منبع‌شناسی جنگ‌های صلیبی

منابع و تحقیقاتی که دربارهٔ جنگ‌های صلیبی که شامل مناطق وسیعی از شام، اروپا، ترکیه و مصر و شمال آفریقا بود، صورت گرفته به دلیل تنوع قومیتی و در نتیجهٔ آن گوناگونی زبانی، فکری و عقیدتی در این منطقه بسیار زیاد متنوع است. در یک تقسیم‌بندی می‌توان منابع جنگ‌های صلیبی را به دو بخش اسلامی و غربی و دو گروه قدیمی و جدید خلاصه کرد؛ و تحلیل‌های هرکدام از منابع متأثر دیدگاه‌های مورخ و نویسنده آنهاست که مورخین غربی و کشیشان، این جنگ را نوعی جهاد مقدس و مورخین مسلمان آن را نوعی تجاوز به سرزمین‌های خود تلقی می‌کردند.[1]

بیشتر نوشته‌های مربوط به جنگ‌های صلیبی در غرب و به زبان‌های یونانی، لاتین، ارمنی و سریانی نوشته شده‌است در حالی‌که منابع اسلامی بیشتر عربی هستند و در نسبت با منابع غربی، مقدار آن‌ها اندک است؛ و می‌توان گفت که مورخین مسلمان در زمینهٔ منابع دستهٔ اول در قیاس با غربی‌ها ضعیف‌ترند که شاید علل آن، غافل‌گیری مسلمانان در این حملات و هجوم ناگهانی صلیبیون به سمت شرق باشد و دوم بی‌توجهی مورخین مسلمان به تاریخ‌نگاری موضوعات نظیر ابن شداد باشد، در حالی که اروپاییان از قرن ۱۱ میلادی و آغاز تجدید حیات فکری در اروپا، به موضوع‌نگاری بیشتر از زمان‌نگاری توجه می‌کردند.[2]

