هادریانوس

پوبلیوس آئلیوس ترایانوس هادریانوس (به لاتین: Publius Aelius Traianus Hadrianus) (زاده ۲۴ ژانویه ۷۶ - مرگ ۱۰ ژوئیه ۱۳۸) امپراتور روم از ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی بود. وی در ایتالیکا، هیسپانیا بایتیکا در خانواده ای ایتالیائی-اسپانیائی که اصل و نسبش به شهر ایتالیایی اتری در پیچه نوم^∗ بازمی‌گشت و در اسپانیا سکونت گزیده بودندْ متولد گردید. پدرش مقام سناتوری داشت و عموزاده^∗ (یا عمه زاده) امپراتور تراژان بود. وی با نوه خواهر^∗ تراژان به نام ویبیا سابینا^∗ازدواج نمود _احتمالاً به سفارش همسر تراژان یعنی پومپیئا پلوتینا. پلوتینا به همراه دوست صمیمی و مشاور تراژان به نام لوکیوس لیکینیوس سورا^∗ نگرش مثبتی نسبت به هادریان داشتند. زمانی که تراژان در گذشت، بیوه اش ادعا نمود که تراژان لحظاتی قبل از مرگش هادریان را نامزد جانشینی خود نموده بود.

هادریانوس
چهاردهمین امپراتور امپراتوری روم
سردیس هادریانوس در موزه کاپیتولینی ایتالیا
سلطنت	۱۰ اوت ۱۱۷ - ۱۰ ژوئیه ۱۳۸
پیشین	تراژان
جانشین	آنتونینوس پیوس
زاده	۲۴ ژانویه ۷۶ ایتالیکا, هیسپانیا بایتیکا واقع در جنوب اسپانیای فعلی
درگذشته	۱۰ ژوئیه ۱۳۸ (۶۲ سال) بای
آرامگاه	آرامگاه هادریان، رم
شهبانو	ویبیا سابینا
همسر(ان)	ویبیا سابینا
فرزند(ان)	بدون فرزند
نام کامل پوبلیوس آئلیوس ترایانوس هادریانوس
دودمان	دودمان آنتونی نروایی
پدر	پوبلیوس آئلیوس هادریانوس آفر
مادر	دومیتیا پائولینا

ارتش و سنای روم جانشینی هادریان را تأیید نمودند اما به زودی چهار تن از سناتورهای برجسته به‌طور غیرقانونی به مرگ محکوم شدند. آنان با هادریان مخالفت نموده یا ظاهراً جانشینی او را به چالش کشانده بودند، و سنا وی (هادریان) را مسئول اعدام آنان دانست و هرگز وی را مورد عفو قرار نداد. وی با به بوته فراموشی سپردنِ سیاست‌های توسعه طلبانهٔ ^∗ تراژان و دستاوردهای مرزی وی در بین النهرین، آشور، ارمنستانِ روم، و بخش‌هایی از داکیه مخالفت و نارضایتی هرچه بیشتر نخبگان سیاسی را سبب شد. هادریان ترجیح داد بر گسترش مرزهایی ثابت و دفاعی، و متحد سازی مردمان پراکندهٔ امپراتوری سرمایه‌گذاری نماید. وی به خاطر احداث دیوار هادریان معروف است، دیواری که حدود شمالی بریتانیا را مشخص کرد.

هادریان با شور و حرارت آرمان‌های امپریالیستی و علایق شخصی اش را تعقیب نمود. وی در معیت یک هیئت امپراتوری^∗ متشکل از کارشناسان^∗ و مسئولان اجرایی^∗ تقریباً از تمامی ایالات امپراتوری بازدید نمود. وی آمادگی نظامی^∗ و انضباط^∗ را تشویق نمود؛ و مؤسسات گوناگون مدنی، مذهبی^∗ و پروژه‌های ساختمانی را طراحی کرده یا شخصاً مورد حمایت مالی^∗ قرار داد. در خود شهر روم، وی پانتئون را بازسازی نمود و معبد بسیار عظیم ونوس و روما^∗ را بنا نمود. در مصر شاید وی بوده که سراپیوم اسکندریه^∗ را بازسازی کرده‌است. او یک ستایندهٔ پُرحرارت یونان باستان بود و کوشید آتن را پایتخت فرهنگی امپراتوری قرار دهد و برای همین به ساخت شمار زیادی معبد مجلل در آنجا سفارش نمود. رابطهٔ نزدیک وی با یک نوجوان یونانی به نام آنتینوس و مرگ نابهنگام این پسرکْ سبب گردید هادریان دست به ابداع سنت شایعی در اواخر حکمرانی اش بزند. (رجوع شود به مقاله آنتینوس). وی شورش بارکوخبا در یهودا را سرکوب نمود، اما مابقی دوران حکمرانی اش در صلح سپری شد.

سال‌های پایانی زندگانی هادریان با ابتلاء به بیماری دیرپایی سپری گردید. وی به شورش بارکوخبا چونان شکست آرمان پان هلنیستی^∗اش نگریست. وی دو سناتور دیگر را به سبب اتهام توطئه‌شان علیه خود اعدام نمود و همین امر خشم هرچه افزونتر نخبگان را برانگیخت. ازدواج وی با ویبیا سابینا نامیمون بود و آنان صاحب فرزندی نشدند؛ وی آنتونینوس پیوس را به فرزندخواندگی انتخاب نمود و در ۱۳۸ وی را جانشین خود اعلام نمود، آن هم در شرایطی که آنتونینوس پیوسْ هم مارکوس آئورلیوس و لوسیوس وروس را به عنوان وارثین خود برگزید. هادریان در همان سال در ۱۳۸ در بای وفات یافت و آنتونینوس پیوس با وجود مخالفت سنا وی را تقدیس^∗ نمود. ادوارد گیبون وی را در زمرهٔ "پنج امپراتور خوب"^∗ جای می‌دهد، یک "دیکتاتور خیرخواه"؛ مجلس سنای زمان هادریان اما وی را شخصیتی منزوی^∗ و اقتدارگرا^∗ یافت. او [دارای شخصیتی] مبهم^∗ و متناقض^∗، توصیف شده که می‌تواند هم دارای سخاوت شخصی فراوان^∗ و هم سنگدلی مفرط باشد؛ و به واسطهٔ کنجکاوی حریصانه^∗، خودپسندی^∗، و جاه طلبی^∗به جلو رانده می‌شد. جذبهٔ مدرن نسبت به وی تا حد زیادی به لطف رمان خاطرات هادریان^∗(۱۹۵۱) نوشتهٔ مارگریت یورسنار زنده شده‌اند.

زندگانی اولیه

طاق هادریان در آتن مرکزی، یونان. علاقهٔ امپراتور رومی به فرهنگ یونانی در چنین آثاری بازتاب یافته‌است.

هادریان در ۲۴ ژانویه ۷۶ میلادی احتمالاً در ایتالیکا(نزدیک سویل امروزی) در ایالت رومی هیسپانیا بایتیکا زاده شد؛ البته یک زندگینامه نویس رومی ادعا می‌کند که وی در روم زاده شده‌است.[1][2][3] نام وی را پوبلیوس الیوس هادریانوس^∗ نهادند. پدرش پوبلیوس الیوس هادریانوس آفر^∗ نام داشت؛ سناتوری با درجهٔ پرایتور، که در ایتالیکا زاده و بزرگ شده بود اما به سبب نسل اندر نسل در طول سده‌ها، نَسَب وی به خانواده ای از هادریا (امروزه با نام اتری)، شهری باستانی در پیچه نوم^∗ بازمی‌گشت. خانواده پس از تأسیس شهر ایتالیکا توسط شیپیو آفریکانوس^∗ در آنجا سکونت گزیدند. مادر هادریان دومیتیا پائولینا^∗ دختر یک خانواده برجستهٔ سناتوری هیسپانیک-رومی اهل گادس^∗ (کادیس) بود.[4] تنها خواهر یا برادرشْ یک خواهر به نام الیا دومیتیا پائولینا^∗ بود که از وی بزرگتر بود. نوهٔ خواهرش^∗ به نام گنایوس پدانیوس فوسکوس سالیناتور^∗ اهل بارسینو^∗(بارسلون) بعدها در ۱۱۸ همکار هادریان به عنوان کنسول مشترک^∗ گردید. به عنوان یک سناتور، پدر هادریان باید بخش زیادی از زندگی اش را در روم می‌گذراند.[5] قابل توجه‌ترین پیوند خانوادگی هادریان با تراژان_پسرعموی (یا پسر عمه)^∗ پدرش_ بود، کسی که وی نیز صاحب مقام سناتوری بود، و در در ایتالیکا زاده شده و رشد یافته بود. هادریان و تراژان هر دو _به گفتهٔ اورلیوس ویکتور_ "بیگانه"^∗ و" مردمانی از خارج"^∗(advenae) بودند.[6]

والدین هادریان در ۸۶ میلادی درگذشتند، زمانی که وی ده سال سن داشت. وی و خواهرش تحت سرپرستی تراژان و پوبلیوس آسیلیوس آتیانوس^∗ (کسی که بعدها فرماندار پرایتوری^∗ تراژان شد) درآمدند.[4] هادریان از لحاظ جسمانی فعال بود، و از شکار مفرح می‌گردید؛ زمانی که ۱۴ سال سن داشت تراژان وی را به روم فراخواند و برایش تحصیلات عالی تری که زیبندهٔ یک آریستوکرات جوان رومی بود را فراهم نمود.[7] شوق هادریان به ادبیات یونان باستان و فرهنگ [ــِـ آن] نام مستعار گرایکولوس^∗(معادل Greekling به معنای یونانی کوچک) را برایش به ارمغان آورد.[8]

خدمت

نخستین منصب رسمی هادریان در مقام عضوی ازدادگاهی مدنی به نام decemviri stlitibus judicandis^∗ بود، این دادگاهْ خود یکی از شش ادارهٔ مدنیِ ویجینتیسکسویری^∗ بود که پائین‌ترین رتبه را در سلسله مناصب اداری امپراتوری داشت، و هادریان می‌توانست از طریق آن به منصبی بالاتر و حرفهٔ سناتوری جهش نماید. وی سپس به عنوان تریبون نظامی^∗ خدمت نمود؛ ابتدا با لژیون دوم آدیوتری^∗ در سال ۹۵ و سپس با لژیون پنجم مقدونیه^∗. در طول مدت خدمت دوم هادریان به عنوان تریبون، امپراتور نروای پا به سن گذاشته و ضعیفْ تراژان را به عنوان وارث خود برگزید؛ هادریان اعزام شد تا اخبار را به تراژان برساند_ و به احتمال قوی خودْ یکی از چندین پیکی بود که به همین مأموریت برگزیده شده بودند.[9] سپس هادریان به لژیون بیست و دوم پریمیجنیه^∗ منتقل شد و سومین منصب تریبونی اش را تجربه نمود.[10] این سه تریبون به وی چند مزیت شغلی بخشیدند: بسیاری از فرزندان اشرافیِ خانواده‌های بزرگترِ سناتوری می‌توانستند با یک یا حداکثر دو تریبون نظامی به عنوان لازمهٔ منصب بالاتر خدمت نمایند.[11][12] گفته شده زمانی که نروا در ۹۸ درگذشت، هادریان در رساندن این خبر به تراژان شتاب (زرنگی)^∗ کرد تا از پیک رسمی ای که توسط فرماندار _ رقیب وی به نام لوسیوس جولیوس اورسوس سرویانوس^∗_ فرستاده شده بودْ پیشی گیرد.[13]

در ۱۰۱ هادریان به روم بازگشت، وی به عنوان کوایستور^∗ برگزیده شده بود، سپس کوایستور ایمپراتوریس ترایانی^∗ گردید، یعنی افسر رابط^∗ میان امپراتور و مجمع سنا؛ و برای آنان فرامین و سخنان امپراتور را قرائت می‌نمود_ و شاید هم وی این فرامین را به نیابت از امپراتور کتابت می‌کرد. در منصب سایه‌نویس امپراتوری نیز وی جای لیسینیوس سورا _دوست نیرومند و تاج بخش تراژان_ که به تازگی وفات یافته بود را گرفت.[14] سِمت بعدی اش اب اکتیس سناتوس^∗ بود که مؤظف به ثبت و ضبط اسناد سنا (مانند یک منشی یا دبیر) بود.[15] در طول جنگ اول داکیه^∗، هادریان به عنوان عضوی از همراهان شخصی تراژان وی را همراهی نمود، اما از سمت نظامی اش معاف گردید تا در ۱۰۵ به عنوان تریبون مردم به خدمت مشغول گردد. با پایان جنگ، وی احتمالاً به عنوان پرایتور نیز انتخاب شد.[16] در طول دومین جنگ داکیه، هادریان بار دیگر در خدمت شخصی تراژان بود، اما معاف گردید تا به عنوان لگاتوس^∗ لژیون یکم مینروا^∗ خدمت نماید، سپس در ۱۰۷ به عنوان فرماندار پانونیا سُفلی^∗ برگزیده شد و مؤظف بود «سرم‌ها را به عقب براند».[17][18]

اکنون در میانه دهه سوم زندگی اش، هادریان به یونان سفر نمود؛ به وی شهروندی آتن اعطا گردید و برای مدتی مختصر به سِمت اپونیموس آرخون^∗ برگزیده شد (در 112).[19] آتنی‌ها همچنین به وی تندیسی حکّاکی شده را در تئاتر دیونیسوس هدیه دادند.[20] از این زمان تا جنگ‌های پارتی تراژان خبری از وی نیست. ممکن است که وی تا هنگام بازفراخوانده شدنش به هیئت امپراتوری_[17] زمانی که به عنوان لگاتوس^∗ در لشکر کشی تراژان علیه پارتها شرکت جست_ در یونان مانده باشد.[21] زمانی که حاکم سوریه برای مقابله با دردسری که بار دیگر در داکیه سر برآورده بودْ فرستاده شد، هادریان با اختیار فرماندهی مستقل به جانشینی وی برگزیده شد.[22] تراژان جداً آسیب دید، و با کشتی عازم روم گردید در حالی که هادریان به عنوان فرماندهٔ دفاکتوی ارتش خاوری روم در سوریه باقی ماند.[23] تراژان تا شهر ساحلی سلینوس^∗ (امروزه با عنوان غازی‌پاشا) در کیلیکیه دور شد و در۸ اوت در همان‌جا درگذشت؛ تا از وی به عنوان یکی از تحسین شده‌ترین، محبوبترین و برترین امپراتوران روم یاد شود.

