مستوفی‌الممالک
مستوفی‌الممالک یکی از مناصب و القاب دیوانی ایران از دوره مغول تا عصر قاجار است.[1]
مستوفی‌الممالک رئیس طبقه مستوفیان بود. در دوره صفویه مستوفی‌الممالک مسئول امور مالی کل مملکت محسوب می‌شد و تمامی امور مالی و مالیاتی کشور و عزل و نصب مستوفیان به دست وی صورت می‌گرفت. او در این دوره از امرا عظام محسوب می‌شد و در اواخر دوره شاه سلطان حسین حق شرکت در امراجانقی (شورای عالی دولتی) را داشت.[2]
نادرشاه پس از تاجگذاری منصب مستوفی‌الممالک را بین چهارنفر تقسیم کرد و هریک را به سرپرستی امور مالی بخشی از کشور گماشت، اما در دوره زندیه این منصب بار دیگر به یک نفر سپرده شد.[2] در آغاز دوره قاجار با گسترش دستگاه اداری کشور مستوفی‌الممالک مقام دوم کشور شد و رتبه‌ای بالاتر از منشی‌الممالک و وزیرلشکر یافت.[3] در سال ۱۳۰۶ هجری قمری امور مالی کشور در دفتر استیفا متمرکز بود که بخشی از وزارت داخله شمرده می‌شد و زیر نظر وزیراعظم قرار داشت.[4]
فهرست مستوفی‌الممالک‌های ایران
افشاریه
- میرزا محمدعلی مستوفی اصفهانی، مستوفی فارس
- میرزا علی‌اصغر مستوفی، مستوفی خراسان
- میرزا شفیع تبریزی (جد ثقةالاسلام تبریزی) مستوفی آذربایجان
- میرزا باقر خراسانی، مستوفی عراق
زندیه
- میرزا محمد بروجردی، در سال ۱۱۷۶ هـ. ق به مستوفی‌الممالکی منصوب شد.
- میرزا محمدصادق مستوفی‌الممالک، در سال ۱۱۹۵ هـ. ق عهده‌دار این منصب بود.
قاجاریه
- میرزا محمدزکی علی‌آبادی، مستوفی‌الممالک در دوران آقامحمدخان قاجار
- میرزا یوسف اشرفی، مستوفی‌الممالک در آغاز سلطنت فتحعلی‌شاه[5]
- محمدحسین‌خان صدر اصفهانی، مستوفی‌الممالک از ۱۲۲۱ ه.ق. تا ۱۲۲۸ ه.ق.
- عبدالله‌خان امین‌الدوله (پسر محمدحسین‌خان) مستوفی‌الممالک از ۱۲۲۸ ه.ق. تا ۱۲۳۸ ه.ق. یا ۱۲۳۹ه.ق.
- میرزا محمدعلی آشتیانی، در حدود ۱۲۳۸ه.ق. مستوفی‌الممالک شد.
- میرزا ابوالقاسم مستوفی‌الممالک، در حدود ۱۲۴۱ ه.ق. این مقام به او داده شد.
- میرزا حسن آشتیانی (برادر میرزا محمدعلی آشتیانی) در اوایل صدارت حاجی میرزا آغاسی صاحب این مقام بود.
- میرزا یوسف آشتیانی (پسر میرزا حسن) از ۱۲۶۱ ه.ق. تا ۱۳۰۱ ه.ق.
- حسن مستوفی (پسر میرزا یوسف) پس از وفات پدرش لقب مستوفی‌الممالکی گرفت. در زمان او استیفای کل جزئی از وزارت داخله شد که زیر نظر علی‌اصغرخان اتابک اداره می‌شد.
- چراغ خان احمدمحمودی بابادی باب معروف به چراغ خان مستوفی الممالک در زمان فتح قندهار فرمانده قشون بختیاری را عهده دار بود.
پانویس و منابع
- خسروبیگی، هوشنگ (۱۳۸۱). «مستوفیان و مستوفی‌الممالک در دوره قاجار». نامه انجمن. تهران (هشت): ۶۵. دریافت‌شده در ۱۱ دی ۱۳۹۱.
- خسروبیگی، هوشنگ (۱۳۸۱). «مستوفیان و مستوفی‌الممالک در دوره قاجار». نامه انجمن. تهران (هشت): ۶۹. دریافت‌شده در ۱۱ دی ۱۳۹۱.
- خسروبیگی، هوشنگ (۱۳۸۱). «مستوفیان و مستوفی‌الممالک در دوره قاجار». نامه انجمن. تهران (هشت): ۷۰. دریافت‌شده در ۱۱ دی ۱۳۹۱.
- خسروبیگی، هوشنگ (۱۳۸۱). «مستوفیان و مستوفی‌الممالک در دوره قاجار». نامه انجمن. تهران (هشت): ۷۳. دریافت‌شده در ۱۱ دی ۱۳۹۱.
- معرفی همراهان فتحعلی‌شاه در جنگ‌ها و صفوف سلام