تاریخ‌نگاری اسلامی

تاریخ‌های عمومی و محلی
  • الکامل فی التاریخ: تألیف ابوالحسن علی ببن أبی الکرم شیبانی معروف به ابن اثیر جرزی، از مهم‌ترین تاریخ‌های عمومی در رابطه با جنگ‌های صلیبی است. وی در این اثر کوشیده تا تاریخ جامع اخبار شاهان غرب و شرق را به نگارش درآورد. ابن اثیر اثر خود را از آغاز آفرینش آغاز کرده و تا پایان سال ۶۳۰ق/۱۲۳۰م، یعنی دو سال قبل از مرگش ادامه داده‌است. مهم‌ترین بخش کتاب الکامل حوادث معاصر مؤلف است. یکی از این حوادث مهم که ابن اثیر به‌طور مبسوط بدان پرداخته، جنگ‌های صلیبی است. البته اهمیت این جنگ‌ها در نظر مؤلف در رتبه پس از حملهٔ مغولان قرار دارد، زیرا پس از شروع هجوم مغول، گزارش‌های جنگ‌های صلیبی که پیش از این ممتد و مبسوط از سوی مؤلف دنبال می‌شد، به یکباره زیر سایه حملات مغولان قرار گرفت.[3]
  • المنتظم فی تاریخ الملوک والامم: تألیف عبدالرحمن بن علی بن محمد جوزی که مهم‌ترین اثر وی در تاریخ است؛ این کتاب، به‌ویژه جلد نهم و دهم آن، که با دوران زندگی مؤلف مقارن است ارزش و اهمیت بالایی دارد. ابن جوزی به جز اخبار کوتاه از درگیری‌های مسلمانان و صلیبیون که در لابه‌لای حوادث هر سال به دست می‌دهد؛ به نکات قابل توجهی اشاره نکرده‌است. زیرا انضمام این مطلب که دوران فردی وی همزمان با روی کار آمدن شش خلیفه عباسی، المسترشد، الراشد، المقتفی، المستنجد، المستضی و الناصر است و در همین دورهٔ صلیبیون بخش بزرگی از شام را به تصرف خود درآوردند و امارت‌های صلیبی خود را در اورشلیم، انطاکیه، تریپولی (طرابلس) و ادسا تشکیل دادند و در جبهه مسلمانان عمادالدین زنگی، نورالدین زنگی و در ادامه صلاح‌الدین پیروزی‌های به دست آوردند اما ابن جوزی در برابر همه این رخدادها سکوت اختیار کرده‌است و واکنش چندانی نشان نداده‌است.[4]
  • بستان الجامع للتواریخ الزمان: منسوب به فردی به نام عمادالدین اصفهانی[persian-alpha 1]، که در سال‌های پایانی قرن ۱۲ در حلب نوشته شده‌است. بستان الجامع اثری مختصر است براساس حولیات نگارش شده و حوادث ۱۰۰ سال شام و مصر را قرن ۱۱ تا ۱۲ میلادی (۵ تا ۶ قمری) بیان می‌کند. وی را باید از مورخانی دانست که با وجود بی‌توجهی بسیاری از مورخان مسلمان در پرداختن به نزاریان شام، اطلاعات سودمندی از نزاریان و مراودات آنها با صلیبیون و سپس صلاح‌الدین ایوبی ارائه می‌دهد و این از برجستگی‌های این متن کوچک تاریخی است. یکی از منابه وی در این کتاب، تاریخ حلب ابن‌ابی‌طی است.[5]
  • مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان: نوشتهٔ یوسف بن قزاوغلی ابن عبدالله معروف به سبط بن جوزی که وی این کتاب را همانند الکامل و المنتظم به شیوه‌های تاریخ‌های عمومی و در فاصله حدود یک و نیم قرن بعد از آغاز جنگ‌های صلیبی تألیف کرد. وی برخلاف ابن جوزی در مجلد هشتم تاریخ به‌طور کامل حوادث جنگ‌های صلیبی را منعکس کرده، با استقبال سلطان ایوبی در دمشق مواجه شد و پس از آن در دربار ایوبیان راه یافت و از نزدیک شاهد حوادث مرتبط با این خاندان بود. سبط از آغاز حملات صلیبیون به اراضی مقدس، حوادث و برخوردهای هر دو گروه را با نثری روان ثبت کرده‌است؛ لذا وی با ذکر نام مورخانی همچون ابن عساکر، ابن قلانسی، ابن جوزی و عمادالدین کاتب اصفهانی سعی بر این داد تا با استفاده از داده‌های تاریخی این مورخان که خود شاهد این این رویداد بوده‌اند، بر سندیت اثر خود بیفزاید.[6]
  • التاریخ المظفری: نوشتهٔ ابن‌ابی‌الدم، شهاب‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بن عبدالمنعم همدانی حموی، مورخ و قاضی شافعی اهل حمات است که به سبب جایگاه قضاوت، سفرهایی به شهرهای حلب، دمشق و قاهره، معاصر با چهار حاکم ایوبی، انجام داد. ابن‌ابی‌الدم به جهت اردات خاصی که به ملک المظفر ایوبی داشت، کتابش را به وی تقدیم کرد و برخی داده‌های تاریخی وی که متأثر از این علاقه است مورد بی‌توجهی وی قرار گرفتند و رابطه نزدیک المظفر با الکامل ایوبی سبب شده که ماجرای تسلیم اورشلیم به فریدریش دوم و صلیبیون ار سوی سلطان ایوبی را موضوعی چندان جدی تلقی نکند. وی تاریخ مختصر خود را به دورهٔ اسلامی اختصاص داده و حوادث را از ولادت پیامبر اسلام تا سال ۶۲۷ق/۱۲۲۹م، به شیوه سال‌شمار و با ذکر تراجم و زندگی‌نامه‌ها بیان کرده‌است. این کتاب در ۶ جلد نوشته شده‌است.[7]
  • تاریخ منصوری: اثر یکی از مورخان معاصر با ابن‌ابی‌الدم به نام محمد بن علی نظیف است. اطلاعات چندانی از این مورخ جز اشاره‌های ابن‌ابی‌الدم در تاریخ المظفری موجود نیست. این کتاب از تاریخ‌های عمومی این دوره بوده و حوادث به صورت سال‌شمار ذکر شده‌است. مؤلف بسیاری از روایت‌های تاریخی را از مورخان پیش از خود برگرفته و حوادث آغازین جنگ‌های صلیبی تا پیش از مرگ صلاح‌الدین ایوبی را به خوبی پردازش می‌کند. از ویژگی‌های این کتاب باید به اشارات نجومی مورخ در حوادث مهم پیش‌آمده اشاره کرد. همچنین اسماعیلیان شام یکی از گروه‌هایی است که ابن‌نظیف به خوبی بدانان پرداخته و پس از حملهٔ مغول و قتل و عام اسماعیلیان، وی نیز مانند دیگر مورخان عباسی، اخبار این گروه را به خوبی انعکاس داده‌است.[8]
  • المختصر فی اخبار البشر: تألیف اسماعیل ابن‌علی بن محمود بن محمد بن تقی‌الدین عمر بن شاهنشاه بن ایوب، ملقب به ابوالفداء است. سال ابتدایی زندگی وی مصادف با حمله مغولان به دمشق بوده‌است. وی مانند بسیاری به همراه خانواده به حمات مهاجرت کرد و در این شهر رشد کرد و توانست به حکمرانی این شهر برسد. وی همچنین ارتباط نزدیکی با ناصر محمد بن قلاوون، سلطان ممالیک، داشت. المختصر فی اخبار البشر مهم‌ترین کتاب تاریخی ابوالفداء است که یک تاریخ عمومی و مختصری از کتاب‌های مفصل پیشین است و تا سال ۷۲۹ق/۱۳۲۸م را دربرمی‌گیرد. این کتاب به لحاظ روش و شیوهٔ تألیف همانند الکامل این اثیر است. وی اطلاعات خود را از این کتاب اقتباس کرده و بخشی از گزارش‌هایش برگرفته از دیده‌ها و شنیده‌های خود اوست مثل آنچه دربارهٔ حوادث شهر عکا می‌گوید.[9]
  • وفیات الاعیان و انباء الزمان: نوشتهٔ ابن خلکان که از بسیاری از کتاب‌های تراجم و آگاهی‌های معاصرانش گرد آمده و مؤلف تنها به آن نظم الفبایی داده‌است. اطلاعات ابن خلکان دربارهٔ جنگ‌های صلیبی از لابه‌لای تراجم اشخاص قابل پیگری است و اغلب برگفته از دیگر منابع است که بعضاً به آنها اشاره دارد. یکی از موضوعاتی مهم قابل استخراج از این کتاب، بررسی پدیدهٔ مهاجرت در دورهٔ جنگ‌های صلیبی در این محدودهٔ تاریخی است.[10]
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام اثر شمس‌الدین ذهبی است که در سال ۷۱۴ق/۱۳۱۴م این کتاب را نوشت. این کتاب تألیفی عمومی در تاریخ اسلام در ۳۰ جلد است و حوادث را تا سال ۴۲۰ق/۱۰۲۹م دنبال می‌کند. در این کتاب، وی به شیوهٔ ابن جوزی، سال‌شمار، رویدادها را تا سال ۷۰۰ق/۱۳۰۰م با وفیات بزرگان در هر سال و جرح و تعدیل رجال آمیخته‌است. ذهبی خلاصه‌ای از تاریخ اسلام را از آغاز تا سال ۷۴۴ق/۱۳۴۴م و وفیات مشاهیر در هر سال به شیوهٔ سال‌شمار تألیف کرد و آن دول الاسلام نامید و بر آن نیز ذیلی نوشت. داده‌های تاریخی ذهبی در کتاب‌های مورد جنگ‌های صلیبی برگرفته از تاریخ‌های پشین است و برجستگی خاصی در داده‌های تاریخی وی وجود ندارد.[11]
  • تاریخ ابن‌فرات: نوشته ابن فرات، فقیه، مورخ و خطیب مدرسه معزیه قاهره است. شیفتگی و علاقهٔ وی به تاریخ، سبب گردآوری یک مجموعه یادداشت در حدود ۱۰۰ جلد شد که در نهایت از این یادداشت‌ها در نگارش و تدوین کتاب تاریخ الدول و المملوک معروف به تاریخ ابن فرات بهره برد. ابن فرات حوادث قرن ۶ق/۱۲م تا عصر خود را در این کتاب گرد آورد. وی در این کتاب به سال‌هایی که مصادف با درگیری‌های داخلی دولت ایوبی و اتخاذ موضعی ضعیف و تدافعی در مقابل صلیبیون بود، پرداخته‌است و در عین حال دربارهٔ نزاریان شام، فعالیت‌ها و قلعه‌های آنها پس از رشیدالدین سنان و دژ شهسواران ارائه می‌دهد. این فرات این کتاب را به شیوه سال‌شمار نگاشت و در پایان هر سال وفیات رجال را نیز به آن افزود. با آنکه سبک نثر و نگارش کتاب چندان مطلوب نیست و گاه نیز بیش از حد تکراری است، اما با همه این اوصاف، کتاب ارزشمندی است زیرا نویسنده ناظر بسیاری از حوادث بوده و خود در برخی شرکت داشته و حوادث را با صداقت و صراحت بیان کرده‌است.[12]
  • عیون التواریخ: تألیف محمد بن شاکر کتبی، مورخ و ادیب دمشقی، که این کتاب را به صورت تاریخ عمومی نگاشت که مشتمل بر حوادث اسلام از سیره نبوی، نسب و ولادت پیامبر اسلام تا سال ۷۶۰ق/۱۳۵۸م به صورت سال‌شمار است؛ و در ذیل هر سال، وفیات، سرگذشت مشاهیر و علما، متصوفه و گزیده‌ای از اشعار ادیبان آورده‌است. ابن شاکر مطالب فراوانی از الکامل ابن اثیر و منابع دیگر نقل کرده‌است و بخش مربوط به جنگ‌های صلیبی کتاب وی، تکرار داده‌های تاریخی مورخان پیشین است.[13]
  • نهایة الارب فی فنون الادب: نوشتهٔ شهاب‌الدین احمد بن عبدالوهاب بن محمد بن نویری که در ۳۰ جلد تألیف شده‌است. اطلاعات این کتاب شامل اخبار دولت فاطمی، سلجوقی، ایوبی و ممالیک است؛ یعنی همه دولت‌های درگیر در جنگ‌های صلیبی به جز دولت زنگیان. نویری نزدیک به دو سوم کتاب را به مباحث تاریخی اختصاص داده و این بخش، تاریخ عمومی جهان را از آغاز آفرینش و حوادث تاریخ اسلام تا سال ۷۳۱ق/۱۳۳۰م را دربرمی‌گیرد. نویری در وقایع‌نگاری دورهٔ اسلامی، شیوه سنتی سال‌شمار را کنار گذاشته و تقسیم‌بندی دودمانی را برگزیده است. تاریخ‌های عمومی به‌ویژه الکامل، از منابع مهم وی بوده‌اند.[14]
  • البدایة و النهایة: اثر ابن کثیر، مورخ شامی که با تألیف این کتاب، جریان تاریخ‌نگاری عمومی این سرزمین را رشد چشمگیری بخشید. وی از مورخان پس از جنگ‌های صلیبی اس و تنها به نقل روایات‌های مورخان پیش از خود اکتفا کرده‌است. شیوه نگارش وی در این کتاب، به لحاظ تاریخ‌نگاری به‌شدت به ابن‌اثیر نزدیک است. در واقع، همه ویژگی‌های الکامل این اثیر در مورد البدایه و النهایه نیز صادق است.[15]
  • تاریخ ابن خلدون: اثر مشهور ابن خلدون، مورخ و قاضی مالکی‌مذهب که اثر خود به جنگ‌های صلیبی توجه کرده‌است. شیوه وی در نقل حوادث جنگ‌ها مثل شیوه ابن‌اثیر است. این خلدون به عنوان مورخی که پس از پایان جنگ‌های صلیبی، بیشتر سرزمین‌های درگیر در جنگ‌های صلیبی و آثار و نتایج جنگ را بر شهرها و نحوه زندگی مردم مشاهده کرده و مشاهدات خود را همچون پیشینیان به شیوه سال‌شمار ذکر کرده‌است.[16]
  • عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان: از بدرالدین محمود عینی که مهم‌ترین اثر وی می‌باشد که وی این کتاب را در ۲۴ جلد مشتمل بر تاریخ عمومی تا وقایع سال ۸۵۰ق/۱۴۴۶م نوشته‌است. کتاب به شیوه سال‌شمار تنظیم شده و از کتاب‌های تراجم نیز محسوب می‌شود. ارتباط هلاکوخان با سوریه و نیرو روابط عشایر سوریه و عراق از فصل‌های مهم این کتاب است. وی در تدوین این کتاب از منابع قرن ۵ق/۱۱م و ۶ق/۱۲م بهره گرفته و از عبدالملک همدانی، صاحب السیر بیشترین روایت را ارائه داده‌است. همچنین در این کتاب از نقل‌قول‌های متفاوت از روایات و حوادث تاریخی مربوط به جنگ‌های صلیبی است، استفاده شده‌است.[17]
  • صدق الاخبار: یا تاریخ ابن‌سباط، تألیف حمزه بن احمد بن عمر معروف به ابن‌سباط مغربی است که در واقع تاریخ مختصری است از آغاز هجرت پیامبر اسلام تا ۹۲۶ق/۱۵۲۰م. ابن‌سباط واقعی مهم صفحات شرقی مدیترانه را براساس حولیات ذکر می‌کند. این کتاب همانند تاریخ حلب عظیمی تألیف شده‌است.[18]
  • ذیل تاریخ دمشق: نوشته ابن قلانسی، مورخ، ادیب و دیوان‌سالار دمشقی است که به حوادث تاریخی شام و شرح جنگ‌های فاطمیان و سلجوقیان و همچنین نخستین و دومین جنگ‌صلیبی در طی قرن ۱۰ و تا زمان مرگ نویسنده پرداخته‌است. وی این کتاب را براساس منابع و اسنادی که به خاطر ریاست شهر دمشق در دست داشته، تألیف کرده‌است. این کتاب از دیرباز مورد استفاده و استناد بسیاری از مورخان همچون ابن اثیر، ابوشامه، ابن جوزی، ابن عدیم و ذهبی بوده‌است. این کتاب در دو بخش شکل گرفته و که گرچه به دنبال هم هستند، اما از نظر روش نگارش وقایع و فصل‌بندی با یکدیگر تفاوت دارند. همچنین بخش اعظم کتاب وی، اشاره‌های نظامی است. هرچند به میزان ابن‌اثیر نیست، اما نویسنده در حد امکان به همه جوانب نبردها پرداخته‌است. وی به ویژگی‌های قلعه‌های فتح شده، ترکیب نیروهای نظامی که از چه گروه‌های تشکیل شده‌اند، آمار سواره‌نظام، پیاده‌نظام، تعداد اسیران، کشتگان و غنایم در اثر خود توجه و به صورت کلی بیان کرده‌است. همچنین نگاه وی به اقلیت‌های مذهبی منطقه، به‌ویژه مسیحیان منفی است و حتی خیانت آنها در سقوط بعضی از شهرها همچون انطاکیه را عامل اصلی می‌داند.[19][20][21][22]
  • تاریخ حلب: تألیف محمد بنعلی بن محمد بن احمد بن نزار تنوخی حلبی معروف به ابن عظیمی است. این کتاب در دورهٔ فترت دو جنگ اول و دوم صلیبی، بعد از کتاب ابن قلانسی، قدیمی‌ترین منبع است. ابن عظیمی در این کتاب توجه ویژه‌ای به نگارش تاریخ حلب و شمال شام داشته و حوادث شمال سوریه را به عنوان کانون جنگ‌های صلیبی تا سال ۵۳۸ق/۱۱۴۳م ثبت کرده‌است. همچنین ابن عظیمی، به شیوه سال‌شمار تاریخ جنگ‌های صلیبی را از سال ۴۸۴ق/۱۰۹۱م آغاز کرده‌است. وی در نگارش این کتاب به شرق جهان اسلام و اخبار آن به ویژه بغداد کمتر توجه داشته، اما نگاه وی به مصر و اسماعیلیان ساکن این منطقه نیز بسیار مهم است. هرچند نگاه وی به جنگ‌های صلیبی نگاهی فرعی و درجه دوم است، اما اتفاقات روی‌داده در میان امیران و حاکمان منطقه و نیز بلایای طبیعی از نظر وی دور نمانده‌است.[23]
  • تاریخ میافارقین و آمد: نوشتهٔ احمد بن یوسف بن ارزق فارقی، فقیه و مورخ قرن ۶ق/۱۲م است. ظاهراً این تنها اثر باقی مانده از ابن ارزق است که به تاریخ فارقی نیز شهرت دارد. وی به خاطر علاقه شخصی به زادگاه خود دست به نگارش این کتاب زد و از این رهگذر تصویر تاریخی جغرافیایی از این شهر برجا گذاشت. با این حال ابن ارزق صرفاً به تاریخ زادگاه خود اکتفا نکرده، بلکه از تاریخ، اوضاع سیاسی، فرهنگی و جغرافیایی بسیاری از ملل و بلاد و شهرهای مجاور و مشاهده‌های خود سخن به میان آورده‌است. همچنین ابن ارزق در تاریخ خود در ذیل سال‌های معاصر با جنگ‌های صلیبی حوادث این جنگ‌ها را بررسی کرده و با شروع حکومت نجم‌الدین ایلغازی در میافارقین، تاریخ خود را به حوادث جنگ‌های صلیبی پیوند زده‌است، هرچند گزارش‌های وی بسیار کلی هستند.[24]
  • تاریخ مدینة دمشق: تألیف ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعی دمشقی معروف به ابن عساکر است. دوران زندگی وی با انقراض سلاجقه شام و دورهٔ حکمرانی نورالدین زنگی و صلاح‌الدین ایوبی بر مناطق شام تقارن دارد. کتاب وی منحصر به احوال دمشق نیست، بلکه یک دورهٔ تاریخ شام، به ویژه از بعد فرهنگی آن به‌شمار می‌رود که با سیره نبوی آغاز می‌شود و عصر خلفای راشدین و فتوحات اسلامی را دربر می‌گیرد. اهمیت کتاب، به‌ویژه به سبب ذکر احوال و رجال سیاسی قرن ۶ق/۱۲م است که یکی از منابع مهم در این قرن محسوب می‌شود. موضوع قابل توجه در این کتاب، داده‌های تاریخی ناچیز ابن عساکر در رابطه با جنگ‌های صلیبی است. اما در همین کتاب، در یک بخش، ابن عساکر توصیفی از آخرالزمان براساس روایت پیامبر اسلام دارد، با این مضمون که دجال از سرزمین شام ظهور خواهد کرد و در این میان، اشاره به جبل شام، شهر صور و رمله و نیز عیسی مسیح دارد. سخن وی از دجال منطبق با صلیبیون و جنگ‌های صلیبی است. نکته مهم دیگر، اشاره بان عساکر به پدیدهٔ اجتماعی مهاجرت در زمان جنگ‌های صلیبی است.[25]
  • زیدة الطلب من تاریخ الحلب: تألیف ابوالقاسم کمال‌الدین عمر بن احمد، معروف به ابن عدیم است. این کتاب از سوی نویسنده از کتاب دیگر مورخ به نام بغیة الطلب فی تاریخ حلب که فرهنگنامه‌ای تاریخی است برحسب موضوع و نام رجال و امیران شام، استخراج شده‌است و به ترتیب توالی زمانی و سال‌شمار تنظیم شده‌است. این کتاب با آنکه اساساً دربارهٔ حلب است، اما مروی بر تاریخ شام، از فتح اسلامی تا میانه قرن ۷ق/۱۳م است که نویسنده به ارتباط این سرزمین با مصر از طریق ذکر اخبار دولت‌های طولونی، اخشیدی، فاطمی و بنی مرداس حلب، سلاجقه شام، اتابکان، ایوبیان و جنگ‌های صلیبی توجه تمام داشته‌است. اطلاعات این کتاب دربارهٔ جنگ‌های صلیبی بسیار بااهمیت و مفید است.[26]
  • معادن الذهب: تألیف یحیی بن حمید بن ظافرطائی معروف ابن‌ابی‌طی از مورخین شیعی است که این کتاب را در باب تاریخ حلب نوشته‌است و در نوشتن کتاب خود از اسناد بهره برده‌است. مورخینی همچون ابن خلکان و ابن شامه از آثار او بهر برده‌اند. فصل‌هایی از این کتاب به حکومت صلاح‌الدین ایوبی و فرزندش الظاهر، اختصاص دارد. با آن که اب‌ابی‌طی به منابع خود اشاره‌ای نکرده‌است، اما پیداست که داده‌های تاریخی وی در مورد جنگ‌های صلیبی برگرفته از مورخان پیش از خود است.[27][28]
  • الالمام بالاعلام فیما جرت به الاحکام و الامور المقضیة فی وقعة الاسکندریة و عودها الی حالتها المرضیه: اثر محمد بن قاسم بن محمد نویری مالکی اسکندرانی است که پس از سال ۷۷۵ق/۱۳۷۳م همزمان با سلطنت ملک اشرف در مصر درگذشت. این کتاب، یکی از تاریخ‌های مهم است که پس از محدوده زمانی دویست‌سالهٔ جنگ‌های صلیبی در مصر به نگارش درآمد و یکی از موضوعات اصلی آن صلیبیون و حملات آنها به اسکندریه است؛ وی در سال ۷۶۷ق/۱۳۶۴م شاهد حملات صلیبیون قبرسی به رهبری پیتر یکم لوزینیان به شهر اسکندریه و غارت و تاراج شهر بود. از این رو، وی با هدف ثبت و ضبط مشاهدات عینی و شنیده‌ها و خاطرات خویش از حملات صلیبی‌های قبرس به اسکندریه و غلبه بر آن شهر و پیامدهای آن به تألیف این کتاب مبادرت ورزید.[29]
  • الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل: نوشتهٔ مجیرالدین حنبلی از دیگر تاریخ‌های مهم محلی شام و از منابع معتبر دربارهٔ اراضی مقدس در اواخر ایام ممالیک است. مؤلف در این اثر اطلاعات مفیدی دربارهٔ اراضی مقدس، اورشلیم و امکان مقدس مسیحی ارائه می‌کند.[30]