رابطه با تراژان و خانواده‌اش

در حول و حوش دوران تصدی منصب کوایستوری^∗_در ۱۰۰ یا ۱۰۱_ هادریان با نوه خواهر^∗ هفده یا هجده سالهٔ تراژان به نام ویبیا سابینا ازدواج نمود. خودِ تراژان به نظر می‌رسید که نسبت به این ازدواج رغبتی ندارد، و نیز بعدها ثابت شد که روابط این زوج با یکدیگر به گونه ای رسواکننده خراب است.[24] ممکن است ازدواج توسط همسر امپراتور یعنی پومپیا پلوتینا ترتیب داده شده باشد. این بانوی فرهیخته^∗و متنفذ در بسیاری از ارزش‌ها و علایق با هادریان اشتراک فکری داشت؛ از جمله ایدهٔ امپراتوری روم به عنوان [حکومتی] مشترک‌المنافع^∗ با یک زیربنای فرهنگی هلنی (یونانی)^∗.[25] اگر هادریان به عنوان جانشین تراژان منصوب می شدْ پلوتینا و خانواده گسترده اش می‌توانستند پرستیژ اجتماعی و نفوذ سیاسی شان را پس از مرگ تراژان نیز حفظ کنند.[26] هادریان همچنین توانست روی پشتیبانی مادرهمسر خود سالونینا ماتیدیا که فرزندِ خواهرِ محبوب تراژان یعنی اولپیا مارچانا^∗ بود حساب کند.[27][28] زمانی که اولپیا مارچانا در ۱۱۲ درگذشت، تراژان وی را تقدیس^∗ نمود و سالونینا ماتیدیا را عنوان آگوستا بخشید.[29]

رابطهٔ شخصی هادریان با تراژان پیچیده بود و ممکن است سرد بوده باشد. هادریان ظاهراً می‌کوشید به واسطهٔ طرح دوستی ریختن با دوستان پسر تراژان (تراژان گرایش‌های همجنس‌گرایانه داشت) نفوذی بر تراژان اعمال نماید، یا بر تصمیمات وی اثر بگذارد؛ و همین امر موجب بروز منازعاتی ناشناخته در حول و حوش ازدواج هادریان و سابینا شد.[30][31] در اواخر حکمرانی تراژان، هادریان نتوانست منصب کنسولی ارشدی تصاحب کند و تنها در ۱۰۸ «کنسول جانشین»^∗ گردید؛[32] این امر به وی وضعی مساوی با دیگر اعضای اشرافیت سناتوری داد[33] اما هنوز امتیاز خاصّی که شایستهٔ یک وارث تاج و تخت باشد را نداشت.[34] اگر تراژان اراده کرده بود، می‌توانست شاگرد خود (هادریان) را به مقام پاتریسی^∗ و مزایای آن_ از جمله جهش به مقام کنسولی بدون داشتن تجربهٔ قبلی به عنوان تریبون_ ارتقاء دهد؛ اما چنین ننمود.[35] هرچند هادریان ظاهراً منصب تریبون مردم را عهده‌دار شد (در حالی که یکسال جوانتر از عرف معمول بود) وادار به ترک داکیه و تراژان گردید تا منصب را به عهده بگیرد؛ و تراژان نیز ممکن است همین را خواسته باشد که هادریان از وی دور گردد.[36] تاریخ آگوستا هدیهٔ تراژان به هادریان را حلقه الماسی توصیف می‌کند که تراژان شخصاً از نروا دریافت داشته بود، [هدیه ای که] «سبب تشجیع امیدهای هادریان برای عروج به تاج و تخت گردید».[37][38] در حالی که تراژان فعالانه پیشرفت‌های هادریان را تصدیق می‌نمود، این کار را با احتیاط انجام می‌داد.[39]

جانشینی

عدم توفیق در معرفی شخصی به عنوان وارث امپراتور می‌توانست منجر به کشمکشی افسارگسیخته و مخرب بر سر قدرتْ میان مدعیان تاج و تخت شده و به جنگی داخلی منجر گردد. [اما از سویی] انتصابِ خیلی زودتر از موعد نیز ممکن بود همچون خلع^∗ [ــِـ امپراتور] نگریسته شود، و شانس هرگونه انتقال نظام مندِ قدرت را کاهش دهد.[40] هنگامی که تراژان بر بستر مرگ افتاد و توسط همسرش پلوتینا پرستاری و توسط فرماندار آتیانوس به شدّت محافظت می‌شد، می‌توانست با یک وصیت ساده در بستر مرگ و در برابر گواهانْ قانوناً هادریان را به عنوان وارث معرفی نماید[41] اما زمانی که بالاخره یک سند انتصاب جانشینی در معرض دید گذاشته شدْ امضای آن نه توسط تراژان بلکه توسط پلوتینا انجام گرفته بود، و تاریخ آن نیز یک روز پس از وفات تراژان زده شده بود.[42] اینکه هادریان هنوز در سوریه به سر می‌بُرد نیز خود برآشفتگی اوضاع می‌افزود، چراکه قانونِ جانشینی رومْ حضور همزمان طرفین را در مراسم تحلیف الزامی نموده بود. شایعات، تردیدها، و گمانه زنی‌هایی پیرامون انتصاب و جانشینی هادریان وجود داشتند. حدس زده شده‌است که مستخدم جوان تراژان به نام فایدیموس^∗_کسی که خیلی زود پس از تراژان درگذشت_ کشته شده بود (یا خود را کُشت).[43] منابع تاریخی در باب مشروعیت جانشینی هادریان دچار دو-دستگی هستند: دیون کاسیوس آنرا به مثابهٔ جعل و تقلب^∗ می‌بیند [در حالی که] نگارندهٔ تاریخ آگوستا آن را اصیل^∗.[44]

امپراتوری (۱۱۷)

گستره امپراتوری روم در زمان فوت تراژان در اوت 117.[45]

تحکیم قدرت

قلعه سنت آنجلو، آرامگاه یادمانی باستانی هادریان.

بر طبق آنچه تاریخ آگوستا گفته، هادریان ضمن نامه ای سنا را از بر تخت نشستن خود که از آن چونان "امری از پیش انجام شده"^∗ یاد کردْ آگاه نمود و توضیح داد که "شتاب ناشایست^∗ سربازان در پذیرش وی به عنوان امپراتور ناشی از این باور بوده که اوضاع و شرایط نمی‌توانست بدون

یک دناریوس هادریان که در ۱۱۹ میلادی به مناسبت سومین دورهٔ تصدی کنسولی وی ضرب و نشر شد. متن حکاکی بدین شرح است:HADRIANVS AVGVSTVS / LIBERALITAS AVG. CO[N]S III, P. P.

یک امپراتور باشد".[46]

دیوار هادریان، استحکامات مرزی رومی در انگلستان شمالی.

امپراتور جدید وفاداری لژیون‌ها را با بخشیدن انعام سنتی^∗پاسخ گفت و سنا نیز بر تخت نشستن وی را تأیید نمود. کارناوال‌های گوناگون عمومی از سوی هادریان سازمان داده شدند، و «انتصاب الهی»^∗ وی توسط خدایان را جشن گرفتند؛ خدایانی که اکنون تراژان نیز جزئی از آنان گشته بود، چرا که هادریان درخواست تقدیس^∗ وی را داده بود.[47]

یک تندیس نامدار از هادریان در جامهٔ یونانی که در سال ۲۰۰۸ در معرض نمایش گذاشته شد و در دوره ویکتوریا با الگوی سر هادریان و بدنی ناشناس ساخته شد. این تندیس برای سالیان سال توسط تاریخ نگاران به عنوان سندی دال بر علاقهٔ هادریان به فرهنگ یونانی مورد استناد واقع شده بود. موزه بریتانیا

هادریان برای مدتی در شرق باقی ماند و شورش یهودیانی^∗ که در دوران حکمرانی تراژان به وقوع پیوسته بود را سرکوب نمود. وی حاکم (استاندار) یهودا یعنی ژنرال برجسته مورویی به نام لوسیوس کوئیتوس را از سِمت فرماندهی گارد حفاظت شخصی مورویی اش برکنار ساخت؛[48][49] سپس روانهٔ سرکوبی اغتشاشات^∗ در حوضهٔ دانوب گردید. در روم، محافظ^∗ دیروز هادریان و فرماندار پرایتوری امروزش یعنی آتیانوس ادعا نمود که توطئه^∗ ای که توسط لوسیوس کوئیتوس و سه سناتور برجستهٔ دیگر شامل لوسیوس پوبیلیوس سلسوس^∗، اولوس کُرنلیوس پالما فرونتونیانوس^∗، و گایوس آویدیوس نیگرینوس^∗ طراحی شده بود را کشف نموده‌است.[50] هیچگونه محاکمهٔ علنی^∗ برای این چهار تن برگزار نگردید_ آنان محاکمهٔ غیابی^∗ گشتند، سپس دستگیر شده و معدوم شدند.[50] هادریان ادعا نمود که آتیانوس به ابتکار شخصی خودش عمل نموده‌است، و با امتیاز سناتوری و درجهٔ کنسولی وی را پاداش داد و تا سال ۱۲۰ به وی حقوق بازنشستگی اعطا نمود.[51]^∗ هادریان به سنا اطمینان داد که از هم‌اکنون حق باستانی اش مبنی بر بازخواست^∗ و محاکمهٔ [اعضای] خودش را محترم خواهد شمرد.

دلایل این چهار اعدام یادشده در هاله ای از ابهام باقی ماندند. به رسمیت شناختن^∗ هادریان به عنوان وارث مشروع ممکن است چنان دیر رخ داده باشد که نتوانسته دیگر مدعیان بالقوه را بازدارد.[52] بزرگترین رقبای هادریان عبارت بودند از نزدیکترین دوستان تراژان، مجرب‌ترین و بزرگترین اعضای شورای امپراتوری^∗؛[53] و هر یک از آنان می‌توانست رقیبی مشروع در [تصدی] منصب سلطنتی باشد[54] و سیاست‌های توسعه طلبانهٔ تراژان را حمایت کند؛ سیاستی که هادریان مصمم به تغییر (کنار گذاشتن) آن بود.[55] یکی از آنان اولوس کُرنلیوس پالما بود، کسی که به عنوان فاتح پیشین العربیة البترائیة^∗(Arabia Petraea) می‌توانست جای پایی در خاور برای خود حفظ کند.[56] تاریخ آگوستا، پالما و سومین سناتور معدوم _لوسیوس پوبیلیوس سلسوس (که در ۱۱۳ برای دومین بار به مقام کنسولی برگزیده شده بود)_ را به سان دشمنان شخصی هادریان توصیف می‌کند، کسانی که در انظار عمومی علیه وی سخن رانده بودند.[57] چهارمین [سناتور معدوم] گایوس آویدیوس نیگرینوس بود: کنسول پیشین، روشن اندیش^∗، دوست پلینی کوچک، و برای مدتی مختصر حاکم داکیا در بدو زمامداری هادریان. وی شاید رقیب اصلی هادریان در تصرف تاج و تخت بوده‌است؛ سناتوری با رتبه ارشد، والاتبار^∗، و قویترین روابط؛ بر طبق تاریخ آگوستا، هادریان انتصاب نیگرینوس به عنوان وارث بلافصل خود را درنظر داشت، پیش از اینکه تصمیم به سر به نیست نمودن وی^∗ بگیرد.[58][59]

به زودی در سال ۱۲۵، هادریان مارسیوس توربو^∗ را به عنوان استاندار پرایتوری^∗خود منصوب نمود.[60] توربو دوست نزدیک وی بود، چهره ای شاخص در سوارکاری^∗، یک قاضی ارشد و پروکوراتور.^∗[61][62] چون هادریانْ سوارکاران^∗ را از هرگونه اقدامی علیه سناتورها منع نمودْ[63] سنا [نتیجتاً] اقتدار قانونی تامه اش بر اعضای خود را حفظ نمود، همچنین به عنوان عالی‌ترین دادگاه تجدیدنظر^∗باقی ماند، و [هرگونه ارائه] درخواست تجدیدنظر رسمی به امپراتورْ با توجه به تصمیمات آن (سنا) منع شدند.[64] گرچه این تلاشی بود برای جبران آنچه آتیانوس _چه با اطلاع و چه بدون اطلاع کامل هادریان_ به بار آورده بود، [امّا همچنان] کافی و بسنده نبود؛ خوشنامی هادریان و روابطش با سنا در باقی دوران زمامداری اش به‌طور جبران ناپذیری تلخ شد.[65] برخی منابعْ توسل^∗ گاه‌وبیگاه هادریان به شبکه ای از مطلعین [یعنی] فرومنتاری ئی ^∗[66] برای بازجویی سِری^∗افراد دارای مقام شامخ اجتماعی از جمله سناتورها و دوستان نزدیکش را گزارش نموده‌اند.[67]

سفرها

طاق هادریان در جرش، اردن که به افتخار بازدید هادریان در ۱۳۰ ساخته شد.

