شیر ایرانی

شیر ایرانی (نام علمی: Panthera leo leo)[3][4][5] جمعیتی از شیرها است که هم‌اکنون تنها در جنگل گیر واقع در گجرات هند یافت می‌شود؛ جایی که به آن «شیر هندی» می‌گویند. وزن این گونه شیر در نرها ۱۶۰تا ۱۹۰ کیلوگرم است و ماده‌ها ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم گرچه وزن نرها به ۲۵۵کیلوگرم در حیات وحش نیز رسیده ولی به‌طور متوسط نرها ۱۸۹ کیلوگرم و ماده‌ها ۱۲۶ کیلوگرم وزن دارند. جمعیت شیر در آسیا نخستین بار توسط یوهان نپوموک مایر جانورشناس اهل اتریش به عنوان یک زیرگونه مستقل شیر توصیف علمی شد و Felis leo persicus به معنای شیر ایرانی نام گرفت.[6] این نام بعدها به Panthera leo persica تغییر یافت.[7] یک پژوهش بر اساس شواهد ژنتیکی که توسط آی‌یوسی‌ان در سال ۲۰۱۷ انجام شد نشان می‌دهد که تفاوت چندانی میان شیر ایرانی با شیر بربری منقرض‌شده شمال آفریقا و شیرهای آفریقای مرکزی وجود ندارد و از این رو همه آن‌ها در یک زیرگونه قرار می‌گیرند و Panthera leo leo نامیده می‌شوند.[8]

شیر ایران
نر
ماده
وضعیت بقا
آرایه‌شناسی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
رده: پستانداران
راسته: گوشت‌خواران
تیره: گربه‌سانان
زیرخانواده: پلنگیان
سرده: پلنگ‌مانندها
گونه: شیر
زیرگونه: P. l. leo
نام سه‌جمله‌ای
Panthera leo leo
جنگل گیر در گجرات آخرین مامن شیر آسیایی است
مترادف[2]
  • Panthera leo persica
    (مایر، ۱۸۲۶)
  • Panthera leo asiaticus
    (برم، ۱۸۲۹)
  • Panthera leo bengalensis
    (بنت، ۱۸۲۹)
  • Panthera leo indica
    (اسمی، ۱۸۳۳)
  • Panthera leo goojratensis
    (بلنویل، ۱۸۴۳)

شیر روزگاری از ایتالیا و یونان در سواحل دریای مدیترانه تا شمال شرقی هندوستان، ایران، شبه‌جزیره عربستان و آسیای میانه پراگندگی داشت اما شکار بیش از حد، آلودگی آب‌ها و کاهش شدید طعمه‌های این جانور به نابودی آن منجر شده تا جایی که امروزه تنها جمعیت باقی‌مانده شیر خارج از آفریقا در هند یافت می‌شود. بر پایه سرشماری سال ۲۰۱۰ حکومت ایالتی گجرات ۴۱۱ قلاده شیر مشاهده شده‌اند که ۵۲ قلاده نسبت به پنج سال قبل افزایش داشته‌است. بر اساس آخرین سرشماری که در سال ۲۰۱۷ انجام شد، ۶۵۰ قلاده یافت شده‌است که ۲۳۹ قلاده نسبت به هفت سال پیش از آن، رشد دارد.[9] این جانور در کنار ببر بنگال، پلنگ هندی، پلنگ برفی، و کاراکال یکی از پنج گربه‌سان بزرگ هند است. شیر ایرانی در ایران منقرض شده‌است اما پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح‌های احیای آن ریخته شد و در سال ۲۰۱۹، با توافق میان باغ وحش ارم و انجمن آبزیگاه و باغ‌وحش‌های اروپا، به ایران بازگشت تا احیای آن در این کشور آغاز شود.[10]

شیر در تاریخ ایران

شیر در گذشته به عنوان نماد قدرت و پرچم ایران شناخته می‌شد. شیر و خورشید یکی از معروفترین نمادهای ایران است که در زمان شاهان قاجار بر روی پرچم ایران، به معنی قدرت و شکوه ایران مطرح می‌شد.