تاریخ‌های دودمانی
  • البرق الشامی: نخستین اثر عمادالدین اصفهانی، وقایع‌نگار و صاحب دیوان انشا در دولت صلاح‌الدین، بود که همراه وی در جنگ با صلیبیون شرکت می‌جست. این اثر وی دربردارندهٔ حوادث دوران نورالدین محمود زنگی و صلاح‌الدین ایوبی در فاصله قرن ۶ ق / ۱۲ م به شیوهٔ سال‌نگاری است. این کتاب در ۷ مجلد نوشته و به جز جلد ۳ و ۵، دیگر جلدها مفقود است. از منابع وی در این کتاب، رسائل قاضی فاضل عبدالرحیم بن علی بیسانی (۵۶۹ ق / ۱۲۰۰ م) وزیر صلاح‌الدین است. سنا البرق الشامی تألیف فتح بن علی بنداری، تلخیص همین کتاب است. وی در این اثر سعی کرده ویژگی‌ها و عملکرد دو سلطان یعنی نورالدین و صلاح‌الدین را مقایسه کند. با وجود اینکه وی در دیوان دو سلطان مشغول بوده‌است و نگاه مثبتی به هر دوی آنها دارد اما طرفداری وی از صلاح‌الدین بیشتر است.
  • فتح القسی فی الفتح القدسی: دیگر اثر عمادالدین اصفهانی، وقایع‌نگار و صاحب دیوان انشا در دولت صلاح‌الدین، است. وی در این کتاب شاهد حوادث بازپس‌گیری اورشلیم توسط صلاح‌الدین تا زمان مرگ وی است؛ بنابراین محتوای کاب دربردارندهٔ حوادث این دوره تاریخی است. وی این کتاب را همانند البرق الشامی به شیوه سال‌نگاری تألیف کرده‌است. آنچه افزون بر ویژگی‌های تاریخ‌نگاری، کتاب را منحصربه‌فرد ساخته، رویکرد تحلیلی و بینشی عمادالدین است. نگرش مذهبی وی که در همه کتاب به چشم می‌خورد و به طریقی متصل به بینش و نگاه هویت‌جویی اسلامی مورخ و احیای آن در برابر هویت‌جویی مسیحی است. البته مؤلف در نگرش انتقادی بسیار ضعیف عمل کرده‌است و بر همه اعمال صلاح‌الدین مهر تأیید زده‌است. نکته دیگر این اثر اختصاص چندین صفحه به توصیف زنان مسیحی ـ اروپایی است.
  • تاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه: اثر ابن‌اثیر که تاریخی‌ست محلی دربارهٔ خاندان عمادالدین زنگی. این کتاب به فرمان عزالدین مسعود دوم، حاکم موصل، نوشته شده و و دربارهٔ حوادث موصل و دولت زنگان در فاصله قرن ۵ تا ۶ ق / ۱۱ تا ۱۲ م است. ابن‌اثیر زنگیان را به مناسبت لقب مؤسس این سلسله اتابکیه خوانده‌است. کتاب از اخبار قسیم‌الدوله آق‌سنقر و ارتباط وی با ملکشاه سلجوقی و حکومتش بر حلب آغاز شده و پیوسته با توجه به حوادث دیگری که مستقیم و غیرمستقیم به قدرت‌یافتن زنگیان، تأسیس دولت از سوی عمادالدین و فعالیت‌های سیاسی او، سپس تاریخ اتابکان موصل یعنی شاخه سیف‌الدین غازی و قطب‌الدین مودود پرداخته‌است. اخبار زنگیان شاخه حلب و فرمانروایی نورالدین زنگی و اختلاف میان جانشیان وی، فصل‌های پایانی کتاب را تشکیل می‌دهد.
  • الروضتین فی اخبار الدولتین یا ازهار الروضتین: نوشتهٔ ابوشامه، ابوالقاسم شهاب‌الدین عبدالرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم مقدسی، ادیب و مورخ دمشقی است که بیشتر نویسندگان معاصر وی و نزدیکان به آن عصر، وی در موثق‌بودن نقل‌هایش توصیف کرده‌اند. انگیزهٔ مؤلف این اثر برانگیختن فرمانروایان به پیروی از دو سلطان، نورالدین محمود زنگی و صلاح‌الدین ایوبی؛ ذکر فصل و بزرگواری آنان بوده‌است. وی در این کتاب حوادث تاریخی را از زمان نورالدین محمود زنگی تا هنگام مرگ صلاح‌الدین، به‌طور سال‌شمار و با استفاده از مآخذ معتبر معاصر مانند تاریخ ابن قلانسی، رسائل قاضی فاضل، النوادر السلطانیه ابن شداد و التاریخ الباهر ابن‌اثیر، با ذکر منابع مذکور آورده و گاه نیز مطالب خود را از شاهد آن وقایع گرفته‌است. وی علاوه بر رویدادنگاری به‌صورت سال‌شمار، شرح حال افراد بسیاری از افراد این دوره به تفصیل ذکر کرده‌است.
  • الذیل علی الروضتین یا الروض الآنق فی الذیل علی ازهار الروضتین یا تراجم رجال القرنین: اثر دیگر ابوشامه و شامل حوادث سال‌شمار پس از مرگ صلاح‌الدین تا پایان زندگی ابوشامه (میانه قرن ۷ ق / ۱۳ م) است. ابوشامه در این کتاب به شیوه‌ای همانند در اثر پیشین، در ابتدای هر سال به حوادث آن سال و پس از آن به وفیات همان سال را نقل می‌کند. انگیزه وی در تدوین اثر، کثرت مرگ و میر افراد سرشناس بوده‌است. توجه وی در این اثر به وفیات بیشتر از حوادث است. وی از داده‌های مرآت الزمان سبط ابن‌جوزی بیشترین استفاده را برده‌است.
  • مفروج الکروب فی دولة بنی‌ایوب: تألیف جمال‌الدین محمد بن سالم ابن واصل است که وی شاهد و ناظر بخشی از تاریخ ایوبیان بود و با سلاطین این سلسله، رجال دولت، ادیبان و عالمان آن عهد در مصر و شام مراوده داشت. وی نیمه دوم این کتاب در واقع دنبالهٔ حوادث مربوط به ایوبیان در کتاب الکامل این اثیر است که ابوالفداء آن را پس از ابن واصل تا اواخر قرن ۷ هجری / ۱۳ م ادامه داده‌است. این کتاب از کتاب‌های باارزش تک‌نگاری در تاریخ است که منحصراً به شرح حال و اخبار خاندان ایوبی از آغاز تا پایان حکمرانی آن سلسه اختصاص دارد و ویژگی این اثر است.
  • تاریخ الملک الظاهر: نوشتهٔ عزالدین محمد بن علی بن شداد، از نخستین مورخانی است که دربارهٔ سلاطین مملوکی و به‌طور دقیق، بیبرس تألیف شده‌است. برای این کتاب نام‌های دیگری همچون الروض الزاهر فی سیره الملک الظاهر و حیات بیبرس ذکر کرده‌اند. ابن‌شداد اطلاعات مفیدی به‌ویژه از نبردهای بیبرس با نزاریان بر سر تصرف قلعه‌های آنان و همچنین مناسبات سیاسی و نظامی وی با صلیبیون ارائه می‌دهد.
  • کنز الدرر و جامع الغرر: از ابی‌بکر بن عبدالله بن ایبک دواداری از مورخان قرن ۷ ق / ۱۳ م، جلد ۷ از این تاریخ ۹ جلدی را با عنوان الدرر المطلوب فی اخبار ملوک بنی ایوب به دولت ایوبی اختصاص داده‌است. این کتاب که به شیوهٔ سال‌شمار تنظیم‌شده، یکی از منابع بااهمیت این دوره به جهت دقت نظر مؤلف محسوب می‌شود. وی در این کتاب تنها به نقل رویدادها اکتفا نکرده، بلکه از همان آغاز با تقسیم‌بندی ممالک اسلامی درصدد نشان‌دادن پراکندگی ایجاد شده در سرزمین‌های اسلامی است.
  • التحفة المملوکیة فی الدولة الترکیة و مختار الاخبار: نوشته رکن‌الدین بیبرس دوات‌دار منصوری از ایمران و دولتمردان منصور قلاوون است. وی به عنوان مؤلف در این اثر مطالب مفید و دست اولی از مناسبات بیبرس بندقداری با نزاریان شام ارائه داده‌است. حکایات مناسبات اسماعیلیان نزاری با سلطان بیبرس و چگونگی استیلا وی بر قلاع اسماعیلیان و همکاری مغولان و صلیبیون، اصلی‌ترین بخش‌های این اثر است.
  • نزهة النظار فی سیرة الملک الناصر: تألیف موسی بن محمد بن یحیی یوسفی معروف به شیخ یحیی، اثر دیگر تک‌نگاری دربارهٔ منصور قلاوون است که در این دوران به نگارش درآمد. با آن که این کتاب به‌طور اختصاصی برای منصور قلاوون به نگارش درآمده، شیوه مؤلف در ارائه داده‌های تاریخی سال‌شمارانه است، به انضمام اینکه اطلاعات خاصی از این کتاب دربارهٔ صلیبیون برداشت کرد.