هادریان قرار بود بیش از نیمی از دوران زمامداری اش را در خارج از ایتالیا سپری نماید. با وجود اینکه امپراتورهای پیشینْ بیشتر بر گزارش‌های نمایندگان سلطنتی ^∗ شان در سرتاسر امپراتوری متکی بودندْ هادریان امّا تمایل داشت امور را به چشم خود ببیند. امپراتورهای قبلیْ رُم را برای مدّتی طولانی ترک می‌گفتند امّا بیشتر برای رفتن به جنگ؛ و هنگامی نیز که نبرد به پایان می‌رسید بازمی‌گشتند. سفرهای تقریباً بی پایان هادریان ممکن است نشانگر گسستی حساب شده از رسوم و رویکردهای سنتی باشند؛ [رسومی] که بر طبق آنها امپراتوری یک هژمونیِ خالصاً رومی بود. هادریان کوشید ایالات را در یک اتحادیه مشترک‌المنافعی^∗ متشکل از مردمان متمدن و یک فرهنگ هلنی (یونانی) مشترکْ تحت نظارت رومْ گردهم آورَد.[68] وی از ایجاد شهرستان‌های ایالتی^∗(municipia)، اجتماعات شهری نیمه خود-مختار^∗ با رسوم و قوانین مختص به خودشان پشتیبانی نمود، به جای اینکه مستعمرات جدید رومی با قوانین رومی را [بدان‌ها] تحمیل نماید.[69]

گرایشی به جهان-وطن گرایی^∗ و وحدت گرایی کلیساها^∗ در سکّه‌های توزیعیِ اواخر دوران زمامداری هادریان مشهود است، و نشانگر این هستند که امپراتورْ تجسم^∗ ایالات مختلف را به منصهٔ ظهور می‌رساند.[70] الیوس آریستیدس^∗ بعدها نوشت که هادریان «بر روی اتباعش^∗یک دست محافظ^∗ قرار داد، به طوری که هر کس به کسان دیگری که از پا افتاده اندْ کمک می‌کند».[71] تمامی این اقدامات با سُنن رومی همخوانی نداشتند. امپراتور نرونِ بی خیال^∗ از سفری درازمدّت و صلح آمیز به یونان لذت برده بود، و به سبب ترک مسئولیت‌های اساسی اش به عنوان یک امپراتور مورد انتقاد نخبگان رومی واقع گردید. در ایالات خاوری، و تا حدودی در برخی ایالات باختری، نرون مورد پشتیبانی عامه قرار گرفت؛ ادعاهایی مبنی بر بازگشت یا نوزایش^∗ قریب‌الوقوع ویْ تقریباً بلافاصله پس از مرگش شایع شدند. هادریان ممکن است عامداً از این روابط مثبت و مردمی در طول سفرهایش بهره‌برداری کرده باشد.[72] در تاریخ آگوستا، هادریان «تا حدودی بیش از حد یونانی»^∗ و «بیش از حد جهان-وطنی گرا برای یک امپراتور روم» توصیف شده‌است.[73]

دروازه هادریان در آنتالیا در جنوب ترکیه به افتخار بازدید هادریان از این شهر در ۱۳۰ میلادی ساخته شد.

آفریقا و آناتولی؛ دیدار با آنتینوس(۱۲۴–۱۲۳)

در ۱۲۳ هادریان از مدیترانه گذشته و وارد موریطنیه^∗(مراکش فعلی) گردید، جایی که خود شخصاً نبردی جزئی علیه شورشیان محلی را رهبری نمود.[74] این سفر به سبب دریافت گزارش‌هایی مبنی بر آماده باش جنگی پارت‌ها کوتاه شد؛ هادریان به سرعت روانهٔ خاور گردید. از برخی جهات، وی از کورینی^∗(با نام امروزی شحات در لیبی فعلی) نیز دیدن نمود، جائی که شخصاً بودجه ای برای آموزش مردان جوانِ خانواده‌های والاتبار^∗ جهت ارتش روم اختصاص داد. کورینی اخیراً (در ۱۱۹) بر اثر بازسازی بنّاهای عمومی ویران شده اش در طول شورش اخیر یهودیانْ کمک مالی از دولت دریافت کرده بود.[75]

زمانی که هادریان به فرات رسید، شخصاً با شاهنشاه اشکانی خسرو یکم ملاقات و گفتگو نمود، از استحکامات روم بازدید کرد، سپس از سواحل دریای سیاه روانهٔ باختر گردید.[76] وی شاید در نیکومدیا (اکنون با عنوان ازمیر واقع در ترکیه امروزی) که شهر اصلی استان بیتینی بودْ اتراق زمستانی نمود. نیکومدیا تنها اندک مدّتی پیش از اتراق وی به واسطهٔ زلزله ای ویران گشته بود؛ هادریان بودجه ای^∗برای بازسازی آن اختصاص داد، و به عنوان احیاگر [این] استان مورد تشویق قرار گرفت.[77]

ممکن است هادریان از کلاودیوپولیس^∗(امروزه با عنوان بولو، در ترکیه امروزی) دیدن کرده و آنتینوس زیبارو را دیده باشد، پسرکی جوان از خانواده ای ضعیف^∗ که معشوق^∗وی گردید. منابع ادبی و سنگْ نوشته‌ای^∗راجع به اینکه آنان چه موقع و در چه مکانی یکدیگر را ملاقات نمودندْ سکوت کرده‌اند؛ تصاویر آنتینوس نشان می‌دهند که وی پیش از مرگش در ۱۳۰ حدود ۲۰ سال یا بیشتر سن داشته‌است. بسیار محتمل است که در ۱۲۳ نوجوانی با ۱۳ یا ۱۴ سال سن بوده باشد.[77] همچنین ممکن است که آنتینوس به روم فرستاده شده باشد تا به عنوان یک پیج^∗آموزش ببیند و به امپراتور خدمت نماید، و تنها به صورت تدریجی بود که مورد علاقهٔ دربار امپراتوری قرار گرفت.[78] بخش اعظم سرگذشت عملی روابط آن دو ناشناخته مانده‌است.[79]

با یا بدون آنتینوس، هادریان روانه آناتولی گردید. منابع گوناگونی به حضور وی در مکان‌های خاص اشاره می‌کنند، و اتهام^∗می‌زنند که وی شهری در میسیه^∗با نام هادریانوترای^∗(امروزه با عنوان بالیکسیر در ترکیه امروزی) را بنّا ساخت؛ پس از اینکه یک گراز^∗را با موفقیت شکار نمود. در همین زمان، طرح‌هایی مبنی بر تکمیل معبد زئوس در سیزیک^∗که توسط پادشاهان پرگامون آغاز شده بودْ عملیاتی شدند. تندیسی غول پیکر از هادریان نیز به معبد اهدا گردید. سیزیک، پرگامون، سمورنا (با عنوان فعلی ازمیر)، اِفِسوس، و سارد به عنوان مراکز منطقه ای برای [ترویج] سنت پرستش امپراتوری^∗ ارتقا یافتند.[80]

یونان(۱۲۵–۱۲۴)

هادریان در طول پائیز ۱۲۴ به یونان رسید و در مراسم اسرار الوزینیا شرکت جُست. وی دِین^∗خاصی به آتن داشت، [شهری] که در گذشته به این امپراتور شهروندی^∗ و مقام آرخونات^∗(archonate) را بخشیده بود. به درخواست آتنی‌ها، وی قانون اساسی^∗آنان را بازبینی و اصلاح نمود_ و در میان اقدامات دیگر، یک فولیِ^∗(معادل یونانی قبیله) جدید بدان‌ها افزود که به نام خودش نام گذاری گردید.[81] هادریان میانجی گریِ^∗مثبت^∗و مداخله جویانه را با احتیاط و حزم^∗ ترکیب نمود. وی هرگونه میانجی گری در یک کشمکش محلی میان تولیدکنندگان روغن زیتون و انجمن و شورای آتن^∗ را رد نمود؛ [شورایی] که تولید به مقداری ثابت را به تولیدکنندگانِ روغن زیتون تحمیل نموده بود؛[82] با این وجود وی (هادریان) یارانه ای سلطنتی^∗ برای منابع دانه^∗آتنی‌ها اختصاص داد.[83] هادریان دو بنیاد^∗برای اسپانسر^∗(حمایت مالی) بازی‌های عمومی، فستیوال‌ها و مسابقاتی که در دولت-شهر آتن برگزار می‌شدند را ایجاد نمود، تا اگر هیچ‌یک از شهروندانْ ثروت یا رغبت کافی برای اسپانسر آنان در قامت گیمناسیارخ^∗ یا آگونوتِتس^∗را نداشتْ این بنیاد خود اسپانسر [این بازی‌ها و مسابقات] را برعهده گیرد.[84] به‌طور کلی هادریان ترجیح داد که اشراف یونان از جمله مبلغین سنت پرستش امپراتوری^∗ بر روی اقدامات و کارهای ماندگارتری مانند آباره^∗ها و آب‌نما^∗های عمومی تمرکز نمایند.[85] آتن دو تا از این آب‌نماها را دریافت داشت، یکی هم به آرگوس داده شد.[86]

در طول زمستان وی به پلوپونز سفری نمود، مسیر دقیقش نامعلوم است اما از اپیداروس گذشت؛ پوسانیاس معابدی که توسط هادریان در آنجا ساخته شدند، و نیز تندیس خودش _در فُرم برهنگی قهرمانانه^∗_ که توسط شهروندان آنجا به افتخار این «احیاگر»^∗شان خلق شد را توصیف می‌کند.[87] آنتینوس و هادریان ممکن است در این دوران عاشق یکدیگر بوده باشند؛ هادریان سخاوت خاصّی نسبت به مانتینیا^∗نشان داد، [شهری] که دارای پیوندهای مؤثر باستانی، اساطیری و سیاسی با زادگاه آنتینوس یعنی بیتینی بود. وی معبد پوزئیدون مانتینیا را بازسازی نمود،[88][89] و با توجّه به گفته‌های پوسانیاسْ نام اصیل و سنتی شهر را بدان بازگرداند. این [شهر] از زمان‌های هلنیستی، پس از پادشاه مقدونی آنتیگونوس سوم^∗ به نام آنتیگونیا^∗خوانده می‌شد. هادریان همچنین زیارتگاه‌های مقدّس آبه^∗ و مگارا و هرایونِ آرگوس^∗ را بازسازی نمود.[90][91]

در طول سفر به پلوپونز، هادریانْ بزرگِ خاندان اسپارتها به نام اوریکلس هرکولانوس^∗_بزرگِ خاندان اوریکلید^∗ که از زمان آگوستوس بدین سو بر اسپارت حکمرانی نموده بودند_ را قانع ساخت که به موازات بزرگِ خاندان آتنی‌ها به نام هرودس آتیکوس بزرگتر^∗ وارد سنا[ی روم] گردد. [این] دو مرد اشرافی نخستین «یونانیان قدیم» ی شدند که به عنوان نمایندگان دو «قدرت بزرگ» دوران باستان وارد سنای روم می‌شدند.[92] این گامی مهم در چیره آمدن بر بی میلی اشراف یونانی در شرکت جُستن در زندگی سیاسی رومی بود.[93] در مارس ۱۲۵، هادریان با پوشیدن لباس آتنی، فستیوال آتنیِ دیونیسیا را ریاست نمود. معبد زئوس المپی برای بیش از پنج سده در دست ساختمان بود؛ هادریان منابع عظیمی را [شخصاً] در اختیار خود گرفت تا اطمینان یابد که این [ساختمان به زودی] به اتمام خواهد رسید. وی همچنین طراحی و ساختمان آبارههای مخصوصاً پُر چالش^∗و جاه طلبانه ای برای انتقال آب به آگورای آتن را سازماندهی نمود.[94]