تفاوت شیر ایرانی و شیر آفریقایی

شیر آسیایی(ایرانی) در مقایسه با شیر آفریقایی کمی از لحاظ جثه کوچک‌تر است و میل تهاجمی کمتری دارد. همچنین شیرهای نر ایرانی یال کم‌پشت‌تری در بالای سر دارند که بدین ترتیب می‌توان به آسانی گوش‌هایشان را مشاهده کرد. وجود دو خط شکم کشیده شده و یک چین پوستی در سراسر زیر شکم، بهترین وجوه تمایز شیر ایرانی از شیر آفریقایی هستند؛ زیرا این دو ویژگی منحصر به شیر ایرانی است. شیرهای نر آسیایی بین ۱۶۰ تا ۱۹۰ و شیرهای ماده بین ۱۱۰ تا ۱۲۰کیلوگرم وزن دارند و رنگ پوستشان اغلب زرد مایل به قهوه‌ای است.[11]

انقراض در ایران

شیر در گذشته در دشت‌های ایران بسیار فراوان بود و نماد ملی ایران هم محسوب می‌شد. بیهقی در قرن چهارم و پنجم هجری حوالی بلخ را به عنوان شکارگاهی معرفی می‌کند که مسعود غزنوی به شکار شیر می‌رفته و در یک روز ۸ شیر شکار کرده‌است که البته با توجه به ادوات شکار آن روزگار، کمی غریب و اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد. حمدالله مستوفی هم در ۷۴۰ هجری قمری کامفیروز در نزدیکی شیراز را معدن شیر توصیف کرده‌است.

اطلاعات ذکر شده سفرنامه‌ها و گزارش‌های محققان نشان می‌دهد که تا حدود ۱۵۰ سال قبل این حیوان در منطقه وسیع و رشته کوه زاگرس، از استان‌های آذربایجان غربی، لرستان، همدان، مرکزی، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، شمال خوزستان (در دزفول) تا استان‌های کرمان، بوشهر و هرمزگان حضور داشته‌است. دشت ارژن از بهترین زیستگاه‌های شیر بود. بلنفورد جانورشناس معروف در قرن نوزدهم می‌نویسد: «هر سال تعداد ۴ تا ۵ شیر در منطقه دشت ارژن شکار می‌شد و بچه شیرها را در بازار شیراز به فروش می‌رساندند.»

بدون شک مهم‌ترین دلیل انقراض شیر آسیایی در ایران، شکار بی‌رویه تفریحی آن به دست شاهزادگان سلسله قاجار و افراد محلی و نظامیان و مستشاران خارجی بوده‌است. البته تخریب و اشغال زیستگاه‌های طبیعی آن توسط انسان و کم شدن طعمه نقش بسزایی در وقوع این فاجعه زیست‌محیطی تا حدودی برگشت‌ناپذیر داشته‌است.[11]

بر اساس یک روایت، آخرین شکار شیر در ایران توسط ظل‌السلطان پسر ناصرالدین شاه انجام شده‌ اما خود او در خاطراتش (که در ۱۳۲۳ ه‍.ق تنظیم شده) به حسرت در شکار شیر اشاره کرده‌است. ظل‌السلطان که شکارکشی‌های دیوانه‌وار او بسیار معروف است، در این کتاب گفته که در دشت ارژن به شکار شیر می‌رود و علی‌رغم جرگه کردن منطقه با ۱۰ هزار نفر، موفق نمی‌شود شیری شکار کند. او همچنین ضمن توصیف رود قره‌آغاج (در جنوب شیراز) می‌نویسد: «شیر فراوان و زیاد است ولی از قراری که شنیدم به قرب پانزده سال است که دیگر هیچ شیری در شیراز دیده نشده‌است.» به علاوه، این شاهزاده قاجار به منطقه کام‌فیروز اشاره می‌کند که با سران ایل قشقایی برای شکار شیر می‌رود. آن‌ها دو شیر شکار می‌کنند اما ظل‌السلطان دست خالی برمی‌گردد.

گزارش‌هایی از مشاهده شیر در اواسط قرن بیستم هم در دست است. مشاهده یک ماده شیر در سال ۱۹۴۱ یا ۴۲ در ۶۴ کیلومتری شمال دزفول توسط یک نقشه‌بردار هندی قشون انگلیس یکی از آخرین گزارش‌هاست.[12] بر اساس یکی از منابع برای واپسین بار شیر ایرانی در پیرامون دزفول از سوی مهندسان آمریکایی که مشغول ساخت راه‌آهن در خوزستان بودند، دیده شده‌است و احتمالاً تا چند سال پس از آن نیز چنین شیری در ایران وجود داشته‌است.[13] در سال ۱۳۹۸ یک شیر آسیایی نر به نام هیرمان که جد آن توسط ناصرالدین شاه قاجار به ملکه بریتانیا هدیه شده بود و یک ماده شیر آسیایی به نام ایلدا از باغ وحش دوبلین به باغ وحش ارم منتقل شدند تا امیدهایی برای احیای نسل شیر ایرانی حداقل به صورت حصرشده زنده گردد.[14][15]