منابع ادبی
  • الخریدة القصر و الجریدة العصر: اثر عمادالدین کاتب اصفهانی در قرن ۶ ق / ۱۲ م است که در زمینه ادبیات و شعر در ۱۰ جلد تألیف شده‌است. این کتاب شرح حال شعرا و ادیبان معاصر با دوره نویسنده کتاب است که این در دیوان و درگاه و دولت سلاطین آن زمان منصب داشتند. وی در این اثر به شعرا و نویسندگانی که در اراضی مقدس می‌زیستند و در رابطه با جنگ‌های صلیبی دست به کتابت برده‌اند، اشاراتی کرده‌است.
  • معجم الادباء: که با نام ارشادالاریب فی معرفةالادیب نیز شناخته می‌شود، شرح حال مفصلی است از ادیبان و شاعران. استناد نویسندگان بعد از یاقوت به این کتاب نشان می‌دهد که بخش‌هایی از این کتاب از بین رفته‌است.[31] این کتاب نیز به صورت دانشنامه و بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و شرح حال‌ها گاهی خیلی مختصر و گاهی خیلی مفصل بیان شده‌است. با این حال، به نظر می‌رسد که روش غالب نویسنده، ایجاز و اختصار بوده‌است. یاقوت در نگارش این کتاب، از ۲۵۰ منبع استفاده کرد و علاوه بر این بسیاری از اطلاعات را با پرس‌وجو از افراد مطلع گردآوری کرده‌است.
  • رسائل قاضی فاضل:[persian-alpha 2] اثر عبدالرحیم بیسانی عسقلانی ملقب به قاضی فاضل از رجال مهم عصر صلاح‌الدین ایوبی است. وی پیش از حضور در دربار صلاح‌الدین در خدمت دولت فاطمی مصر بود. در میانه قرن ۶ ق / ۱۲ م به اسکندریه مهاجرت کرد و دیوان آنجا، زیر نظر موفق‌الدین بن خلال از بزرگان مصر و ادبیانش قرار گرفت. وی در این اثر خود، مشاهدات خود را جنگ‌های صلیبی و به خصوص محاصره عسقلان به زبان نظم و نثر بیان کرده‌است. وی در این اشعار ضمن مدح و ثنای سلاطین و امیران، به احادیثی برای تأکید بر جهاد علیه صلیبیون اشاره می‌کند.
سفرنامه‌ها
  • الانساب: نوشتهٔ عبدالکریم بن ابن‌ابکر سمعانی از اهالی مرو که در پی جمع‌آوری حدیث به سیاحت پرداخت. وی ماوراءالنهر را سیاحت کرد و در شرق جهان اسلام، ایران، عراق، شام و حجاز، نیز سیر کرد. وی در این کتاب، شرح‌حال افراد بسیاری را با مشخصات کامل ارائه داده‌است. وی در ابتدا موقعیت شهرها و سپس شرح‌حال افراد منسوب به آن شهر را توضیح می‌دهد که از لابه‌لای این گزارش‌ها اطلاعات بسیاری در مورد افرادی که در صحنهٔ نبرد با صلیبیون حضور داشتند را به دست آورد.
  • تذکرة بالاخبار عن الاتفاقات الاسفار: نوشتهٔ ابن جبیر اندلسی که سه بار به شرق جهان اسلام سفر کرد. اخبار و مشاهدات اولین سفرش را در این شبه‌سفرنامه نگاشت. دوران سیاحت وی مصادف با دوران جنگ‌های صلیبی بود و به جهت عبور وی از شهرهایی که درگیر نبرد با صلیبیون بودند، این کتاب اطلاعات ارزشمندی در خود جای داده‌است. وی در این اثر، به زوایای زندگی اجتماعی مردمان آن زمان و اثرات جنگ‌های صلیبی در اجتماع و شهرها پرداخته‌است. در این اثر شخصیت صلاح‌الدین در میان مردم به تصویر کشیده شده‌است. همچنین وی در این اثر اشاراتی به زنان اروپایی کرده‌است و شرایط زندگی و حیات آنها بررسی و نقد کرده‌است.[32]
  • الافادة و الاعتبار فی الامور المشاهدة و الحوادث المعاینة بأرض مصر: اثر عبداللطیف بن یوسف بغدادی است. وی پس از یادگیری طب، فلسفه و لغت در بغداد، سفر خود را به مصر، شام و عراق آغاز کرد و به دربار صلاح‌الدین ایوبی و امرای وی راه یافت و با امرای و بزرگان این دوره ملاقات کرد. این کتاب سفرنامه وی در اواخر قرن ۶ ق / ۱۲ م است و بنا به دیدارهای وی با افراد برجسته آن زمان، اثر ارزشمند و مهمی محسوب می‌شود اما با این اوصاف، وی جنگ‌های صلیبی و حوادث مرتبط با آن بررسی نکرده و به اختصار به جنگ‌های صلیبی پرداخته‌است ولی شرح وی از وضعیت سیاسی و اجتماعی مصر از ارزش ویژه‌ای برخوردار است.
  • الاشارات الی معرفة الزیارات: نوشتهٔ علی بن ابن‌بکر بن علی هروی زادهٔ موصل است که در اطراف مشرق اسلامی، هند، قسطنطنیه، مغرب سیسیل و جزایر دریای مدیترانه به سیاحت پرداخت. اساس این اثر وی بر ذکر آثار و بناهای دینی و مذهبی است که او مشاهده کرده‌است. توجهات وی به اماکن مذهبی مسیحیان در سرزمین شام و حضور مسیح در این مناطق بسیار است که همین علت مذهبی‌بودن جنگ‌های صلیبی را در ذهن وی تقویت کرده‌است. با حضور وی در بحبوحه جنگ‌های صلیبی اما وی اطلاعات مختصر و اندکی به جنگ‌ها کرده‌است.
  • الاعتبار: تألیف اسامه بن مرشد از سلسله بنی منقذ و فرمانروایان قلعه شیزر در شمال سوریه است. شرح سفرهایش در این کتاب، از نگرش دقیق، نگارش صحیح، نوآوری در داستان‌نگاری و چیره‌دستی و نکته‌پردازی حکایت دارد. این کتاب در اخبار جنگ‌های صلیبی و نیز مشاهدات مؤلف در مصر و دمشق و شرح و تعقیب‌هاو شرکتش در جنگ پرمحتواست. وی در دول صلیبی گشت و با برخی از آنها همچون شوالیه‌های معبد دوستی داشت، ولی همراه با مسلمانان با آنها جنگید با این حال در برخی از صحنه‌ها شجاعت صلیبیون را می‌ستاید. وی همچنین در اثر آنچه را که از حوادث میانه قرن ۶ / ۱۲ م در مصر دیده وصف کرده و اوضاع سیاسی آن دوران را از نزاع بین خلفا و وزرا تا شورش سپاهیان به تصویر کشیده‌است.
  • المغرب فی حلی المغرب: نوشتهٔ ابن‌سعید مغربی است که پس از بازگشت از سفر حج در قرن ۷ / ۱۳ م، در اسکندریه ساکن شد و پس از چند سال به به عراق، شام، حجاز، تونس و ارمینیه سفر کرد؛ و این کتاب مقارن با سال‌های پایانی جنگ‌های صلیبی است. داده‌های تاریخی ان کتاب از این حیث که اطلاعاتی دربارهٔ جغرافیای شهرها، نحوه ورود صلیبیون به شهرهای اسلامی و نیز قلعه‌های اسماعیلیه در منطقه دارد، حائز اهمیت است.
  • تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: که به سفرنامه ابن بطوطه نیز مشهور است، نتیجه سفر سی ساله ابن بطوطه در بخشی گسترده از جهان در سده هشتم قمری و منبعی مهم در تاریخ و جغرافیای این سرزمین‌ها است. وی طی این سفرها مناطقی همچون مراکش و شهرهای آن، سپس موریتانی، الجزایر، تونس، لیبی، مصر، شهر قاهره، دریای سرخ، صحرای شرقی مصر، سینا، فلسطین و شهرهای بزرگ آن بیروت، طرابلس، بعلبک، دمشق، حمص، حماه، معره النعمان، حلب، حجاز، اردن که محل بروز جنگ‌های صلیبی بودند، شرح داده‌است. با این شرح‌های وی به نحوی است که گویا در این مناطق جنگی صورت نپذیرفته‌است و جز در چند مورد، اطلاعاتی در این باره نمی‌دهد.[33][34]
  • زبدة کشف الممالک و بیان الطرق و المسالک: اثر غرس‌الدین خلیل بن شاهین الظاهری از امرای دولت مملوکی و دولتمردان عصر خود است. این اثر تاریخی را می‌توان به جهت اطلاعات جغرافیایی که در مور شهرهای مورد بحث ارائه می‌دهد، در زمره آثار تاریخی نیز برشمرد. یکی از ویژگی این اثر برخلاف سایر آثار مشابه با آن، اشاره به وضعیت موجود شهرهایی است که درگیر جنگ‌های صلیبی بودند و چه نتایجی و آثاری در این شهرها روی داده‌است.
منابع جغرافیایی
  • نُزهة المشتاق فی اختراق الآفاق: نوشتهٔ شریف ادریسی که بزرگترین دائرة المعارف جغرافیایی در قرون وسطی است. نویسنده برای تألیف، کتاب پانزده سال تلاش کرد و پس از اتمام در سال ۱۱۵۴ میلادی، آن را به راجر پادشاه سیسیل، هدیه داد. این کتاب در غرب به نام کتاب راجر معروف است. وی نقشه‌ای از اقلیم‌های هفت‌گانه نیز رسم و ضمیمه نمود و هم‌زمان با کتاب تقدیم به پادشاه کرد. با این حال امتیاز این اثر، تعریف و توصیف فراوان وی از مغرب و سیسیل است اما اطلاعات وی در خصوص شرق بیشتر برگرفته از آثار مورخان پیشین است. حضور وی در منطقه در طول جنگ‌های صلیبی به جهت ارائه اطلاعات جغرافیایی شهرهایی همچون عکا، یافا، صور، عسقلان و … و راه‌های ارتباطی شهرها، ویژگی‌های آنها، کوه‌ها، دریاها و رودها در نوع خود حائز اهمیت است.[35][36]
  • معجم البلدان:
  • آثار البلاد و اخبار العباد:
  • تقویم البلدان:
  • الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره:
  • مسالک الابصار فی ممالک الأمصار:
  • المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار:
  • نجوم الزاهره فی اخبار مصر و القاهره:
  • بدائع الزهور فی وقایع الدهور:
  • نزهه الامم فی العجائب و الحکم:
  • الاعلام و التبیین فی خروج الملاعین علی دیار المسلمین:
  • الفارسیه فی مبادی الدوله الحفصیه:

منابع فارسی
  • رویدادنامهٔ سیرت:
  • سیدنا:
  • تاریخ جهانگشا:
  • الاوامرالعلائیه فی امورالعلائیه:
  • جامع التواریخ:
  • تاریخ گزیده:

تاریخ‌نگاری غربی جنگ‌های صلیبی

تاریخ‌نگاری کلاسیک جنگ‌های صلیبی

منابع کلاسیک اروپایی‌ها دربارهٔ جنگ‌های صلیبی و پیامدهای آن در قالب وقایع‌نامه‌های تاریخی، سفرنامه‌ها، اسناد و مدارک رسمی، متون حقوقی و قضایی، اشعار حماسی صلیبی، ادبیات داستانی منظوم، یادداشت‌های روزانه، خاطرات شخصی، شرح‌حال پادشاهان، جغرافیای تاریخی و اقلیمی اراضی مقدس و تاریخ وقایع اورشلیم (تاریخ‌های محلی) به نگارش درآمده‌اند.[37] وقایع‌نامه‌های صلیبی که بخش اول دستاوردهای تاریخ‌نگارانه مکتب کلاسیک تاریخ‌نگاری اروپایی جنگ‌های صلیبی را تشکیل می‌دهند، عمدتاً از سوی مورخان اروپایی و بر همان سبک و سیاق وقایع‌نگاری در این سرزمین پدیدار شده‌اند. افزون بر این، وقوع این جنگ‌ها و پیامدهایش، الهام‌بخش شیوه‌های جدیدی در تاریخ‌نگاری اروپایی شد و تأثیرهای عمیقی بر روش‌های پژوهش‌های تاریخی و ادبی در اروپای قرون وسطا بر جای گذاشت. دربارهٔ پدیدآورندگان مکتب کلاسیک تاریخ‌نگاری اروپایی جنگ‌های صلیبی باید گفت که به استثنای تعداد محدود و انگشت‌شمار مورخان لاتین که از نزدیکان فرماندهان و پادشاهان یا افراد بالارتبه بوده‌اند، اغلب وقایع‌نگاران صلیبی از کشیشان و اسقفان برجسته کلیسا بودند که با تشویق اروپاییان و تحریک اعتقادات دینی‌شان، همزمان با جنگ‌های صلیبی، موجب پیدایش نوعی تاریخ‌نگاری دینی و رهبانی شدند.[38]

در یک تقسیم‌بندی کلی، وقایع‌نگاران اروپایی جنگ‌های صلیبی در ۲ دسته قرار می‌گیرند؛ دسته نخست، شرکت‌کنندگان و حاضران در این جنگ‌ها، که حاصل دیده‌های خود و وقایع و رخدادهای جنگ و پیامدهایش را در آثاری مستقل به نگارش درآوردند و دسته دوم، مورخانی که یا به شرق نرفتند یا پس از جنگ، به اورشلیم رسیدند و با اتکا و استناد به روایات شفاهی و دیده‌ها و شنیده‌های صلیبیونی که به اروپا بازگشته بودند و نیز مکتوبات و یادداشت‌های شاهدان عینی و کتاب‌های مورخان دیگر، به نگارش دربارهٔ جنگ‌های صلیبی پرداختند. به علاوه، این گروه از وقایع‌نگاران به تاریخ وقایع سیاسی، اجتماعی، نظامی، اقتصادی، دینی، مذهبی و فرقه‌ای اروپا، همزمان با جنگ‌های صلیبی و تبلیغات کلیسا بریا لشکرکشی به شرق نیز اهتمام نموده‌اند.[39]