بازگشت به ایتالیا و سفر به آفریقا

در راه بازگشت خود به ایتالیا، هادریان میانبری^∗ به سیسیل زد. سکّه‌ها به بزرگداشت وی در قامت منجی [این] جزیره پرداختند.[95] در راه بازگشت به روم، وی از پانتئونِ بازسازی شده و نیز ویلای تکمیل شده خود در نزدیکی تیولی در میان تپه‌های سابین دیدن نمود. در ابتدای مارس ۱۲۷ هادریان سفری به سراسر ایتالیا انجام داد؛ از روی پیشکش‌ها و انعام هایی^∗ که بخشیدْ مشخص است که مسیر سفرش را مرمت نموده‌است.[95] وی زیارتگاه کوپرا در کوپرا ماریتیما^∗را مرمت نمود، و زه کشیِ^∗دریاچه فوچینو^∗را بهبود داد. [اما] آنچه کمتر از این قبیل سخاوتمندی‌ها خوشایند بودْ تصمیم وی در سال ۱۲۷ مبنی بر تقسیم ایتالیا به چهار منطقه تحت ریاست لگاتوس^∗های سلطنتی با رتبهٔ کنسولی بود که در قامت فرماندار عمل می‌کردند. به آنان صلاحیت قضایی^∗در سراسر ایتالیا، به جز خودِ روم، اعطا گردید؛ بنابراین رسیدگی به امور ایتالیا را از اختیار دادگاه‌های روم خارج می‌کرد.[96] اینکه ایتالیا عملاً به وضعیت یک گروهِ ایالتیِ صرف^∗ بدل گشتهْ به مذاق سنای روم خوش نیامد؛[97] و [این] ابتکار مدّت چندانی پس از حکمرانی هادریان عمر نکرد.[95]

هادریان در طول این زمان احساس بیماری نمود؛ سرشت بیماری وی هرچه که بودهْ وی را از تدارک سفری به آفریقا در بهار ۱۲۸ بازنداشت. رسیدن وی [به آفریقا] با نشانهٔ میمون بارندگی همزمان گردید، که البته با خشک سالی به پایان رسید. افزون بر نقش وی به عنوان خیر^∗ و احیاگر^∗، وی وقتی را هم به بازرسی نظامیان اختصاص داد؛ سخنرانی وی برای آنان اکنون در دسترس است.[98] هادریان در تابستان ۱۲۸ به ایتالیا بازگشت اما اقامت وی کوتاه بود، چه وی تدارک سفری دیگر که قرار بود سه سال به طول بینجامد را می‌دید.[99]

یونان، آسیا و مصر (۱۳۰_۱۲۸)؛ مرگ آنتینوس

در سپتامبر ۱۲۸، هادریان بار دیگر در مراسم اسرار الوزینیا شرکت جُست. این بار سفر وی به یونان ظاهراً بر آتن و اسپارت متمرکز شده بود_ دو رقیب باستانی برای تسلط بر یونان. هادریان[تاکنون] روی ایدهٔ تمرکز بر احیای یونان از طریق اتحادیه آمفیکتیونی^∗ که در دلفی پی ریزی شده بودْ پافشاری نموده بود اما اکنون به امری بس عظیم تر می‌اندیشید. [سیاستِ] جدید پان هلنیونِ^∗ وی قرار بود مجمعی^∗باشد که شهرهای یونانی را گرد هم می آورَد. پس از آماده‌سازی مقدمات، هادریان روانهٔ افسوس گردید.[100] از یونان، هادریان روانهٔ مصر شد، شاید با گذر از دریای اژه به همراهی تاجری افسوسی به نام لوسیوس اراستوس^∗. هادریان بعداً نامه ای به مجمع افسوس^∗ فرستاد [که ضمن آن] از اراستوس به عنوان نامزدی ارزشمند برای عضویت مجمع شهر^∗ حمایت نمود و هزینه لازمه را نیز پیشنهاد داد.^∗[101]

هادریان پیش از سال نوی مصری در ۲۹ اوت ۱۳۰ به مصر رسید.[102] وی اقامت خود در مصر را با بازسازی آرامگاه پومپهٔ بزرگ در پلوزیوم افتتاح نمود،[103] قربانی به درگاه وی به عنوان قهرمان تقدیم داشت و یک اپیگراف برای آرامگاه نگاشت. از آنجا که در سطح جهانیْ پومپه به عنوان مؤسس هژمونی روم در خاور شناخته میشدْ این بازسازی [ـِـ آرامگاهش] شاید با نیاز به باز-تحکیم^∗ هژمونی خاوری روم پس از ناآرامی‌های اجتماعی ای که در اواخر دوران حکمرانی تراژان به وقوع پیوستندْ مرتبط بوده باشد.[104] هادریان و آنتینوس در صحرای لیبی یک شیر را شکار نمودند؛ چکامه ای که در اینباره توسط پانکراتس یونانی سروده شدهْ بدوی‌ترین گواه بر اینست که آنان در سفر همراه یکدیگر بوده‌اند.[105]

درحالی که هادریان و هیئت همراهش بر روی رود نیل شناور بودندْ آنتینوس غرق گردید. اوضاع عینی حول و حوش مرگ وی مبهم و ناشناخته اند؛ و گمانه زنی‌هایی مبنی بر تصادف، خودکشی، قتل و فدیه دینی وجود دارند. تاریخ آگوستا چنین گزارش می‌دهد:

در طول سفر نیل وی آنتینوس را از دست داد _معشوقش_ و به خاطر این نوجوان وی به سان یک زن گریست. راجع بدین واقعه شایعات گوناگونی وجود دارند؛ برخی ادعا دارند که وی خود را به جهت (به خاطر) هادریان فدا نمود، و برخی [ادعاهای] دیگر. اما هرچه باشد، یونانیان به درخواست هادریان وی را تقدیس^∗ نمودند.[106]

هادریان شهر آنتینوپولیس را به افتخار آنتینوس در ۳۰ اکتبر ۱۳۰ بنّا ساخت. وی سپس از نیل روانه تبای گردید، جائی که دیدار وی از دو مجسمه ممنون در ۲۰ و ۲۱ نوامبر با چهار تقریظ که توسط جولیا بالبیلا نگاشته شدندْ گرامی داشته شد؛ این تقریظ‌ها هم‌اکنون نیز موجودند. پس از آن، وی روانهٔ شمال گردید و در آغاز دسامبر به فیوم رسید.[107]

یونان و خاور (۱۳۲–۱۳۰)

سفرهای هادریان پس از سفرش به نیل نامعلوم اند. وی چه به روم بازگشته باشد و چه نه، در طول ۱۳۰/۳۱ رهسپار خاور گردید، تا سیاست جدید پان هلنیستی^∗ خود را سازمان داده و راه اندازی کند، [سیاستی] که قرار بود بر معبد زئوس در آتن متمرکز باشد. از آنجا که درگیری‌های محلی به شکست طرح پیشینِ مجمع هلنی به مرکزیت دلفی انجامیدند، هادریان به جای آنْ مجمع بزرگی متشکل از تمامی شهرهای یونانی را برگزید.[108] عضویت موفقیّت آمیز [در این مجمع] شامل ادعاهای اساطیرآلود^∗یا جعلی مبنی برداشتن اصالت یونانی و [نیز] اثبات وفاداری به امپراتوری روم می‌شدند، تا بلکه نظریات هلنیستیِ شخصی و آرمانی هادریان را ارضا کنند.[109][110] هادریان خود را به سان پاسدار فرهنگ یونانی و «آزادی» یونان می‌دید _در این مورد، حکومت حودمختار شهری^∗. همین به هادریان اجازه داد که خود را به سان وارث خیالی پریکلس بنمایانَد، کسی که از قرار معلوم یک کنگرهٔ پان-هلنیستی پیشین ایجاد نموده بود_چنین کنگره ای تنها در زندگی‌نامهٔ پریکلس نوشتهٔ پلوتارک مورد اشاره گرفته‌است، کسی که برای نظام و ثبات امپراتوری روم احترام قائل بود.[111]

شواهد کتیبه ای حدس می‌زنند که چشم‌انداز ورود به [مجمع] پان هلنیون برای شهرهای ثروتمندتر و یونانی شدهٔ ^∗آسیای صغیر توجّه کمتری جلب می‌کرد؛ [شهرهایی] که به تقدم و تفوقی که یونانی‌های آتنی و اروپایی در طرح هادریان داشتندْ رشک می‌ورزیدند.[112] مفهوم هادریانی هلنیسمْ باریک بینانه و عامدانه باستانی شده^∗بود؛ وی «یونانیت»^∗را در [داشتن] سرچشمهٔ باستانی فرهنگ یونانی _ به جای مفاهیم وسیعتر و شامل تر_ تعریف نموده بود.[113] [تا جایی که] برخی شهرها _از جمله سیده_ [حتّی] با ادعای مشکوک یونانیتْ نیز همچون تماماً یونانی به رسمیت شناخته شدند.[114] جامعه‌شناس آلمانی گئورگ زیمل اشاره کرده که پان هلنیون بر پایهٔ «مسابقات، یادبودها^∗، و پاسداری از یک هلنیسم آرمانی و کاملاً غیرسیاسی» بنّا شده بود.[115]

هادریان عناوین افتخاری به بسیاری از مراکز منطقه ای بخشید.[116] از پالمیرا به صورت رسمی دیدار شد و نام مدنی^∗ هادریانا پالمیرا^∗ بدان داده شد.[117] هادریان همچنین جوایزی به اشراف پالمیرا بخشید؛ که یکی از آنان سوآدوس^∗بود، کسی که اقدامات زیادی برای حفظ تجارت پالمیرایی میان امپراتوری روم و شاهنشاهی پارت انجام داده بود.[118]

هادریان زمستان ۳۲_۱۳۱ را در آتن گذراند، جایی که معبد زئوس اُلُمپی را که اکنون تکمیل شده بود را افتتاح کرد،[119] و در ۱۳۲ نیز به سوی خاور رهسپار یهودیه شد.

جنگ سوّم روم و یهود

در یهودیه هادریان از اورشلیم دیدن نمود؛ [جائی که] هنوز ویرانه‌های نخستین جنگ یهود-روم در ۷۳–۶۶ در آن برجای مانده بودند. احتمالاً وی نقشه بازسازی اورشلیم به عنوان یک مستعمره رومی^∗ را در سر داشت _همانطوری که وسپازیان با قیصریه ماریتیما کرده بود_ آنهم با مزایای افتخاری و مالی گوناگون. جمعیتِ غیر-رومی اجبار و تکلیفی برای عمل به سنن مذهبی رومی نداشتند اما [حداقل] از آنان انتظار می‌رفت که نظام سلطنتی روم را پشتیبانی کنند [و آنرا محترم شمارند]؛ همین [امر] در قیصریه نیز ثابت شده بود، جایی که برخی یهودیان در طول هر دو شورش ۶۶ و ۱۳۲ در ارتش روم به خدمت پرداختند.[120] حدس زده شده که هادریان قصد همگون‌سازی فرهنگی معبد یهودیان با سنت امپراتوری^∗ مدنی-مذهبی روم را داشت؛ چنین همگون سازی‌هایی در یونان و دیگر استان‌ها برای مدّتها امری معمولی و در مجموع موفقیّت آمیز بودند.[121][122] سامری‌های همجوار عملاً رسوم مذهبی خود را با [رسوم مذهبیِ] یونانی ادغام و همگون کرده بودند.[123] [اما] یکتاپرستی خشن یهودی نشان داد که در برابر فریب و نیرنگ^∗ و تقاضاهای دربار روم مقاومت می‌کند.[124] یک شورش عظیم یهودی ضد یونانی و ضد رومی به وقوع پیوست که توسط شمعون بارکوخبا^∗ هدایت می‌شد. حکمران رومی تینیوس روفوس^∗ تقاضای یک ارتش را کرد تا مقاومت (شورش) را در هم بشکند؛ بارکوخبا هر یهودی که از پیوستن به دار و دسته اش اجتناب کرد را مورد تنبیه قرار داد.[125] بر طبق گفته‌های ژوستین شهید و یوسیبوس این کار بیشتر علیه مسیحیان مرتد^∗ انجام می‌شد، کسانی که با ادعاهای موعودگرایی^∗بارکوخبا در ستیز بودند.[126]

