ ص ۵۸
  30. مدرک بالا
  31. زید الشهید تألیف مرحوم مقرم ص ۱۳–۱۷
  32. تهذیب ابن عساکر ج ۶ ص ۱۵.
  33. روض النضیر ج ۱ ص ۶۶
  34. جامع الرواة ج ۲ ص ۳۴۰
  35. جامع الرواة ج ۱ ص ۵۳۰
  36. جامع الرواة اردبیلی ج ۱ ص ۵۰۶
  37. الحدائق الوردیه، ج ۱ ص ۱۴۹
  38. مقاتل الطالبین ص ۱۲۹
  39. الخطط المقریزی، ج ۴ ص ۳۰۷ / وقایع الایام تألیف خیابانی ص ۷۱ / زید الشهید ص ۱۴
  40. مقتل الحسین ج ۲، ص ۱۱۰
  41. لواقح الانوار تألیف شعرانی، ج ۱ ص ۳۲
  42. طبقات ابن سعد ج ۵ ص ۲۴۰ / تهذیب ابن عساکر، ج ۶ ص ۱۹ / تاریخ الاسلام ذهبی، ج ۵، ص ۷۴
  43. ابن رشیق قیروانی، صاحب کتاب زهر الادب، مطلب فوق را در ج ۱ ص ۷۸، نقل کرده‌است
  44. ارشاد مفید ص ۲۵۱.
  45. جامع الرواة ج ۱ ص ۳۴۳ چاپ جدید
  46. رجال طوسی ص ۸۹ باب اصحاب علی بن الحسین
  47. مقاتل الطالبین ص ۱۲۷ / بحارالانوار ج ۴۶ ص ۳۰۹
  48. تاریخ یعقوبی ج ۲ ص ۳۱۶ چاپ بیروت
  49. اغانی ج ۶ ص ۱۰۰ / عقدالفرید ج ۶ ص ۴۵۰ / ثورة زید ص ۷۸
  50. تاریخ یعقوبی ج ۲ ص ۳۲۸.
  51. ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه سید علی خان شیرعفر صادق (ع) ازی اوائل کتاب
  52. قواعد شهید باب امر به معروف و نهی از منکر
  53. تنقیح المقال مامقانی، ج ۱ ص ۴۶۹ حرف (زی)
  54. شرح استبصار
  55. معجم رجال الحدیث ج ۷ ص ۳۵۸ چاپ نجف
  56. تاریخ طبری ج ۵ ص ۴۹۱
  57. تاریخ ابن اثیر ج ۵ ص ۹۲
  58. مقاتل الطالبین ص ۱۳۵
  59. تاریخ طبری ج ۵ ص ۴۹۱ چاپ قاهره
  60. مقاتل الطالبین-ص ۱۳۵
  61. مقاتل الطالبین ص ۱۴۵
  62. مقاتل الطالبین- ص۱۴۷
  63. الحدائق الوردیة ج ۱ ص ۱۵۲
  64. جامع الرواة اردبیلی ج ۱
  65. المراجعات سید شرف الدین ص ۹۱
  66. المراجعات ص ۱۲۳
  67. جامع الرواة ج ۲ ص ۲۲۸
  68. مقاتل الطالبین ص ۱۴۸
  69. مقاتل الطالبین ص ۱۴۸.
  70. مقاتل الطالبین ص ۱۴۶.
  71. جامع الرواة اردبیلی ج ۲ ص ۱
  72. طبقات ابن سعد، ج ۷ ص ۳۱۹.
  73. تهذیب التهذیب
  74. تهذیب التهذیب ج ۱۱ ص ۱۶
  75. مقاتل الطالبین ص ۱۴۶
  76. مقاتل الطالبین ص ۱۴۷.
  77. سیره و قیام زید بن علی- ص۷۸
  78. تاریخ طبری ج ۵ ص ۴۹۵ / کامل ابن اثیر ج ۵ ص ۹۶.
  79. تاریخ طبری ج ۵ ص ۲۹۵ / مقاتل الطالبین ص ۱۴۴.
  80. مقاتل الطالبین، ص۵۵
  81. تاریخ طبری ج ۵ ص ۴۸۵ / تاریخ ابن اثیر ج ۵ ص ۹۶.
  82. مقاتل الطالبین ص ۱۳۷.
  83. انساب الاشراف ج ۳ ص ۲۰۲
  84. مقاتل الطالبین ص ۴۰
  85. انساب الاشراف ج ۳ ص ۲۰۲.
  86. انساب الاشراف ج ۳ ص ۲۰۳ / مقاتل الطالبین ص ۱۴۱ – ۱۴۲ / شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج ۳ ص ۲۸۷ چاپ جدید.
  87. مجالس المومنین، ص۳۴۹ / نامه دانشوران، ج۵، ص۱۰۵ / سفینة البحار، ج۱، ص۵۷۸ / اعیان الشیعه، ج۱، ص۲۵
  88. وقایع الایام ص ۱۰۵
  89. مقاتل الطالبین)) ص ۱۴۱.