از قرن ۱۵ تا نیمه ۱۷ میلادی ــ که زمینه‌های پیدایش مکتب مدرن تاریخ‌نگاری اروپایی جنگ‌های صلیبی در حال شکل‌گیری بود ــ و همزمان با قرن‌های جدید و عهد رنسانس، به‌ندرت اثری دربارهٔ جنگ‌های صلیبی که در قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی به‌وقوع پیوست، به‌نگارش درآمده است.[40]

متون و منابع حقوقی و قضایی صلیبی

بخش دیگری از مکتب تاریخ‌نگاری کلاسیک جنگ‌های صلیبی را متون حقوقی و قضایی صلیبیون به زبان‌های لاتین و فرانسوی قدیم (میانه) تشکیل می‌دهند. در واقع، اروپاییان مهاجر به شرق و اخلاف آنان به امور قضایی و حقوقی علاقه زیادی داشتند و بسیار مشتاق بودند که عقاید و استنباط‌های خویش در این حیطه را در مقیاسی که هرگز در غرب نمونه داشت، مکتوب و ثبت کردند، ولی قوانینی که صلیبیون اورشلیم وضع کردند به‌جز جرح و تعدیل چند مورد، همان قوانین اروپایی بودند که موضوعاتی همچون حقوق مربوط به ازدواج، تجارت، ارث، وصیت‌نامه اشخاص، معاملات مالی و فروش (حراج) و … می‌شوند که در واقع مطلقاً همان قوانین غربی بودند. با وجود این، آثار و نوشته‌های گوناگونی در این زمینه، نظیر مجمع‌القوانین‌ها همچون مجمع‌القوانین اورشلیم و انطاکیه به نگارش درآمدند که دارای اهمیت هستند، زیرا الهام‌بخش مجموعه قوانین دیگر در سرزمین‌های یونان و کیلیکیه شدند و همچنین همزمان به زبان‌های یونانی و ایتالیایی ترجمه شده بودند.

اسناد و مدارک رسمی صلیبی

بخش دیگری از مکتب تاریخ‌نگاری جنگ‌های صلیبی را اسناد و مارک برجامانده از این دوران تشکیل می‌دهد که در شامل ۳ دسته هستند:

  • نامه‌ها و مکاتبات: نامه‌های متنوع و متعددی در طول جنگ‌های صلیبی از آغاز تا پایان آن، میان گروه‌های متنازع و درگیر جنگ مبادله می‌شدنه‌اند که جز تعدادی اندک، چیزی از آنها برجا نمانده ولی همین تعداد نیز نقش بسیاری در روشن کردن زوایایی از تاریخ جنگ‌های صلیبی ایفا می‌کند. این مکاتبات از یک سو بین صلیبیون و پاپ و بالعکس و میان صلیبیون و پادشاهان اروپاییی، امپراتوران بیزانس، مسلمانان، مغولان و ایلخانان و از سوی دیگر میان پاپ و مغولان، پادشاهان اروپایی و مغولان مبادله شده‌است. یکی از دلایل اهمیت این دسته از اسناد و مدارک صلیبی، آن است که آنها عمدتاً نوشته‌های بکر و دست‌نخورده‌ای از وقایع سیاسی، نظامی، اجتماعی، دینی مذهبی، فرهنگی، اقتصادی، تجاری و مالی دورهٔ جنگ‌های صلیبی هستند که از یک سو واقعیات جنگ را بدون تفسیر و تفصیل مورخان دوره‌های بعد دربردارند و از سوی دیگر، واقعیات جزئیات روابط صلیبیون را با گروه‌های مختلف یادشده و بالعکس خاطر نشان می‌کنند.
  • فرمان‌ها و فتواهای صلیبی پاپ: دو فتوا و فرمان به‌جا مانده از پاپ اوربان دوم در مرحلهٔ نخست جنگ‌های صلیبی مربوط به تأسیس دولت صلیبیون در شرق از اهمیت زیاد برخوردار است. برخی نویسندگان صلیبی نیز گزیده‌ای از اسناد و مدارک رسمی حاوی تفسیرهای مختصری تهیه می‌کردند که از جمله آنها روبرت آوسبوری است که عمدتاً شامل گزارش‌ها و فرمان‌های نظامی ادوارد سوم، پادشاه انگلستان، و دیگر اسناد تا سال ۱۳۵۶ میلادی می‌شود.
  • بایگانی‌ها: آرشیو شهرهای جنوا، ونیز و پیزا در ایتالیا مدارکی دال بر روابط و مناسبات تجاری و سیاسی ایتالیایی‌ها با صلیبیون همزمان با جنگ صلیبی اول دارند که به موازات توسعهٔ روابط این سه شهر با دولت‌های صلیبی بر ارزش و حجم این اسناد و مدارک افزوده می‌شد؛ که در واقع برای اطلاع از وضعیت تجارت در دورهٔ جنگ‌های صلیبی این آرشیوها قابل توجه‌اند. همچنین بایگانی اسناد و مدارک ۳ مرکز عمدهٔ دینی مذهبی شرق، آرامگا مقدس، صومعه سن ماری و صومعه عازریه که در حال حاضر از بین رفته‌اند، نیز قابل ملاحظه‌اند. در نهایت بایگانی اسناد فرقه‌های نظامی مهمان‌نوازان و معبد، بخش دیگری از این منابع هستند.
آثار منظوم

اشعار و نوشته‌های منظوم با مضمون‌های حماسی و رمانتیک مردم‌پسند، وقایع مربوط به جنگ‌های صلیبی و حواشی آن را از نگاهی دیگر مورد توجه قرار داده‌اند. در واقع، میراث منظوم برجای مانده از صلیبیون در فرانسه، آلمان، انگلستان، اسکاتلند، هلند، اسپانیا، پرتغال و …، نیز سهم مهمی در مکتب کلاسیک تاریخ‌نگاری غربی جنگ‌های صلیبی دارند. این آثار افزون بر دربرداشتن اطلاعات تاریخی، اجتماعی و نظامی اروپا و دولت‌های صلیبی شرق، بیانگر احساسات تودهٔ مردم همزمان با جنگ‌های صلیبی در اروپا و سرزمین مقدس هستند. به سخن دیگر، وقایع مهیج جنگ‌های صلیبی برای غنی ساختن شعر شاعرانی که عمدتاً زاده مغرب‌زمین بودند، مضمون‌هایی شایسته بودند. از سویی دیگر، ادبیات دولت‌های صلیبی در شرق خود فقط شاخه‌ای از ادبیات فرانسه بود. به علاوه، رعایای بومی صلیبیون در سرزمین شام نیز ادبیاتی خاص خود نداشتند. افزون بر این، در یونان و قبرس تحت حکمرانی صلیبیون نیز ادبیات یونانی عامه‌پسندی به وجود آمد که بسیار متأثر از ادبیات فرانسوی‌ها بود. با آنکه جنگ صلیبی چه در زبان لاتین و چه در لهجه‌های محلی شمال و جنوب فرانسه الهام‌بخش چند شعر حماسی شد، ولی جنبهٔ ادبی این اشعار بر ارزش تاریخی‌شان برتری دارد. اشعار شاعرانی همچون جفری لمبارد، ژورف اکستر و گونتر بال به لحاظ ادبی قابل ملاحظه‌اند، ولی از نظر تاریخی ارزشی ندارند.

نظم پروانسی منظومه انطاکیه یا همان ترانه آنتیوش، منسوب به گریگوری بچادا، در قیاس با دیگر آثار، در خور دقتی بیشتر است. به لهجه مردم شمال فرانسه افزون بر نظم بادری، شعر دیگری در دست است که آن نیز به منظومه انطاکیه، اثر گریندر دوئال موسوم است. از دیگر آثار این ژانر می‌توان به منظومه اورشلیم و منظومه ناچیزان اشاره کرد.

آثار منثور

بخش دیگری از ادبیات حماسی صلیبیون در قالب داستان و رمان به نگارش درآمده که از جمله آنها می‌توان از داستان‌های نروژی نام برد. در لابه‌لای مطالب افسانه‌آلود داستان‌های نروژی، به ویژه آنها که به جنگ و لشکرکشی زیگورد شاه نروژ مربوط است، می‌توان مطالب جالب و اخبار و وقایع باارزش تاریخی دربارهٔ جنگ‌های صلیبی یافت. همچنین همهٔ این موارد در کتاب لشکرکشی‌های مردم اسکاندیناوی به کوشش ریان خلاصه شده‌است.