حدس تاریخ آگوستا اینست که شورش به سبب اقدام هادریان در منع عمل ختنه (بریت میلا) نضج گرفته بود؛[127] وی به عنوان یک یونانی-گرا آنرا (ختنه) به مثابه نوعی معیوب سازی^∗می‌دید.[128] پژوهشگری به نام پیتر شافر^∗ تأکید دارد که با توجه به سرشت بحث برانگیزِ مشهودِ تاریخ آگوستا به عنوان یک منبعْ هیچگونه سند و مدرکی دال بر چنین ادعایی وجود ندارد؛ مسخرگی^∗نویسندهٔ متن مذکور و نیز این حقیقت که قانونِ آن زمانِ روم مبنی بر «معیوب سازی آلت تناسلی»^∗ ظاهراً مشتمل بر امر کلی اخته سازی^∗بردگان توسط ارباب‌هایشان بوده‌است [نیز دلایل دیگری اند بر ردّ ادعای تاریخ آگوستا].[129][130][131] علل دیگری نیز ممکن است به وقوع شورش کمک کرده باشند؛ یک هیئت فرمانداری قُلدر مآب^∗ و بی عاطفه به لحاظ فرهنگی، تنش‌های میان استعمارگران رومیِ فقیر و بدون زمینی که در راه بودند و از مزایای دریافت زمین [از سوی دولت روم] بهره‌مند بودند، [و در نهایت] عقاید موعودگرایانه بالقوه نیرومندی که مبتنی بودند بر پیشگویی ارمیای نبی که اظهار می‌داشت معبدْ هفتاد سال پس از ویرانی اش بازسازی خواهد شد، چنان‌که معبد نخست پس از اسارت بابلی بازسازی شد.[132]

با توجه به سرشت ناقص شواهد موجود، تعیین تاریخ دقیقی برای آغاز شورش ناممکن است اما احتمالاً در میانهٔ تابستان و پائیز ۱۳۲ آغاز شده‌است.[133] رومیان به سبب توحش سازمان یافتهٔ شورش درهم کوبیده شدند.[134] هادریان ژنرال خود به نام سکستوس یولیوس سوروس^∗ را از بریتانیا فراخواند، و نیروهایی از دانوب نیز جمع‌آوری نمود. تلفات روم سنگین بودند: یک لژیونِ کامل یا معادل عددی آن با حدود ۴۰۰۰ نفر.[135] گزارش جنگی که هادریان به سنای روم فرستادْ آداب تکریم معمول را رعایت نکرده بود: «اگر شماها و فرزندانتان در سلامتی هستید، عالیست؛ من و لژیون‌ها در سلامتیم»^∗.[136]

شورش در ۱۳۵ سرکوب شد. بر طبق گفتهٔ کاسیوس دیو، عملیات‌های جنگی روم در یهودیه حدود ۵۸۰٬۰۰۰ کشته یهودی و ویرانی ۵۰ شهر استحکامی و ۹۸۵ روستا را درپی داشت.[137] نسبت نامعلومی از جمعیت نیز به اسارت گرفته شدند. بیتار، شهری مستحکم در ۱۰ کیلومتری جنوب-غربی اورشلیم پس از سه سال و نیم محاصره سقوط نمود. وسعت و حدود اقدامات تنبیهی علیه جمعیت یهودی تاکنون محل بحث و مشاجره است.[138]

هادریان نام استان را از نقشهٔ رومی حذف کرده و عنوان سوریه فلسطین را بر آن نهاد. وی [همچنین] پس از آنکه اورشلیم را به سبک یونانی بازسازی کرد عنوان آنرا به افتخار خودش و زئوس به آئلیا کاپیتولینا^∗تغییر داد (آئلیا نام خانوادگی هادریان است). بر طبق گفته‌های اپیفانیوس، هادریان یکی از بستگان اکتسابی خود به نام آکوئیلای اهل سینوپه^∗ را به سِمت «ناظر عملیات بازسازی شهر» گماشت.[139] پس از سرکوبی شورشْ هادریان برای سامری‌ها معبدی بر روی جبل جرزیم^∗ ساخت[140] و آنرا وقف زئوس هیپسیستوس (Zeus Hypsistos به معنای زئوس اعلاء یا Highest Zeus) نمود.[141] سرکوب خونین این شورش به استقلال سیاسی یهودیان از نظام امپراتوری مُهر پایان زد.[142]

سنگ نبشته‌ها روشن می‌سازند که در ۱۳۳ هادریان با ارتشیان خود علیه شورشیان وارد نبرد شد. وی سپس به روم بازگشت، _احتمالاً در همان سال_ و چنان‌که سنگ نبشته‌ها می گویندْ از طریق ایلیریا.[143]

جستارهای وابسته

• دیوار هادریان
• ویبیا سابینا
• فیلهلنیسم
• آنتینوس
• تراژان

یادداشت‌ها

^  Publius Aelius Hadrianus Augustus؛ در زبان ایتالیایی Ha به شکل " آ " تلفظ می‌گردد.

^  picenum

^  first cousin

^  grand-niece در زبان انگلیسی یا به معنای نوهٔ (مؤنث) خواهر است یا به معنای نوهٔ (مؤنث) برادر؛ ویبیا سابینا فرزند سالونینا ماتیدیا و وی نیز فرزند اولپیا مارچانا که خواهر تراژان است، می‌باشد.[144]

^  Vibia Sabina

^  Pompeia Plotina

^  Lucius Licinius Sura نام وی به ایتالیایی لوچیو لیچینو سورا می‌باشد، وی سناتوری بانفوذ از تاراکو و هیسپانیا و همچنین دوست صمیمی تراژان بود و سه مرتبه به مقام کنسولی رسید، آن هم در زمانی که سه مرتبه کنسول شدن برای اعضای خارج از خاندان امپراتوری پدیده ای بس نادر بود.[145]

^  expansionist

^  Imperial retinue

^  specialists

^  administrators

^  military preparedness

^  discipline

^  civil and religious institutions

^  subsidised

^  Temple of Venus and Roma معبد ونوس و روما فرض می‌شود که بزرگترین معبد در روم باستان بوده باشد. بر تپهٔ ولیا (Velian hill) واقع شده و وقف ونوس و رومای ابدی شده بود. آرشیتکت آن هادریان بود، ساخت آن در ۱۲۱ آغاز گشت، در ۱۳۵ توسط هادریان رسماً افتتاح و در ۱۴۱ در دوران زمامداری آنتونینوس پیوس به پایان رسید، در ۳۰۷ طی آتش‌سوزی ای ویران گشت و با تغییراتی چند توسط امپراتور ماکسنتیوس بازسازی گردید.[146]

^  Serapeum of Alexandria سراپیوم اسکندریه در امپراتوری بطلمیوسی یکی از معابد باستانی یونان بود که توسط بطلمیوس سوم (که از حدود ۲۴۶ تا ۲۲۲ قبل از میلاد پادشاهی نمود) ساخته شد و وقف سراپیس گردید؛ کسی که حافظ و نگهبان اسکندریه لقب گرفته بود. از آن با عنوان دختر کتابخانه اسکندریه یاد شده‌است. این بنا امروزه شدیداً غارت گشته‌است.[147]

^  Panhellenic یا Greek nationalism به معنای خودآگاهی و رستاخیز یونان و فرهنگ یونانی است.

^  deification

^  five good Emperors

^  remote

^  authoritarian

^  enigmatic

^  contradictory

^  great personal generosity

^  insatiable curiosity

^  self-conceit

^  ambition

^  به فرانسوی: Mémoires d'Hadrien

^  Publius Aelius Hadrianus Afer

^  picenum

^  Scipio Africanus با تلفظ ایتالیایی شیپیونه آفریکانو و با القاب شیپیوی آفریقایی بزرگتر، و شیپیوی کبیر؛ یک ژنرال و بعدها کنسول رومی و از بزرگترین فرماندهان و استراتژیست‌های نظامی تاریخ بود. عمده دستاوردهای وی در دومین جنگ کارتاژ بود. وی بیشتر به خاطر شکست دادن هانیبال در نبرد زاما در سال ۲۰۲ قبل از میلاد معروف است.[148]

^  Domitia Paulina

^  Gades

^  Aelia Domitia Paulina

^  great-nephew به معنای نوهٔ (مذکر) برادر یا نوهٔ (مذکر) خواهر می‌باشد؛ هادریان چون برادری نداشت پس اینجا مراد نوهٔ خواهر است.

^  Gnaeus Pedanius Fuscus Salinator

^  Barcino

^  co-consul

^  aliens

^  people from the outside

^  Publius Acilius Attianus

^  Praetorian prefect

^  Graeculus[149]

^  decemviri stlitibus judicandis دادگاهی مدنی بود که خاستگاهش به دوران باستان بازمی‌گشت. به لحاظ سنتی آنرا به سرویوس تولیوس نسبت داده‌اند؛ دادگاهی بود که اصولاً به امور مربوط به شهروندان (چه آزاد و چه بَرده) رسیدگی می‌نمود، و در ابتدا متشکل از هیئت ژوری ده نفره ای به ریاست یک کلانتر (magistrate) بود. این دادگاه خود یکی از شش زیر-مجموعهٔ ویجینتیسکسویری بود.[150]

^  Vigintisexviri و شکل مفرد آن یعنی Vigintisexvir یکی از نهادهای مدنی (collegium) متشکل از خُرده کلانترها (minor magistrates) در جمهوری روم بود؛ نام ویجینتیسکسویری به لحاظ لغوی به معنای «بیست و شش مرد» می‌باشد. این نهاد مدنی از شش زیر-مجموعه تشکیل می‌شد که یکی از آنان decemviri stlitibus judicandis بود و در بالا ذکر آن رفت.[151]

^  military tribune با عنوان لاتین tribunus militum به معنای تریبون سربازان یک افسر ارتش روم بود که مقامش پائین‌تر از لگاتوس (Legatus) و بالاتر از سینتوریون (centurion) بود. مردان جوان از خانواده‌های با درجهٔ equites (خانواده‌هایی که یک درجه از خانواده‌های اشرافی پائین‌تر بودند[152]) اغلب به عنوان تریبون نظامی ــ به عنوان سکوی پرتابی به سوی نمایندگی سنا ــ خدمت می‌کردند. این سِمت با سِمت تریبون مردم (tribune of the plebs) اشتباه نشود.[153]

^  Legio II Adiutrix

^  Legio V Macedonica

^  Legio XXII Primigenia

^  hasten

^  Lucius Julius Ursus Servianus

^  quaestor یک سِمت رسمی در روم باستان بود. این سِمت در دوران‌های مختلف کارکردهای متنوع داشت. در پادشاهی روم کوایستورها منصوبینی از جانب پادشاه بودند که مکلف به تعقیب و دستگیری قاتلین بودند. در جمهوری روم آنان کارمندانی انتصابی بودند که بر خزانهٔ دولت نظارت نموده و کار حسابرسی را انجام می‌دادند. این سِمت پائین‌ترین جایگاه را در سلسه مراتب اداری روم داشت اما این بدان معناست که در محیط سیاسی رومْ بسیاری از سیاست مدارانِ جاه طلبْ تصدی این منصب را چونان جهشی به سوی رده‌های بالاتر اداری می‌دیدند.[154]

^  quaestor imperatoris Traiani به معنای کوایستورِ امپراتور تراژان

^  liaison officer

^  ab actis senatus

^  First Dacian War اولین جنگ روم-داکیه در ۱۰۱ تا ۱۰۲ میلادی به وقوع پیوست. پادشاهی داکیه تحت فرماندهی دکبالوس[155] به تهدیدی برای امپراتوری روم بدل شده بود و چندین ارتش روم را در زمان دومیتیان (۸۱ تا ۹۶ میلادی) شکست داده بود. تراژان در سال ۱۰۱ مصمم شد داکیان را شکست دهد؛ و پس یک سال نبرد خونین توانست دکبالوس را شکست داده و صلحی خفت آور بدو تحمیل نماید. در سال ۱۰۵ که دکبالوس مفاد عهدنامه صلح را نقض کرد،جنگ دوم داکیه آغاز گردید.[156]

^  Legatus یک لگاتوس (یا شکل انگلیسی آن: legate) یک رتبهٔ نظامی ارشد در ارتش روم بود و معادل با درجهٔ ژنرال امروزی می‌شود.[157]

^  Legio I Minervia

^  Lower Pannonia

^  eponymous archon عنوانی بود که در دولت-شهرهای یونان باستان به کلانتر اصلی داده می‌شد. آرخون به معنای «حاکم» یا «ارباب» می‌باشد و همانند کنسول‌های رومی هرساله منصب خود را واگذار می‌کردند.[158]

^  coastal city of Selinus

^  quaestorship

^  highly cultured

^  commonwealth

^  underlying Hellenic culture

^  Ulpia Marciana وی خواهر امپراتور تراژان و مادر سالونینا ماتیدیا (که مادر-زن امپراتور هادریان یا به عبارتی مادر ویبیا سابینا گردید) بود.[159]