  90. انساب الاشراف ج ۳ ص ۲۰۳.
  91. مقاتل الطالبین ص ۱۴۱.
  92. طبقات ابن سعد ج ۵ ص ۲۴۰ /مقاتل الطالبین ص ۱۳۰
  93. تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۶
  94. مقاتل الطالبین ص ۱۴۲ - / انساب الاشراف ج ۳ ص ۲۰۳
  95. طبری ج ۸ ص ۲۷۶
  96. تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۶ / مقاتل الطالبین ص ۱۴۲ و ۱۴۳
  97. الغدیر ج ۳ ص ۷۵
  98. مناقب ج ۳ ص ۳۶۰ / بحارالانوار ج ۴۶ ص ۱۹۲
  99. سوره مائده آیه ۳۳
  100. مقاتل الطالبین ص ۱۴۴
  101. زید الشهید ص ۱۶۳
  102. زید الشهید ص ۱۶۳.
  103. قاموس الرجال، ج ۲ ص ۲۷۴.
  104. زید الشهید ص ۱۶۰.
  105. زید الشهید ص ۱۶۰
  106. مقاتل الطالبین، ص۵۸ / فوات الوفیات، ج۱ ص۲۱۱ / عمدة الطالب، ص۲۴۸ / نامه دانشوران، ج۵، ص۱۰۷ و…
  107. مقاتل الطالبین، ص۵۲
  108. تاریخ یعقوبی ج ۲ ص ۲۳۶
  109. تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۶ / مقاتل الطالبین ص ۱۴۲
  110. تحفة الاخبار ص ۱۱۴
  111. تاریخ طبری ج ۸ ص ۲۷۷
  112. شرح نهج البلاغه ج ۲ ص ۲۱۲.
  113. عمدة الطالب ص ۲۵۸.
  114. النجوم الزاهرة فی اخبار المصر و القاهره ابن تغری بردی، ج ۱ ص ۲۸۱.
  115. الولاة و کتاب القضاة کندی ص ۱۴۷.
  116. زید الشهید مرحوم مقرم ص ۱۶۲
  117. زید الشهید مرحوم مقرم ص ۱۵۵.
  118. مراقد المعارف ج ۱ ص ۳۲۰.
  119. بحارالانوار ج ۴۶.
  120. اخباری که در الفاظ مختلف، و در معنا شریک باشند
  121. نگاه کنید به کتاب زید بن علی نوشته حسین کریمان- باب دوم به بعد
  122. ارشاد ص ۲۵۲.
  123. مرآة العقول ج ۱ ص ۲۶۱.
  124. تنقیح المقال ج ۱ ص ۴۶۹.
  125. خزاز قمی در کفایة الا ثر
  126. مجالس المؤ منین ج ۲ ص ۲۵۵.
  127. قواعد الشهید باب‌الامر بالمعروف و النهی عن المنکر)) ج ۲ ص ۲۰۷ چاپ جدید
  128. رسالة اثبات وجود الامام المنتظر
  129. وسائل الشیعه، جلد آخر، باب زاء ص ۲۰۲.
  130. اصول کافی ج ۲ ص ۱۷۰ حدیث ۱۶
  131. نکت البیان مرحوم سید علیخان
  132. معجم الرجال الحدیث ج ۷ ص ۳۵۸ چاپ نجف
  133. منهاج السنه ج ۲ ص ۱۲۶
  134. الغدیر، ج ۳ ص ۶۹

منابع
  • حسین کریمان، سیره و قیام زید بن علی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ یکم، تهران- ۱۳۸۲
  • سید ابوفاضل رضوی اردکانی، «شخصیت و قیام زید بن علی»، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵
  • سید عبدالرزاق کمونه حسینی، «آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین»، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۵
  • دکتر محمد جعفری هرندی، «فقها و حکومت»، انتشارات رئزنه، چاپ اول، ۱۳۷۹
  • حسینعلی منتظری، «مبانی فقهی حکومت اسلامی»، ترجمه محمود صلواتی، مؤسسه کیهان، چاپ اول، ۱۳۷۶
  • دکتر محمد جواد مشکور، «فرهنگ فرق اسلامی»، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ چهارم، ۱۳۸۶
  • زینب متقی‌زاده، «جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس»، مؤسسه شیعه شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۴
  • دکتر محمد جعفری هرندی، "کتاب فقه و فقهاً، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل، چاپ دوم، ۱۳۷۴
  • محمد ابوزهره، الامام زید، دارالثقافة العربیة للطباعة، ۱۳۷۸ قمری.
  • عبدالرزاق الموسوی المقرم، زید الشهید، نجف، ۱۳۵۵ قمری.
  • ابوالفرج الصفهانی، مقاتل الطالبین و اخبارهم، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی،
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.