منابع ثانویه
  • ادوارد گیبون؛ مورخ و نویسنده انگلیسی و عضو پارلمان این کشور بود. بزرگترین اثر او کتاب انحطاط و سقوط امپراتوری روم است. از دیگر آثار وی می‌توان به، جنگ‌های صلیبی اشاره کرد.[41]
  • تاریخ جنگ مقدس از توماس فولر نویسنده انگلیسی قرن ۱۷ میلادی که تاریخ جامعی از جنگ‌های صلیبی را براساس منابع اولیه ارائه می‌کند.[42]
  • ژاک بونگارس؛ مورخ و نویسنده فرانسوی قرن ۱۶ میلاد که مجموعه عظیمی از منابع اولیه در باب جنگ‌های صلیبی را جمع‌آوری و تحت یک مجموعه منتشر کرد. وی از منابعی همچون Gesta Dei per Francos استفاده کرده‌است.[43]
  • آرامید نوشته ژان باپتیست لولی نویسنده قرن ۱۷ میلادی که وی در این کتاب براساس منابع اولیه، شرحی از شوالیه‌گری و شوالیه‌ها و جنگ‌های صلیبی ارائه می‌کند.[44]
  • جنگ مسیحیان علیه بربرها برای بازپس‌گیری مرقد مسیح نوشته بندتو آچولوتی، نویسنده ایتالیایی قرن ۱۵ میلادی که وی در این کتاب به شرح جنگ صلیبی اول و حمله مسیحیان به اورشلیم برای بازپس‌گیری سرزمین مقدس می‌پردازد.[45]
  • تاریخ جنگ‌های صلیبی اثر آگوست آرتور نویسنده و مورخ فرانسوی که براساس منابع اولیه، کتابی در موضوع تاریخ عمومی جنگ‌های صلیبی نوشت.[46]
  • واژه‌نامه قرون وسطا و اواخر دوره لاتین نوشته شارل دو کارتر نویسنده و مورخ فرانسوی که در این کتاب شرحی از حوادث قرون وسطا در اروپا و بیزانس ارائه می‌کند. کتاب وی یکی از منابع گیبون در نوشتن انحطاط و سقوط امپراتوری روم بود.[47]
  • بازپس‌گیری اورشلیم اثر جمعی از نویسندگان همچون تورکواتو تاسو که در قرن ۱۶ نوشته شد. در این کتاب به موضوع بازپس‌گیری اورشلیم طی جنگ صلیبی اول و رهبری نیروهای صلیبی توسط گادفری بوین پرداخته می‌شود.[48]
  • تاریخ جنگ‌های صلیبی و بازپس‌گیری سرزمین مقدس نوشته لوییس مینبورگ، نویسنده و مورخ قرن ۱۷ میلادی که وی در کتاب به شرح نخستین جنگ صلیبی و بازپس‌گیری سرزمین مقدس طی نبرد اول می‌پردازد.[49]
  • تاریخ جنگ‌های صلیبی اثر ژوزف فرانسوا میشو، نویسنده و مورخ فرانسوی که تاریخی عمومی‌ست از جنگ‌های صلیبی که براساس منابع اولیه نوشته شده‌است.[50]
  • تاریخ جنگ‌های صلیبی برای بازپس‌گیری و تصرف سرزمین مقدس نوشته شارل میلز، نویسنده و مورخ فرانسوی که وی بیشتر به جریان لشکرکشی ریچارد یکم به سمت شرق و درگیری‌هایش با صلاح‌الدین می‌پردازد.[51]
  • تاریخ شوالیه‌ها نوشته شارل میلز، نویسنده و مورخ فرانسوی که در این کتاب به تاریخ شوالیه‌ها در طول تاریخ و با تمرکز بر جنگ‌های صلیبی می‌پردازد.[52]
  • مجموعه اسناد ای خدا، کافران را بمیران نوشتهٔ پِنی جی. کول، که وی در این نوشته‌ها به شرح اتفاقات قرن یازدهم و دوازدهم میلادی در خاورمیانه و سرزمین مقدس می‌پردازد. وی همچنین شرحی مفصل از برخورد مسیحیان و مسلمانان در اورشلیم و سایر شهرهای فلسطین ارائه می‌کند.[53]
  • کتاب موعظهٔ جنگ‌های صلیبی به سرزمین مقدس نوشتهٔ پنی جی. کول که وی در این کتاب شرح حوادث جنگ‌های صلیبی در بین سال‌های ۱۰۹۵ تا ۱۲۷۰ م را بیان می‌کند.[54]
  • صلیب راستین و پادشاهان اورشلیم اثر د. گریش که وی در این کتاب به شرح صلیبیون و پادشاهان اورشلیم طی جنگ‌های صلیبی می‌پردازد.[55]
  • پاپ و جنگ علیه سارازن‌ها اثر جان گیلکِرایست که وی در این کتاب به شرح جنگ‌های صلیبی و اعمال پاپ‌ها در بین دو قرن اولِ جنگ‌های صلیبی می‌پردازد.[56]
  • جنگ خداوند به عنوان زمینهٔ اثبات ایمان نوشتهٔ جان گیلکرایست که وی در این کتاب به شرح جنگ‌های صلیبی در شرق در قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی می‌پردازد.[57]
  • فتوحات اورشلیم، ۱۰۹۹ تا ۱۱۸۷؛ خاطرهٔ تاریخی و سنخ‌شناسی مذاهب اثر کاتزیر که تاریخ جنگ‌های صلیبی و شهر اورشلیم طی قرن یازدهم و دوازدهم میلادی می‌پردازد.[58]
  • معانی سیاسی صلیب مقدس در جنگ‌های صلیبی و پادشاهی لاتین اورشلیم تألیف گِی. لیگاتو، که در این کتاب به شرح جنگ‌های صلیبی و صلیب مقدس در اورشلیم می‌پردازد.[59]
  • جنگ مقدس، جنگ صلیبی یا جهاد اثر پیتر پارتنِر که در این کتاب به ذکر تاریخ جنگ‌های شرحی از آغازِ فکرِ جنگ‌های صلیبی در کلیسای غرب و اعلان جنگ علیه مسلمانان و واکنش مسلمانان تحت عنوان جهاد در مقابله با جنگ می‌پردازد.[60]
  • ادوارد گیبون مورخ و نویسنده انگلیسی و عضو پارلمان این کشور بود. یکی از آثار وی، جنگ‌های صلیبی، دربردارندهٔ تاریخی عمومی در باب جنگ‌های صلیبی است.[61]
  • آرامید نوشتهٔ ژان باپتیست لولی نویسندهٔ قرن هفدهم میلادی که وی در این کتاب براساس منابع اولیه، شرحی از شوالیه‌گری و شوالیه‌ها و جنگ‌های صلیبی ارائه می‌کند.[62]
  • واژه‌نامه قرون وسطا و اواخر دوره لاتین نوشتهٔ شارل دو کارتر نویسنده و مورخ فرانسوی که در این کتاب شرحی از حوادث قرون وسطا در اروپا و بیزانس ارائه می‌کند. کتاب وی یکی از منابع گیبون در نوشتن انحطاط و سقوط امپراتوری روم بود.[63]
  • تاریخ جنگ‌های صلیبی اثر جُوزِف فرانسیس میشاد، نویسنده و مورخ فرانسوی، تاریخی عمومی دربارهٔ جنگ‌های صلیبی است که براساس منابع اولیه نوشته شده‌است.[64]

تاریخ‌نگاری مدرن جنگ‌های صلیبی

مورخان و محققان معاصر غربی پدیدآورندهٔ مکتب مدرن تاریخ‌نگاری جنگ‌های صلیبی عمدتاً در ۳ گروه جای می‌گیرند:

گروه اول، مورخانی هستند که از قرن ۱۸ تا اوایل ۲۰ میلادی به گردآوری و تصحیح و مقابله و مقایسه نسخ خطی متون و منابع (وقایع‌نامه‌ها و اسناد) کلاسیک جنگ‌های صلیبی از زبان‌های لاتین، یونانی، فرانسوی قدیم (میانه)، عربی، ارمنی و سریانی اهتمام نموده و آنها را به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، آلمانی و اسپانیایی جدید ترجمه کرده‌اند. سپس آنها را در قالب مجموعه‌های کتاب‌شناسی، دایرةالمعارف‌ها و آرشیوها ارائه کرده و در کشورهای اروپا و آمریکا منشتر نموده‌اند. مهم‌ترین مجموعه تاریخ‌های جنگ‌های صلیبی که مشتمل بر تمام متون کلاسیک جنگ‌های صلیبی، اعم از وقایع‌نامه‌ها، اسناد، نامه‌ها و مکاتبات صلیبی‌هاست. عبارت‌اند از:

گروه دوم، مورخان قرن ۲۰ هستند که با استناد به منابع اصلی جنگ‌های صلیبی به زبان‌های مختلف لاتین، فرانسوی قدیم، یونانی، عربی، سریانی، ارمنی و …، به توصیف، تشریح و تحلیل علل و انگیزه‌ها و زمینه‌های جنگ‌های صلیبی و تبیین وقایع کامل جنگ‌های صلیبی از آغاز تا پایان و پیامدهای آن اهتمام نموده و تاریخ جنگ‌های صلیبی را به‌طور منظم و دقیق نگاشته‌اند. افزون بر این، این گروه ضرورت ایجاد انجمن‌ها و مؤسسه‌های آکادمیک تحقیقاتی خاص مطالعات جنگ‌های صلیبی را خاطر نشان کرده و به تأسیس آن مبادرت نموده‌اند. بارزترین مورخان گروه دوم مکتب مدرن تاریخ‌نگاری اروپایی جنگ‌های صلیبی عبارت‌اند از:

گروه سوم، مورخان و محققان و تئوریسین‌های غربی هستند که تقابل و رویارویی شرق و غرب از اواخر قرن ۲۰ به بعد، به‌ویژه بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی، را ادامهٔ جنگ‌های صلیبی می‌دانند. این گروه عمدتاً به منظور تبیین و تحلیل مسائل و وقایع سیاسی مسیحیان و مسلمانان جهان امروز (شرق و غرب) به ارائه نظریات و برداشت‌های جدیدی از جنگ‌های صلیبی در قالب مقاله و کتاب اهتمام نموده‌اند. از جمله بارزترین این نظریه‌پردازان آمریکایی توماس مادن، استاد دانشگاه سن‌لوئی آمریکا و عضو انجمن مطالعات تاریخ جنگ‌های صلیبی و شرق لاتین است. کتاب وی با نام نگاهی نو و فشرده به تاریخ جنگ‌های صلیبی با هدف مزبور، نگاشته شده‌است.