^  suffect consul در جمهوری روم به کنسولی که از بدو سال عهده‌دار سِمت کنسولی می‌شد کنسول اوردیناریوس می‌گفتند؛ و به کنسولی که در صورت مرگ یا برکناری کنسول اوردیناریوس از منصبش، توسط مجمع چنتوراتا به جانشینی وی برگزیده می‌شد تا مابقی مدتِ کنسولی را عهده‌دار شود کنسول سوفکتوس می گفتند.[160]

^  patrician

^  abdication

^  Phaedimus

^  bogus

^  genuine

^  fait accompli

^  unseemly haste

^  کلمه لاتین bonus یا Donativum و جمع آن یعنی Donativa هدایایی بود که توسط امپراتور روم به سربازان ارتش یا گاردهای محافظ پرایتوری تقدیم می‌شد.[161]

^  divine election

^  جنگ کیتوس (Kitos war) که از ۱۱۵ تا ۱۱۷ به طول انجامیدْ یکی از چندین جنگ بزرگ رومیان-یهودیان (این جنگ‌ها در مجموع از ۶۶ تا ۱۳۶ میلادی جاری بودند) بود. زمانی که تراژان و اکثر سربازانش سرگرم لشکرکشی به ایران بودندْ یهودیان سر به شورش برداشتند. فرمانده اصلی رومیان در این نبرد لوسیوس کوئیتوس بود که بعدها به اتهام توطئه علیه هادریان معدوم گردید.[162]

^  disturbances

^  guardian

^  conspiracy

^  Lucius Publilius Celsus

^  Aulus Cornelius Palma Frontonianus متوفای ۱۱۸ میلادی، یک سرباز و سیاستمدار رومی بود که دوبار (۹۹ و ۱۰۹ میلادی) به مقام کنسولی برگزیده شد.[163]

^  Gaius Avidius Nigrinus

^  public trial

^  tried in absentia

^  pensioned him off

^  prosecute

^  official recognition

^  imperial council

^  Arabia Petraea یا ایالت عربی روم (Rome's Arabian Province) از شمال به سوریه، از جنوب و شرق به صحرای عرب، از غرب به یهودا و مصر محدود می‌گشت. این قلمرو در سال ۱۰۶ توسط تراژان به امپراتوری منضم گشت و برخلاف ارمنستان، بین‌النهرین و آشور تا سال‌ها پس از مرگ تراژان (تا دهه ۶۳۰ میلادی که بدست مسلمانان فتح شد) از ایالات روم به‌شمار می‌رفت. پایتخت آن پترا بود.[164]

^  intellectual

^  breeding

^  get rid of him

^  Marcius Turbo

^  equestrian order

^  Procurator عنوان مأمورینی در روم بود که مسئول امور مالی (financial affairs) یک ایالت یا فرماندار ایالتی کوچک بودند. آن افسری که مسئول امور مالی بود را fiscal procurator می‌گفتند که در کنار فرماندار (governor) هر ایالت به کار مشغول بود امّا زیردست (subordinate) وی نبود بلکه تنها در برابر امپراتور پاسخگو بود.[165]

^  equestrians

^  highest court of appeal

^  recourse

^  frumentarii مأمورین امپراتوری روم بودند که وظیفه جمع‌آوری گندم (wheat) را داشتند اما در سده‌های ۲ و ۳ به عنوان سازمان مخفی امپراتوری نیز خدمت کردند.[166]

^  discreetly investigate

^  imperial representatives

^  commonwealth

^  provincial towns

^  semi-autonomous

^  cosmopolitanism

^  Ecumenism این واژه اشاره به تلاش‌های مسیحیانِ با سنت‌های گوناگون کلیسایی برای پی ریزی روابطی نزدیکتر به کار می‌رود. نیز برای اشاره به تلاش‌هایی جهت ایجاد وحدت رویه میان فرقه (denomination)های مسیحی به کار می‌رود. حتّی می‌تواند به تلاش‌هایی جهت ایجاد وحدت میان تمامی مذاهب و کل بشریت نیز اشاره داشته باشد.[167]

^  Personification

^  Aelius Aristides

^  subjects

^  protecting hand

^  self-indulgent

^  return or rebirth

^  a little too much greek

^  Mauretania نام لاتین منطقه ای در مغرب عربی است. این منطقه از مرکز الجزایر امروزی آغاز و تا اقیانوس اطلس امتداد دارد. مراکش شمالی را می‌پوشاند و از سمت جنوب نیز کوه‌های اطلس را.[168]

^  Cyrene یک شهر متعلق بهیونان باستان و بعدها روم باستان بود که در نزدیکی شحات امروزی در لیبی قرار دارد. این شهر مهم‌ترین و قدیمی‌ترین شهر در میان شهرهای پنج-گانه یونانیِ این منطقه بود. این شهر به قسمت شرقی لیبی نام کلاسیک سیرنائیک را داد که تا به امروز نیز از این عنوان استفاده می‌شود.[169]

^  well-bred

^  fund

^  Claudiopolis

^  humble birth

^  beloved

^  epigraphic

^  page عنوانی سنتی است برای اشاره به پسر یا مرد جوانی که همراه یا خدمتکار یا پیام رسانِ یک مرد اشرافی بود.[170]

^  allege

^  mysia

^  Hadrianutherae با عنوان فعلی بالیکسیر جایی است که هادریان در ۱۲۴ وارد آنجا شد و به پاس شکار موفقیّت آمیز یک گراز این شهر کوچک را به نام خود بنّا ساخت.[171]

^  boar

^  Cyzicus نام امروزی آن آیدینجق است.

^  imperial cult شکلی از دین رسمی است که در آن یک امپراتور یا سلسله ای از امپراتوران (یا هر عنوان دیگری) چونان یک‌نیمه-خدا (demigod) یا ایزد (deity) مورد پرستش قرار می‌گیرند. cult در اینجا معنای "پرستش (worship)" می‌دهد، نه فرهنگ به معنای امروزی آن. برای مثال امپراتور هیروهیتو آخرین امپراتور الهی ژاپن بود.[172]

^  commitment

^  citizenship

^  constitution

^  Phyle نام یونانیِ قبیله (tribe) یا طایفه (Clan) است.[173]

^  intervention

^  active

^  Athenian assembly and council

^  imperial subsidy

^  grain به معنای تُخم یا دانه ای است که از گیاه می‌روید، به خصوص دانه‌های برنج (Rice) و گندم (Wheat).[174]

^  foundation

^  sponsor

^  Gymnasiarch از ترکیب کلمات یونانی گیمنازیوم (Gymnasium) و آرخین (archein) مشتق می‌گردد. اولی به معنای جایی است که ورزشکاران در آنجا به رقابت و تمرین می‌پرداختند و دومی به معنای هدایت و رهبری (to lead) است؛ بنابراین گیمناسیارخ کسی بود که مسئولیت نظارت و سرپرستی این اماکن و برگزاری بازی‌ها را عهده‌دار بود.[175]

^  Agonothetes

^  priests of the imperial cult واژه Priest در فرهنگ لغت معتبر Collins علاوه بر معنای رایج خود _کشیش_ به معنای کسی است که مسئولیت ادای رسوم دینی و رسمی را عهده‌دار است؛ در اینجا چون هنوز مسیحیّت به عنوان دین رسمی امپراتوری روم برگزیده نشده بودْ نمی‌توان Priest را به «کشیش» ترجمه نمود و ترجمه آن به «مبلغ» یا «مرشد» رساتر است.[176]

^  aqueduct

^  fountain

^  heroic nudity یا ideal nudity مفهومی در پژوهش‌های کلاسیک است که برای توصیف بهره‌گیری غیرواقعی (un-realist) از برهنگی در تندیسگری کلاسیک بر روی شخصیّت‌های قهرمان، خدا-گونه، یا نیمه-الهی به کار می‌رود.[177]

^  restorer

^  Mantinea شهرستانی در شهرتریپولی واقع در استان پلوپونز است. پادشاه مقدونی به نام آنتیگونوس سوم این شهر را در ۲۲۳ قبل از میلاد به باد غارت گرفت، آن را به آخائی‌ها (Achaeans) سپرد، که آن را مستعمره (Colony) ساختند و نامش را به آنتیگونیه (Antigonia) تغییر دادند. اما سالها بعد هادریان در سفری که بدین شهر داشتْ نام پیشین آن را بدان بازگرداند.[178]

^  Antigonus III Doson از ۲۲۹ قبل از میلاد تا ۲۲۱ پادشاه مقدونیه باستان و عضوی از سلسلهٔ آنتیگونی بود.[179]

^  Antigonea

^  Abae

^  Heraion of Argos نام معبدی باستانی در آرگوس (واقع در یونان) است که وقف هرا شده بود. در ایلیاد، هرا حافظ و نگهبان آرگوس لقب گرفته‌است.[180]

^  Eurycles Herculanus

^  Euryclid

^  Herodes Atticus the Elder

^  challenging

^  detour

^  gifts and donations

^  Cupra الههٔ زیرزمینیِ باروری در اساطیر مردم باستانی پیشا-رومیِ پیچنی (Piceni) و اومبری (Umbri) بود و شاید با الههٔ اتروسکیِ یونی شریک باشد.[181]

^  drainage

^  به ایتالیائی:Fucino و به انگلیسی:Fucine Lake[182]

^  jurisdiction

^  a group of mere provinces

^  benefactor

^  Amphictyonic League به معنای «مجمع همسایگان» یا league of neighbors است، این مجمع یک گردهمایی مذهبیِ قبایل یونانی بود که در گذشتهٔ های تاریک پیش از ظهور پولیس (دولت-شهر)ها شکل گرفته بود.[183]

^  Panhellenion

^  council

^  Lucius Erastus

^  Council of Ephesus

^  town councillor

^  offering to pay the requisite fee در این جمله مشخص نیست که مراد از fee چه هزینه ای است؛ شاید منظورش هزینهٔ لازم برای انتصاب اراستوس به عنوان عضوی از مجمع شهر باشد.

^  reaffirm

^  mythologised

^  urban self-government

^  Hellenised

^  archaising

^  Greekness

^  commemorations

^  civic name

^  Hadriana Palmyra

^  Soados

^  Roman colony

^  cajoling

^  Simon barkokhba

^  Tineius (Tynius) Rufus

^  Christian converts

^  messianic

^  mutilation

^  Peter Schäfer

^  tomfoolery

^  genital mutilation

^  castration

^  heavy-handed

^  Sextus Julius Severus

^  بسیاری از رومیان در این جنگ تلف شدند؛ بنابراین هادریان در نوشتار خود برای سنا از احترامات مرسومی (برای مثال: عالیجناب آقایان) که توسط امپراتورها به کار برده می شدندْ استفاده نکرد.

^  Aelia Capitolina آئلیا کاپیتولینا یک مستعمره رومی بود که در زمان هادریان در اورشلیم ساخته شد. آئلیاکاپیتولینا تا ۶۳۸ میلادی عنوان رسمی اورشلیم بود تا اینکه عرب‌ها آنرا متصرف شدند و نیمهٔ نخستِ عنوان آن یعنی آئلیا را نگه داشتند.[184]

