آنتاگونیست گیرنده
آنتاگونیست (به انگلیسی: Antagonist) در فارماکولوژی و بیوشیمی کاربرد دارد و نوعی لیگاند و ماده‌شیمیایی قابل پیوند با گیرندهٔ‌سلولی یا گونه‌ای دارو است که در سلول با اتصال به گیرنده‌های آن سلول عمل پیوند لیگاند-گیرنده را انجام داده ولی باعث هیچ‌گونه پاسخ و واکنش از سوی سلول نمی‌شود. آنتاگونیست در فارماکولوژی تقلیدکننده عمل یک آگونیست در سلول است ولی با مسدود کردن محل اتصال (سایت فعال) مانع از اتصال و عمل آگونیست می‌گردد یا به اصطلاح عمل را انجام می‌دهد ولی تأثیر نمی‌کند.[1][2] آنچه که با وجود آنتاگونیست در یک سلول رخ می‌دهد بسته به نوع پیوند ایجاد شده با گیرنده ممکن است قابل بازگشت یا غیرقابل بازگشت باشد، اما غالباً تأثیر آنتاگونیستهای مرتبط با اعصاب به دلیل اخلال در روند پیام‌رسانی عصبی می‌تواند در پاره‌ای موارد منجر به مسمومیت یا مرگ گردد.[3]
گیرنده
گیرنده‌های سلولی نوعی پروتئین هستند که در پیوند با لیگاند مربوط به خود (مانند هورمون‌ها و انتقال دهنده‌های عصبی) یا یک ماده خارجی (مانند داروها یا مادهٔ مخدر) فعال یا غیرفعال شده که هوده و تأثیر آن، تحریک یا مهار یک واکنش بیولوژیکی از طرف سلول، خواهدبود.[4]
فارماکودینامیک
گیرنده‌های زیستی‌سلولی دارای محل‌های ویژه‌ای به نام سایت فعال هستند که بخاطر شکل خاصی که دارند فقط قابلیت پیوند با موادی مرتبط (لیگاند مربوطه) را پیدا می‌کنند که پس از پیوند، واکنش انجام شونده منجر به پاسخی دیگر می‌شود (بازشدن یک کانال غشایی یا تولید یک ماده‌شیمیایی). حال اگر ماده‌ای بتواند با تقلید قسمتی از بدنه پروتئینی لیگاند، در سایت فعال قرار گیرد ولی بخاطر نقص و کمبود ساختاری ادامه روند مختل شود (مثلاً کانال باز نشده یا ماده‌مورد نیاز تولید نشود) و همچنین بخاطر اشغال سایت از پیوند آگونیست هم جلوگیری کند، بخشی از واکنش‌های سلولی موردنیاز بدن حذف می‌گردد. از این خاصیت در فارماکولوژی برای درمان برخی نارسایی‌ها یا بیماری‌ها می‌توان استفاده نمود.[5] گاهی برخی سموم (مثلاً سم نیش مار) با بلوک کردن یک گیرنده باعث مختل شدن سوخت‌وساز سلولی شده و می‌تواند خطر مرگ را نیز بدنبال داشته‌باشد.
انواع
- آنتاگونیست رقابتی: هنگامیکه افزایش غلظت یک آنتاگونیست می‌تواند پاسخ به غلظتهای ثابت یک آگونیست را مهار کند. (مثلاً برخی شل‌کننده عضلات به عنوان آنتاگونیست رقابتی می‌توانند، اثر آگونیست استیل کولین را خنثی کنند)
- آنتاگونیست غیررقابتی: وقتی حتی افزایش غلظت آگونیست نتواند آنتاگونیست غلبه کند و درهرحال آنتاگونیست به بلوک گیرنده ادامه دهد.
- آگونیست ناقص: اگر یک آگونیست با نشستن بر سایت فعال، عمل مطلوب را به‌طور ناقص انجام دهد یعنی کمتر از آنچه یک آگونیست کامل می‌توانست در سلول ایجاد کند.
انتخابی و غیر انتخابی
هنگامیکه در مورد آگونیست یا آنتاگونیست بر روی گیرنده‌ها سخن گفته می‌شود باید به یاد داشته باشیم که خود گیرنده‌ها دارای انواعی مختلف (مانند آلفا یک و آلفا دو و غیره) هستند. اگر یک دارو پس از ورود به بدن تمامی گیرنده‌های هم‌نام (مثلاً آلفا) را به‌کار بیندازد یک آگونیست (یا آنتاگونیست) غیرانتخابی، و اگر با ورود به بدن تنها یک رده ویژه از یک گیرنده (مثلاً آلفا دو) را تحریک کند، آن آگونیست (و یا آنتاگونیست) انتخابی (اختصاصی) نام دارد. در فارماکولوژی این دو مبحث انتخابی و غیر انتخابی بسیار مهم هستند. چراکه گاهی یک داروی راه انداز گیرنده یا بلوک‌کننده آن به صورت غیر انتخابی می‌تواند با تأثیر مثبت بر یک سلول یا اندام هم‌زمان بر گیرنده مشابه در سلول یا اندام دیگر اثری منفی ایجاد کند.
برگشت‌پذیر و برگشت‌ناپذیر
آنتاگونیستهای برگشت‌پذیر با پیوندهایی به غیر از پیوند کووالانسی همچون یونی - هیدروژنی - الکترواستاتیک - هیدرو فوبی و … به رسپتور باند می‌شوند.
آنتاگونیستهای برگشت‌ناپذیر منحصراً با پیوند کووالانسی با رسپتور اینتراکشن پیدا می‌کنند.[6]
جستارهای وابسته
- آگونیست
- بلوک‌کننده آنزیم
- گیرنده بیولوژیک
منابع
- دیکشنری پزشکی دورلند
- Pharmacology Guide: In vitro pharmacology: concentration-response curves
- Neuropsychopharmacology (2005) 30, 1649–1661. doi:10.1038/sj.npp.1300710; published online 9 March 2005
- فارماکولوژی پایه، اِلسِویر ۲۰۰۶
- فیزیولوژی گایتون؛ آرتور گایتون، بازنویسی علی حائری روحانی
- Principles of Drug Action: Wiliam B.Pratt - Palmer Taylor