دیگر منابع

منابع یونانی (بیزانسی)

جنگ‌های صلیبی (بجز جنگ صلیبی چهارم)، به علت حملات و پیروزی کلیسای روم اهمیت بسزایی برای صلیبیون داشته‌است، بیشتر منابع دربارهٔ آن از جانب وابستگان به کلیسای غرب نوشته شده‌است و کمتر اصحاب کلیسای شرق و مسیحیان ساکن شرق مدیترانه به تألیف در مورد آن دست زده‌اند. آنچه از آثار بیزانس می‌توان برشمرد:

  • الالکسیاد نوشته آنا کومننا که در مورد زندگانی پدرش الکسیس کومنین نوشته‌است.[65][66][67]
  • تاریخ گزیده اثری از یوآنس زوناراس؛ راهب، تاریخ‌نویس و وقایع‌نگار بیزانسی بود. او اقدام به نگارش تاریخ جهان تحت نام تاریخ گزیده نمود که دورانی از زمان خلقت جهان تا سال ۱۱۱۸ همچون جنگ صلیبی اول را در بر می‌گیرد و اطلاعات ارزشمندی از سدهٔ یازدهم میلادی به خواننده می‌دهد.[68][69][70]
  • تاریخ نیکتاس شونیتز، اثر نویسنده و مورخ قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی که در کتابش شرح جنگ صلیبی چهارم و تهاجم صلیبیون به قسطنطنیه را شرح داده‌است.[71][72]
  • تاریخ نیکفوروس برینوس، اثر فرمانده و مورخ بیزانسی قرن ۱۲ که در کتابش تاریخ بیزانس و بخش‌هایی از جنگ صلیبی چهارم و تهاجم صلیبیون به قسطنطنیه را شرح داده‌است.[73][74]

از دیگر کتب به زبان بیزانس که اشاراتی جنگ‌های صلیبی داشته‌اند می‌توان به کتب تاریخ میشل گلیکاس، جان کیناموس (۱۱۴۳–۱۱۸۵)، کنستانتین مانساس (۱۱۳۰–۱۱۸۷) و جوناس زوناراس اشاره کرد.[75][76]

منابع ارمنی

منابع عبری
  • وقایع‌نامه الیزر بن ناتان که شرحی از حوادث جنگ صلیبی اول و حرکت توده مردم و حوادث سال ۱۰۹۶ ارائه می‌کند.[82]
  • وقایع‌نامه سلمون بار سیمسن که همانند وقایع‌نامه الیزر بن ناتان، شرحی از حرکت توده مردم از ماینز دربرمی‌گیرد.[83]
  • روایت زجر قدیم نوشته یک یهودی ناشناس که به زبان عبری نوشته‌است. این کتاب اطلاعاتی در باب جنگ صلیبی اول و سال ۱۰۹۹ در خود جای داده‌است.[84]
  • کتاب یادبود اثر یفرم بون، مورخ عبری زبان که وی در این کتاب به شرح وقایع جنگ صلیبی دوم می‌پردازد.[85]

سفرنامه‌ها
  • سایولف؛ وی که از جهانگردان انگلیسی و احتمالاً از مردان کنیسه است در دهه اول قرن دوازدهم به صفحات شرق مدیترانه آمد و طی دو سال (۱۱۰۲ و ۱۱۰۳ م) در روزگار پادشاهی بالدوین اول آنچه را به عیان دید، نوشت. از خواندنی‌های این سفرنامه، نزاع فاطمی‌ها و صلیبیون در شهرهای ساحلی و برتری نیروی دریای فاطمی نسبت به دشمن است.[86][87]
  • فتیلوس؛ او رئیس خادمان کلیساهای انطاکیه در سال ۱۲۰۰ م بود. در سفرنامه او به روابط سیاسی و نظامی دولت صلیبی اورشلیم با نیروهای اسلامی، خصوصاً اتابکان دمشق، به تفصیل اشاره شده‌است. سفرنامه او از سال ۱۱۱۸ تا ۱۱۳۰ م را شامل می‌شود.[88][89]
  • ژوآن ویرزبورگن؛ او جهانگرد آلمانی بود که در فاصله سال‌های ۱۱۶۰ و ۱۱۷۰ به اورشلیم رفت و در سفرنامه خود اوضاع سیاسی، اقتصادی، نظامی، پزشکی و دینی دولت صلیبی اورشلیم را مورد بررسی قرار داد و به تفصیل از دو گروه شوالیه‌های معبد (سواران هیکل) و شهسواران مهمان نواز (سواران قدیس یوحنا) سخن گفته‌است.[90][91]
  • بنیامین تطیلی؛ او از جهانگردان اسپانیولی و یهودی بود که از سال ۱۱۶۳ تا ۱۱۷۰ م در اورشلیم حضور داشت. از ویژگی‌های سفرنامه او بررسی وضع یهودیان در شام و فعالیت‌های بازرگانی آنان است، که تا حدودی از چشم سیاحان مسیحی آن روزگار دور مانده بود. توضیح مفصل دربارهٔ اسماعیلیان و دروزیان لبنانی در آن روزگار و شکوفایی اقتصادی شهرهای ساحلی شام، خصوصاً شهر صور، از برجستگیهای سفرنامه اوست.[92][93]
  • یوحنافوکاس؛ این سیاح که در حوالی سال ۱۱۸۵ م به اورشلیم رفت، در جزیره کریت و در یک خانواده مذهبی به دنیا آمد.[94][95]


جنگ‌های صلیبی در اروپا

یادداشت‌ها

  1. وی غیر از عمادالدین کاتب اصفهانی، مورخ و منشی مشهور صلاح‌الدین ایوبی است
  2. از وی رسائل بسیاری باقی مانده‌است که محتوای برخی از آنان را می‌توان در منابع دیگر مورخان این عصر همچون ابن‌شداد، الخطط مقریزی و صبح‌الاعشی قلقشندی مشاهده کرد

پانویس
  1. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  2. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  3. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۹.
  4. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۲–۱۳.
  5. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۳.
  6. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۳–۱۴.
  7. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۴–۱۵.
  8. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۵.
  9. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۵–۱۶.
  10. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۶.
  11. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۶.
  12. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۶–۱۷.
  13. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۷.
  14. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۷–۱۸.
  15. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۸.
  16. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۹.
  17. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۹.
  18. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۹–۲۰.
  19. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  20. حاج‌تقی، «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر»، دانشنامه جهان اسلام.
  21. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 83.
  22. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۰–۲۳.
  23. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۳–۲۵.
  24. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۵–۲۶.
  25. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۶–۲۸.
  26. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۸.
  27. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  28. حاج‌تقی، «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر»، دانشنامه جهان اسلام.
  29. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۲۹–۳۱.
  30. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۳۱.
  31. پاکستانی، «کتابشناسی آثار یاقوت حموی»، آینه پژوهش.
  32. حاج‌تقی، «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر»، دانشنامه جهان اسلام.
  33. حاج‌تقی، «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر»، دانشنامه جهان اسلام.
  34. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 84.
  35. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  36. حاج‌تقی، «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر»، دانشنامه جهان اسلام.
  37. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۰۲.
  38. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۰۲–۱۰۳.
  39. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۰۴–۱۰۵.
  40. ناصری طاهری، تاریخ جامع جنگ‌های صلیبی، ۱۰۴–۱۰۵.
  41. Constable، The Historiography of the Crusades، 25.
  42. Constable، The Historiography of the Crusades، 25.
  43. Constable، The Historiography of the Crusades، 23.
  44. Constable، The Historiography of the Crusades، 20.
  45. Constable، The Historiography of the Crusades، 25.
  46. Constable، The Historiography of the Crusades، 23.
  47. Constable، The Historiography of the Crusades، 21.
  48. Constable، The Historiography of the Crusades، 21.
  49. Constable، The Historiography of the Crusades، 20.
  50. Constable، The Historiography of the Crusades، 19.
  51. Constable، The Historiography of the Crusades، 18.
  52. Constable، The Historiography of the Crusades، 24.
  53. France, Hattin, 204.
  54. France, Hattin, 204.
  55. France, Hattin, 204.
  56. France, Hattin, 204.
  57. France, Hattin, 204.
  58. France, Hattin, 204.
  59. France, Hattin, 204.
  60. France, Hattin, 205.
  61. Constable, The Historiography of the Crusades, 25.
  62. Constable, The Historiography of the Crusades, 20.
  63. Constable, The Historiography of the Crusades, 21.
  64. Constable, The Historiography of the Crusades, 19.
  65. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  66. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 98.
  67. Constable، The Historiography of the Crusades، 6.
  68. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  69. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 98.
  70. Constable، The Historiography of the Crusades، 2.
  71. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 98.
  72. Constable، The Historiography of the Crusades، 2.
  73. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 99.
  74. Constable، The Historiography of the Crusades، 82.
  75. Riley-Smith، What Were the Crusades?، 99.
  76. Constable، The Historiography of the Crusades، 8.
  77. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  78. Constable، The Historiography of the Crusades، 15.
  79. Constable، The Historiography of the Crusades، 14.
  80. Constable، The Historiography of the Crusades، 13.
  81. Constable، The Historiography of the Crusades، 18.
  82. Constable، The Historiography of the Crusades، 22.
  83. Constable، The Historiography of the Crusades، 22.
  84. Constable، The Historiography of the Crusades، 22.
  85. Constable، The Historiography of the Crusades، 22.
  86. Constable، The Historiography of the Crusades، 23.
  87. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  88. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  89. Constable، The Historiography of the Crusades، 24.
  90. Constable، The Historiography of the Crusades، 24.
  91. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  92. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.
  93. Constable، The Historiography of the Crusades، 25.
  94. Constable، The Historiography of the Crusades، 25.
  95. طاهری، «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی»، آینه پژوهش.

منابع
  • پاکستانی، الهی (تیر ۱۳۸۹). «کتابشناسی آثار یاقوت حموی». آینه پژوهش. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (۱۲۲). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۱ آذر ۱۳۹۷.
  • کنوش، فضلی (۱۳۹۵). مرجع‌شناسی تاریخ سلجوقیان. ترجمهٔ حسن حضرتی؛ آسیه رحمانی‌نژاد. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
  • طاهری، عبدالله (۱۳۷۴). «ماخذشناسی جنگ‌های صلیبی». آینه پژوهش. تهران – به واسطهٔ نورمگز.
  • حاج‌تقی، محمد (۱۳۹۱). «بررسی و نقد منابع اسلامی جنگ‌های صلیبی با تکیه بر الکامل ابن‌اثیر». دانشنامه جهان اسلام. تهران.
  • نامشخص (۱۳۹۳). «جنگ‌های صلیبی». دانشنامه جهان اسلام. تهران.
  • فاتحی نژاد، عنایت الله (۱۳۷۷). «اسامة بن منقذ، عنایت الله فاتحی نژاد». در سید محمدکاظم موسوی بجنوردی. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. سوم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۴۱-۶.
  • Riley-Smith، Jonathan (۱۹۹۷). What Were the Crusades?. Palgrave Macmillan.
  • Constable، Giles (۲۰۰۱). The Historiography of the Crusades. Angeliki E. Laiou.
  • France, John (2015). Hattin. Oxford University Press.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.