شیر ایرانی در هنر

در نقش برجسته‌های تخت جمشید، تصاویری از شیر ایرانی، در حال شکار گاوی نر یا پادشاه هخامنشی در حال شکار شیر ایرانی، روی سنگ‌ها حجاری شده‌است. در اردبیل ورودی مقبره شیخ جبرائیل پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی نقوشی از شیر ایرانی دیده می‌شود.[16]

در گورستانی در «زلقی» واقع در شرق لرستان سنگ قبرهایی با مجسمه شیر ایستاده و غران موسوم به «شیر سنگی» یا به گویش محلی «بردشیر» وجود دارد که تحت حفاظت میراث فرهنگی استان لرستان قرار دارد. شهرستان ایذه در شمال خوزستان میزبان شیرهای سنگی است. در روستای کوهباد قبرهای قدیمی با سنگ قبرهایی به شکل شیر ایرانی با آیاتی ازقرآن و شمشیر علی بن ابیطالب ذوالفقار روی تنه شیرها تزیین شده‌است.[16]

در نقوش شکارگاه‌ها و فرش‌های دستباف ایرانی شیرهای ایرانی دیده می‌شوند. در مینیاتورهای خمسه نظامی بهرام گور در حال شکار شیر ایرانی به تصویر کشیده شده‌است.[16]

توله شیر ایرانی، اواخر دوره قاجار

پانویس
  1. "Panthera leo persica". IUCN Red List of Threatened Species. Version 2007. International Union for Conservation of Nature. 2008. Retrieved 10 May 2010.
  2. ویلسون و ریدرز، گونه‌های پستانداران جهان.
  3. Websters Dictionary - http://www.websters-online-dictionary.org/definitions/lion?cx=partner-pub-0939450753529744:v0qd01-tdlq&cof=FORID:9&ie=UTF-8&q=lion&sa=Search#906%5Bپیوند+مرده%5D
  4. Alexander the Great and the Persian Lion - G. F. Hill, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 43, Part 2 (1923), pp. 156-161
  5. The Asiatic or Persian Lion (Panthera leo persica, Meyer 1826) in Palestine and the Arabian and Islamic Region - The Book: Carnivora Arabica. A Zoological Journey in Palestine, Arabia and Europe between 2005-2008, by Dr. Sc. Norman Ali Bassam Ali Taher Khalaf-Sakerfalke von Jaffa
  6. Meyer, J. N. (1826). Dissertatio inauguralis anatomico-medica de genere felium (Doctoral thesis). Vienna: University of Vienna.
  7. Pocock, R. I. (1939). "Panthera leo". The Fauna of British India, including Ceylon and Burma. Mammalia. – Volume 1. London: Taylor and Francis Ltd. pp. 212–222.
  8. Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V.; Christiansen, P.; Driscoll, C.; Duckworth, J. W.; Johnson, W.; Luo, S. -J.; Meijaard, E.; O’Donoghue, P.; Sanderson, J.; Seymour, K.; Bruford, M.; Groves, C.; Hoffmann, M.; Nowell, K.; Timmons, Z. & Tobe, S. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group" (PDF). Cat News (Special Issue 11): 71−73.
  9. 411 lions in Gir forests, population up by 52
  10. euronews. «پس از ۸۰ سال؛ غرش دوباره شیر ایرانی».
  11. پرچی زاده، جمشید (۱۳۹۴). «سرنوشت شیر ایرانی و ببر مازندران: انقراض». یوزنامه. انجمن یوزپلنگ ایرانی (۲۱): ۲۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  12. شیر ایرانی (شیر آسیایی) وبسایت کویرها و بیابان‌های ایران
  13. Lion and Gazelle: The Mammals and Birds of Iran By Patrick Humphreys, Esmail Kahrom, Page 77
  14. «Past and present distribution of the lion in North Africa and Southwest Asia, Asiatic Lion Information». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ فوریه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۹ سپتامبر ۲۰۰۹.
  15. «آغاز زندگی مشترک شیر نر و ماده ایرانی باغ وحش ارم تهران». https://www.mehrnews.com. ۱۹ مرداد۱۳۹۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک); پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک)
  16. بهرنگ امین تفرشی. «شیر ایرانی». وبگاه بیابان‌های ایران. دریافت‌شده در ۱۱ دسامبر ۲۰۰۸.

منابع

برای مطالعه بیشتر

پیوند به بیرون
اطلاعات مرتبط در ویکی‌گونه: Panthera leo persica
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.