^  Aquila from Sinope

^  Mount Gerizim

پانویس

1. Mary T. Boatwright (2008). "From Domitian to Hadrian". In Barrett, Anthony. Lives of the Caesars. Wiley-Blackwell. p. 159. ISBN 978-1-4051-2755-4.
2. Alicia M. Canto, Itálica, sedes natalis de Adriano. 31 textos históricos y argumentos para una secular polémica, Athenaeum XCII/2, 2004, 367–408.
3. Ronald Syme, "Hadrian and Italica" (Journal of Roman Studies, LIV, 1964; pp. 142–149) supports the position that Rome was Hadrian's birthplace. Canto argues that among the ancient sources, only the Historia Augusta, Vita Hadriani 2,4, claims this. 25 other sources, including Hadrian's horoscope, state that he was born in Italica. See Stephan Heiler, "The Emperor Hadrian in the Horoscopes of Antigonus of Nicaea", in Günther Oestmann, H. Darrel Rutkin, Kocku von Stuckrad, eds. ,Horoscopes and Public Spheres: Essays on the History of Astrology, Walter de Gruyter, 2005, p. 49 شابک ‎۹۷۸−۳−۱۱−۰۱۸۵۴۵−۴ : Cramer, FH. , Astrology in Roman Law and Politics, Memoirs of the American Philosophical Society, 37, Philadelphia, 1954 (reprinted 1996), 162–178, footnotes 121b, 122 et al. ,Googlebooks preview O. Neugebauer and H. B. Van Hoesen, "Greek Horoscopes" Memoirs of the American Philosophical Society, 48, 76, Philadelphia, 1959, pp. 80–90, 91, and footnote 19, googlebooks preview of 1987 edition
4. Royston Lambert, Beloved And God, pp. 31–32.
5. On the numerous senatorial families from Spain residing at Rome and its vicinity around the time of Hadrian's birth see R.  Syme, 'Spaniards at Tivoli', in Roman Papers IV (Oxford, 1988), pp. 96–114. Hadrian went on to build an Imperial villa at Tivoli (Tibur)
6. Alicia M. Canto, "La dinastía Ulpio-Aelia (96–192 d.C.): ni tan Buenos, ni tan Adoptivos ni tan Antoninos". Gerión (21.1): 263–305. 2003
7. Anthony Birley, Restless Emperor, p. 24–26
8. Anthony Birley, Restless Emperor, p. 16–17
9. Anthony Birley, Restless Emperor, p. 37
10. John D. Grainger, Nerva and the Roman Succession Crisis of AD 96–99. Abingdon: Routledge, 2004, شابک ‎۰−۴۱۵−۳۴۹۵۸−۳ , p. 109
11. Thorsten Opper, The Emperor Hadrian. British Museum Press, 2008, p. – 39
12. Jörg Fündling, Kommentar zur Vita Hadriani der Historia Augusta (= Antiquitas. Reihe 4: Beiträge zur Historia-Augusta-Forschung, Serie 3: Kommentare, Bände 4.1 und 4.2). Habelt, Bonn 2006, شابک ‎۳−۷۷۴۹−۳۳۹۰−۱ , p.  351.
13. John D. Grainger, Nerva and the Roman Succession Crisis, p. 109; Alan K. Bowman, Peter Garnsey, Dominic Rathbone, eds. The Cambridge Ancient History – XI. Cambridge U.  P. : 2000, شابک ‎۰−۵۲۱−۲۶۳۳۵−۲ , p.  133.
14. Anthony Birley, Restless Emperor, p. 54
15. Boatwright, in Barrett, p. 158
16. The text of Historia Augusta (Vita Hadriani, 3.8) is garbled, stating that Hadrian's election to the praetorship was contemporary "to the second consulate of Suburanus and Servianus" – two characters that had non-simultaneous second consulships – so Hadrian's election could be dated to 102 or 104, the later date being the most accepted
17. Bowman, p. 133
18. Anthony Everitt, 2013, Chapter XI: "holding back the Sarmatians" may simply have meant maintaining and patrolling the border.
19. The inscription in footnote 1
20. The Athenian inscription confirms and expands the one in Historia Augusta; see John Bodel, ed. , Epigraphic Evidence: Ancient History From Inscriptions. Abingdon: Routledge, 2006, شابک ‎۰−۴۱۵−۱۱۶۲۳−۶ , p. 89
21. Anthony Birley, Hadrian the Restless Emperor, p. 68
22. Anthony Birley, Restless Emperor, p. 75
23. Karl Strobel: Kaiser Traian. Eine Epoche der Weltgeschichte. Regensburg: 2010, p. 401.
24. Robert H. Allen, The Classical Origins of Modern Homophobia, Jefferson: Mcfarland, 2006, شابک ‎۹۷۸−۰−۷۸۶۴−۲۳۴۹−۱ , p. 120
25. Hidalgo de la Vega, Maria José: "Plotina, Sabina y Las Dos Faustinas: La Función de Las Augustas en La Politica Imperial". Studia historica, Historia antigua, 18, 2000, pp. 191–224. Available at . Retrieved 11 January 2017
26. Plotina may have sought to avoid the fate of her contemporary, former empress Domitia Longina, who had fallen into social and political oblivion: see François Chausson, "Variétés Généalogiques IV:Cohésion, Collusions, Collisions: Une Autre Dynastie Antonine", in Giorgio Bonamente, Hartwin Brandt, eds. , Historiae Augustae Colloquium Bambergense. Bari: Edipuglia, 2007, شابک ‎۹۷۸−۸۸−۷۲۲۸−۴۹۲−۶ , p.143
27. Marasco, p. 375
28. Tracy Jennings, "A Man Among Gods: Evaluating the Significance of Hadrian's Acts of Deification." Journal of Undergraduate Research: 54. Available at بایگانی‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine. Accessed 15 April 2017
29. This made Hadrian the first senator in history to have an Augusta as his mother-in-law, something that his contemporaries could not fail to notice: see Christer Brun, "Matidia die Jüngere", IN Anne Kolb, ed. , Augustae. Machtbewusste Frauen am römischen Kaiserhof?: Herrschaftsstrukturen und Herrschaftspraxis II. Akten der Tagung in Zürich 18. -20. 9. 2008. Berlin: Akademie Verlag, 2010, شابک ‎۹۷۸−۳−۰۵−۰۰۴۸۹۸−۷ , p. 230
30. Thorsten Opper, Hadrian: Empire and Conflict. Harvard University Press, 2008, p.170
31. David L. Balch, Carolyn Osiek, eds. , Early Christian Families in Context: An Interdisciplinary Dialogue. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, 2003, شابک ‎۰−۸۰۲۸−۳۹۸۶-X , p. 301
32. Anthony R Birley, Hadrian: The Restless Emperor, p. 54
33. Alan K. Bowman, Peter Garnsey, Dominic Rathbone, eds. , The Cambridge Ancient History, XI, p. 133
34. Mackay, Christopher. Ancient Rome: a Military and Political History. Cambridge U. Press: 2007, شابک ‎۰−۵۲۱−۸۰۹۱۸−۵ , p. 229
35. Fündling, 335
36. Gabriele Marasco, ed. , Political Autobiographies and Memoirs in Antiquity: A Brill Companion. Leiden: Brill, 2011, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۱۸۲۹۹−۸ , p. 375
37. Historia Augusta, Life of Hadrian, 3.7
38. In 23 BC Augustus handed a similar ring to his heir apparent, Agrippa: see Judith Lynn Sebesta, Larissa Bonfante, eds. , The World of Roman Costume. University of Wisconsin Press, 1994, p.  78
39. Fündling, 351
40. Fündling, 384; Strobel, 401.
41. John Richardson, "The Roman Mind and the power of fiction" IN Lewis Ayres, Ian Gray Kidd, eds. The Passionate Intellect: Essays on the Transformation of Classical Traditions: Presented to Professor I.G. Kidd. New Brunswick: Transaction Books, 1995, شابک ‎۱−۵۶۰۰۰−۲۱۰−۷ , p. 128
42. Elizabeth Speller, p. 25
43. Birley, Restless Emperor, p. 80
44. Stephan Brassloff, "Die Rechtsfrage bei der Adoption Hadrians". Hermes 49. Bd. , H. 4 (Sep. 1914), pp. 590–601
45. Bennett, Julian (2003-09-02). "Trajan". doi:10.4324/9780203360569.
46. Historia Augusta, Life of Hadrian, 6.2
47. Egyptian papyri tell of one such ceremony between 117 and 118; see Michael Peppard, The Son of God in the Roman World: Divine Sonship in Its Social and Political Context. Oxford U. Press, 2011, شابک ‎۹۷۸−۰−۱۹−۹۷۵۳۷۰−۳ , pp. 72f
48. Royston Lambert, p. 34
49. Cizek, Eugen. L'éloge de Caius Avidius Nigrinus chez Tacite et le " complot " des consulaires. In: Bulletin de l'Association Guillaume Budé, no. 3, octobre 1980. pp. 276–294. Retrieved 10 June 2015. Available at
50. Elizabeth Speller.
51. It is likely that Hadrian found Attianus' ambition suspect. Attianus was likely dead, or executed, by the end of Hadrian's reign; see Françoise Des Boscs-Plateaux, Un parti hispanique à Rome?: ascension des élites hispaniques et pouvoir politique d'Auguste à Hadrien, 27 av. J. -C. -138 ap. J. -C. Madrid: Casa de Velázquez, 2005, شابک ‎۸۴−۹۵۵۵۵−۸۰−۸ , p. 611
52. Opper, Hadrian: Empire and Conflict, 55
53. John Antony Crook, Consilium Principis: Imperial Councils and Counsellors from Augustus to Diocletian. Cambridge University Press: 1955, pp. 54f
54. Marasco, p. 377
55. M. Christol & D.  Nony, Rome et son Empire. Paris: Hachette, 2003, شابک ‎۲−۰۱−۱۴۵۵۴۲−۱ , p. 158
56. Hadrien Bru, Le pouvoir impérial dans les provinces syriennes: Représentations et célébrations d'Auguste à Constantin. Leiden: Brill, 2011, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۲۰۳۶۳−۱ , pp. 46f
57. Carcopino Jérôme. "L'hérédité dynastique chez les Antonins". Revue des Études Anciennes. Tome 51, 1949, no.3–4. pp. 262–321.
58. Cizek, "L'éloge de Caius Avidius Nigrinus"
59. Nigrinus' ambiguous relationship with Hadrian would have consequences late in Hadrian's reign, when he had to plan his own succession; see Anthony Everitt, Hadrian and the triumph of Rome. New York: Random House, 2009, شابک ‎۹۷۸−۱−۴۰۰۰−۶۶۶۲−۹ .
60. Birley, Restless Emperor, p. 91
61. Christol & Nony, p. 158
62. Richard P. Saller, Personal Patronage Under the Early Empire. Cambridge University Press: 2002, شابک ‎۰−۵۲۱−۲۳۳۰۰−۳ , p. 140
63. Richard A. Bauman, Crime and Punishment in Ancient Rome. London: Routledge, 2002, شابک ‎۰−۲۰۳−۴۲۸۵۸−۷ , p. 83
64. Digest, 49 2, I,2, quoted by P.E. Corbett, "The Legislation of Hadrian". University of Pennsylvania Law Review and American Law Register, Vol. 74, No. 8 (Jun. 1926), pp. 753–766
65. Birley, Restless Emperor, p. 88
66. Christopher J. Fuhrmann, Policing the Roman Empire: Soldiers, Administration, and Public Order. Oxford University Press, 2012, شابک ‎۹۷۸−۰−۱۹−۹۷۳۷۸۴−۰ , p. 153
67. Rose Mary Sheldon, Intelligence Activities in Ancient Rome: Trust in the Gods But Verify. London: Routledge, 2004, شابک ‎۰−۷۱۴۶−۵۴۸۰−۹ , p. 253
68. Paul Veyne, Le Pain et le Cirque, Paris: Seuil, 1976, شابک ‎۲−۰۲−۰۰۴۵۰۷−۹ , p. 655
69. András Mócsy, Pannonia and Upper Moesia (Routledge Revivals): A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire, Routledge, 2014 هادریانوس
70. Paul Veyne, " Humanitas: Romans and non-Romans". In Andrea Giardina, ed. , The Romans, University of Chicago Press: 1993, شابک ‎۰−۲۲۶−۲۹۰۴۹−۲ , p. 364
71. Christol & Nony, p. 159
72. Larry Joseph Kreitzer, Striking New Images: Roman Imperial Coinage and the New Testament World. Sheffield: A & C Black, 1996, شابک ‎۱−۸۵۰۷۵−۶۲۳−۶ , pp. 194ff
73. Simon Goldhill, Being Greek Under Rome: Cultural Identity, the Second Sophistic and the Development of Empire. Cambridge University Press, 2006, p. 12 شابک ‎۰−۵۲۱−۶۶۳۱۷−۲
74. Royston Lambert, pp. 41–2
75. Anthony Birley, pp. 151–2
76. Anthony Birley, pp. 153–5
77. Anthony Birley, pp. 157–8
78. Royston Lambert, pp. 60–1
79. Opper, Hadrian: Empire and Conflict, p. 171
80. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 164–7
81. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 175–7
82. Kaja Harter-Uibopuu, "Hadrian and the Athenian Oil Law", in O.M. Van Nijf – R.  Alston (ed.), Feeding the Ancient Greek city. Groningen- Royal Holloway Studies on the Greek City after the Classical Age, vol.  1, Louvain 2008, pp. 127–141
83. Brenda Longfellow, Roman Imperialism and Civic Patronage: Form, Meaning and Ideology in Monumental Fountain Complexes. Cambridge U. Press: 2011, شابک ‎۹۷۸−۰−۵۲۱−۱۹۴۹۳−۸ , p. 120
84. Verhoogen Violette. Review of Graindor (Paul). Athènes sous Hadrien, Revue belge de philologie et d'histoire, 1935, vol.  14, no.  3, pp.  926–931. Available at . Retrieved 20 June 2015
85. Mark Golden, Greek Sport and Social Status, University of Texas Press, 2009, شابک ‎۹۷۸−۰−۲۹۲−۷۱۸۶۹−۲ , p. 88
86. Cynthia Kosso, Anne Scott, eds. , The Nature and Function of Water, Baths, Bathing, and Hygiene from Antiquity Through the Renaissance. Leiden: Brill, 2009, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۱۷۳۵۷−۶ , pp. 216f
87. Alexia Petsalis-Diomidis, Truly Beyond Wonders: Aelius Aristides and the Cult of Asklepios. OUP: 2010, شابک ‎۹۷۸−۰−۱۹−۹۵۶۱۹۰−۲ , p. 171
88. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 177–80
89. David S. Potter,The Roman Empire at Bay, AD 180–395. London: Routledge, 2014, شابک ‎۹۷۸−۰−۴۱۵−۸۴۰۵۴−۵ , p. 44
90. Boatwright, p. 134
91. K. W. Arafat, Pausanias' Greece: Ancient Artists and Roman Rulers. Cambridge U. Press, 2004, شابک ‎۰−۵۲۱−۵۵۳۴۰−۷ , pp. 162, 185
92. Birley, "Hadrian and Greek Senators", Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 116 (1997), pp. 209–245. Retrieved 23 July 2015
93. Christol & Nony, p. 203
94. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 182–4
95. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 191–200
96. J. Declareuil, Rome the Law-Giver, London: Routledge, 2013, شابک ‎۰−۴۱۵−۱۵۶۱۳−۰ , p. 72
97. Clifford Ando, Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman Empire. Berkeley: University of California Press, 2000, شابک ‎۹۷۸−۰−۵۲۰−۲۲۰۶۷−۶
98. Royston Lambert, pp. 71–2
99. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 213–4
100. Anthony Birley, Restless Emperor, pp. 215–20
101. Boatwright, p. 81
102. Foertmeyer, Victoria Anne (1989). Tourism in Graeco-Roman Egypt (PhD). Princeton. pp. 107–108.
103. Birley, Restless Emperor, p. 235
104. Boatwright, p. 142
105. Opper, Hadrian: Empire and Conflict, p. 173
106. Historia Augusta (c.  395) Hadr. 14.5–7
107. Foertmeyer, pp. 107–108
108. Cortes Copete Juan Manuel. "El fracaso del primer proyecto panhelénico de Adriano".Dialogues d'histoire ancienne, vol. 25, n°2, 1999. pp. 91–112.Available at بایگانی‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine. Retrieved 3 January 2019
109. Boatwright, p. 150
110. Anthony Kaldellis, Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical TraditionCambridge U. Press, 2008, شابک ‎۹۷۸−۰−۵۲۱−۸۷۶۸۸−۹ , p. 38
111. Fernando A. Marín Valdés, Plutarco y el arte de la Atenas hegemónica. Universidad de Oviedo: 2008, شابک ‎۹۷۸−۸۴−۸۳۱۷−۶۵۹−۷ , p. 76
112. A. J. S. Spawforth, Greece and the Augustan Cultural Revolution. Cambridge University Press: 2011, شابک ‎۹۷۸−۱−۱۰۷−۰۱۲۱۱−۰ , p. 262
113. Nathanael J. Andrade, Syrian Identity in the Greco-Roman World. Cambridge University Press, 2013, شابک ‎۹۷۸−۱−۱۰۷−۰۱۲۰۵−۹ , p. 176
114. Domingo Plácido,ed. La construcción ideológica de la ciudadanía: identidades culturales y sociedad en el mundo griego antiguo. Madrid: Editorial Complutense, 2006, شابک ‎۸۴−۷۴۹۱−۷۹۰−۵ , page 462
115. Georg Simmel, Sociology: Inquiries into the Construction of Social Forms. Leiden: Brill, 2009, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۱۷۳۲۱−۷ , p. 288
116. Nathanael J. Andrade, Syrian Identity in the Greco-Roman World, Cambridge University Press, 2013, شابک ‎۹۷۸−۱−۱۰۷−۰۱۲۰۵−۹ , page 177
117. Andrew M. Smith II, Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. Oxford University Press: 2013, شابک ‎۹۷۸−۰−۱۹−۹۸۶۱۱۰−۱ , page 25; Robert K. Sherk, The Roman Empire: Augustus to Hadrian. Cambridge University Press:1988, شابک ‎۰−۵۲۱−۳۳۸۸۷−۵ , page 190
118. Hadrien Bru, Le pouvoir impérial dans les provinces syriennes: Représentations et célébrations d'Auguste à Constantin (31 av. J. -C. -337 ap. J. -C.). Leiden: Brill,2011, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۲۰۳۶۳−۱ , pages 104/105
119. Laura Salah Nasrallah, Christian Responses to Roman Art and Architecture: The Second-Century Church Amid the Spaces of Empire. Cambridge University Press, 2010 شابک ‎۹۷۸−۰−۵۲۱−۷۶۶۵۲−۴ , page 96
120. Giovanni Battista Bazzana, "The Bar Kokhba Revolt and Hadrian's religious policy", IN Marco Rizzi, ed. , Hadrian and the Christians. Berlim: De Gruyter, 2010, شابک ‎۹۷۸−۳−۱۱−۰۲۲۴۷۰−۲ , pages 89/91
121. Bazzana, 98
122. Cf a project devised earlier by Hellenized Jewish intellectuals such as Philo: see Rizzi, Hadrian and the Christians, 4
123. Emmanuel Friedheim, "Some notes about the Samaritans and the Rabbinic Class at Crossroads" IN Menachem Mor, Friedrich V. Reiterer, eds. , Samaritans – Past and Present: Current Studies. Berlin: De Gruyter, 2010, شابک ‎۹۷۸−۳−۱۱−۰۱۹۴۹۷−۵ , page 197
124. Peter Schäfer, Der Bar Kokhba-Aufstand. Tübingen 1981, pages 29–50.
125. Chronicle of Jerome, s.v. Hadrian. See: See also Yigael Yadin, Bar-Kokhba, Random House New York 1971, pp. 22, 258
126. Alexander Zephyr, Rabbi Akiva, Bar Kokhba Revolt, and the Ten Tribes of Israel. Bloomington: iUniverse, 2013, شابک ‎۹۷۸−۱−۴۹۱۷−۱۲۵۶−۶
127. Schäfer, Peter (June 2009). Judeophobia: Attitudes Toward the Jews in the Ancient World. Harvard University Press (published 1998). pp. 103–105. ISBN 978-0-674-04321-3. Retrieved 1 February 2014. [...] Hadrian's ban on circumcision, allegedly imposed sometime between 128 and 132 CE [...]. The only proof for Hadrian's ban on circumcision is the short note in the Historia Augusta: 'At this time also the Jews began war, because they were forbidden to mutilate their genitals (quot vetabantur mutilare genitalia). [...] The historical credibility of this remark is controversial [...] The earliest evidence for circumcision in Roman legislation is an edict by Antoninus Pius (138–161 CE), Hadrian's successor [...] [I]t is not utterly impossible that Hadrian [...] indeed considered circumcision as a 'barbarous mutilation' and tried to prohihit it. [...] However, this proposal cannot be more than a conjecture, and, of course, it does not solve the questions of when Hadrian issued the decree (before or during/after the Bar Kokhba war) and whether it was directed solely against Jews or also against other peoples.
128. Mackay, Christopher. Ancient Rome a Military and Political History: 230
129. Peter Schäfer, The Bar Kokhba War Reconsidered: New Perspectives on the Second Jewish Revolt Against Rome Mohr Siebeck, 2003 p. 68
130. Peter Schäfer, The History of the Jews in the Greco-Roman World: The Jews of Palestine from Alexander the Great to the Arab Conquest. Routledge:2003, p. 146
131. Historia Augusta, Hadrian14.2
132. Shaye Cohen, From the Maccabees to the Mishnah, Third Edition. Louisville, KY: Westminster John Knox Press,2014, شابک ‎۹۷۸−۰−۶۶۴−۲۳۹۰۴−۶ , pp. 25–26
133. Steven T. Katz, ed. The Cambridge History of Judaism: Volume 4, The Late Roman-Rabbinic Period. Cambridge University Press, 1984, شابک ‎۹۷۸−۰−۵۲۱−۷۷۲۴۸−۸ , pages 11/112
134. Peter Schäfer, Der Bar Kokhba-Aufstand, Tübingen 1981, pp. 29–50
135. Possibly the XXII Deiotariana, which according to epigraphy did not outlast Hadrian's reign; see [https://www.livius.org/le-lh/legio/xxii_deiotariana.html livius.org account; however, Peter Schäfer, following Bowersock, finds no traces in the written sources of the purported annihilation of Legio XXII. A loss of such magnitude would have surely been mentioned (Der Bar Kokhba-Aufstand, 14).
136. Cassius Dio 69, 14.3Roman History. Many Romans, moreover, perished in this war. Therefore Hadrian in writing to the Senate did not employ the opening phrase commonly affected by the emperors[...]
137. Dio's Roman History (trans. Earnest Cary), vol. 8 (books 61–70), Loeb Classical Library: London 1925, pp. 449–451
138. Daniel R. Schwartz, Zeev Weiss, eds. , Was 70 CE a Watershed in Jewish History?: On Jews and Judaism before and after the Destruction of the Second Temple. Leiden: Brill, 2011, شابک ‎۹۷۸−۹۰−۰۴−۲۱۵۳۴−۴ , page 529, footnote 42
139. Epiphanius, Treatise on Weights and Measures – Syriac Version (ed. James Elmer Dean), University of Chicago Press, c1935, p. 30
140. Anna Collar, Religious Networks in the Roman Empire. Cambridge University Press: 2013, شابک ‎۹۷۸−۱−۱۰۷−۰۴۳۴۴−۲ , pp. 248–249
141. Ken Dowden, Zeus. Abingdon: Routledge, 2006, شابک ‎۰−۴۱۵−۳۰۵۰۲−۰ , page 58.
142. Geza Vermes, Who's Who in the Age of Jesus, Penguin: 2006, no ISBN given, entry "Hadrian"
143. Ronald Syme, "Journeys of Hadrian" (1988), pp. 164–9
144. "Salonia Matidia". Wikipedia. 2020-03-26.
145. "Lucius Licinius Sura". Wikipedia. 2020-02-26.
146. "Temple of Venus and Roma". Wikipedia. 2020-01-24.
147. "Serapeum of Alexandria". Wikipedia. 2020-01-03.
148. "Scipio Africanus". Wikipedia. 2020-03-22.
149. «Greekling - Wiktionary». en.wiktionary.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۸.
150. "Decemviri stlitibus judicandis". Wikipedia. 2020-02-02.
151. "Vigintisexviri". Wikipedia. 2020-02-02.
152. "Equites". Wikipedia. 2020-03-26.
153. "Military tribune". Wikipedia. 2019-03-25.
154. "Quaestor". Wikipedia. 2020-03-15.
155. "Decebalus". Wikipedia. 2020-03-22.
156. "First Dacian War". Wikipedia. 2019-03-20.
157. "Legatus". Wikipedia. 2020-02-25.
158. "Eponymous archon". Wikipedia. 2020-03-26.
159. "Ulpia Marciana". Wikipedia. 2020-03-26.
160. "Roman consul". Wikipedia. 2020-03-13.
161. "Donativum". Wikipedia. 2019-03-28.
162. "Kitos War". Wikipedia. 2020-03-05.
163. "Aulus Cornelius Palma Frontonianus". Wikipedia. 2019-11-26.
164. "Arabia Petraea". Wikipedia. 2019-12-31.
165. "Procurator (Ancient Rome)". Wikipedia. 2020-03-26.
166. "Frumentarii". Wikipedia. 2020-02-20.
167. "Ecumenism". Wikipedia. 2020-03-27.
168. "Mauretania". Wikipedia. 2020-02-15.
169. "Cyrene, Libya". Wikipedia. 2020-03-25.
170. "Page (servant)". Wikipedia. 2020-04-04.
171. "Balıkesir". Wikipedia. 2020-04-03.
172. "Imperial cult". Wikipedia. 2020-03-18.
173. "Phyle". Wikipedia. 2020-02-19.
174. "GRAIN | meaning in the Cambridge English Dictionary". dictionary.cambridge.org. Retrieved 2020-04-10.
175. "Gymnasium (ancient Greece)". Wikipedia. 2020-04-02.
176. "Priest definition and meaning | Collins English Dictionary". www.collinsdictionary.com. Retrieved 2020-04-10.
177. "Heroic nudity". Wikipedia. 2020-01-07.
178. "Mantineia". Wikipedia. 2020-03-25.
179. "Antigonus III Doson". Wikipedia. 2019-05-15.
180. "Heraion of Argos". Wikipedia. 2019-10-04.
181. "Cupra". Wikipedia. 2018-07-12.
182. "Fucine Lake". Wikipedia. 2019-11-12.
183. "Amphictyonic League". Wikipedia. 2019-12-05.
184. "Aelia Capitolina". Wikipedia. 2020-03-10.

کتاب‌شناسی

• کاسیوس، دیون. تاریخ روم (Roman History). ترجمهٔ Earnest Cary.
• تاریخ آگوستا(Augustan History). ترجمهٔ David Magie.
• اورلیوس، ویکتور. سزارها(Caesares).

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ هادریانوس موجود است.