ایرانیان ترک‌زبان

قطعیتی در خصوص جمعیت تُرک‌ های ایران وجود ندارد و آمار جمعی را فقط میتوان به صورت تخمینی بیان کرد[1] آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، مجموع جمعیت آذری‌ها و تُرک‌زبانان را ۱۸ درصدِ جمعیتِ کلِ ایران اعلام کرده‌است.[2] بر اساس سرشماری‌ها و آمارهای دیگر نهادهای مستقل، تخمین‌ها جمعیت آذری‌ها بین ۱۳٬۶۰۰٬۰۰۰ تا بیش از ۱۵٬۰۰۰٬۰۰۰[3][4][5] جمعیت ترکمن‌ها بین ین ۴۰۰٬۰۰۰ تا ۷۵۰٬۰۰۰[6][7] قشقایی‌ها کمتر از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰،[8] ترک‌های خراسانی حدود ۸۶۰٬۰۰۰،[8] و قزاق‌ها ۵٬۰۰۰،[9] و خلج‌ها ۵۰٬۰۰۰ هزار نفر،[8] و بچاقچی‌ها (با جمعیت نامشخص) هستند.

درصد جمعیت ترک‌زبان‌ها در استان‌های ایران (۲۰۱۰)

اقوام
ردیفقومزباندینجمعیت
۱ آذربایجانی‌های ایران[10]
ترکی آذربایجانی[15]
  • گویش ترکی افشاری[15]
  • گویش شاهسونی
  • گویش سنقری[15]
 مسلمان (شیعه) ~۱۵٬۰۰۰٬۰۰۰
۲ ترکمن‌های ایران
ترکمنی مسلمان (سنی) ~۷۵۰٬۰۰۰
۳ ترک‌های خراسان ترکی خراسانی مسلمان (شیعه) ~۸۶۰٬۰۰۰
۴ قشقایی
ترکی قشقایی مسلمان (شیعه) ۹۴۹٬۰۰۰
۵ قزاق‌های ایران قزاقی مسلمان (سنی) ~۵٬۰۰۰
۶ خلج‌ها ترکی خلجی مسلمان (شیعه) ~۵۱٬۰۰۰
۷ بچاقچی[persian-alpha 1] در گذشته زبان ترکی امروزه فارسی مسلمان (شیعه) نامشخص

تقسیمات کشوری

پرجمعیت‌ترین شهرهای استان‌های ترک‌زبان شامل تبریز، ارومیه، اردبیل، زنجان، مراغه و خوی هستند.[16][17]

جمعیت ایران بالغ بر ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ تن (سرشماری سال ۱۳۹۰) و ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ تن (سرشماری سال ۱۳۹۵) و وسعت ایران ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع است بنابراین چهار استان آذری نشین (به همراه اقلیت‌های کرد، ارمنی، آشوری، فارس، لر و …) در سال ۱۳۹۰ در حدود ۷٬۴۱ درصد وسعت ایران و در حدود ۱۲٬۰۶ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۰ و ۱۱٬۸۸ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ را تشکیل می‌دهد که نشان دهنده کاهش درصد جمعیت این چهار استان به جمعیت کل کشور طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ به دلیل نرخ رشد جمعیت کمتر نسبت به بقیه کشور و مهاجرت به سایر استان‌ها یا خارج کشور است. جمعیت کل این چهار استان در سال ۱۳۹۵ بر اساس سرشماری ۴۳۳٬۳۳۴ نفر نسبت به سال ۱۳۹۰ افزایش یافته‌است (به‌طور میانگین سالانه ۸۶٬۶۶۷ نفر).[18]

ردیفنام استانمرکزوسعت (کیلومتر مربع)جمعیت سال ۹۰جمعیت سال ۹۵
۱ آذربایجان شرقیتبریز۴۵٬۴۹۱۳٬۷۲۴٬۶۲۰۳٬۹۰۹٬۶۵۲
۲ آذربایجان غربیارومیه۳۷٫۰۵۹۳٬۰۸۰٬۵۷۶۳٬۲۶۵٬۲۱۹
۳ اردبیلاردبیل۱۷٬۹۵۳۱٬۲۴۸٬۴۸۸۱٬۲۷۰٬۴۲۰
۴ زنجانزنجان۲۱٬۷۷۳۱٬۰۱۵٬۷۳۴۱٬۰۵۷٬۴۶۱
کل (۷٬۴۱٪) ۱۲۲٬۲۷۶(۱۲٬۰۶٪) ۹٬۰۶۹٬۴۱۸(۱۱٬۸۸٪) ۹٬۵۰۲٬۷۵۲

وضعیت زبان‌های ترکی در ایران

ترکی آذربایجانی

زبان ترکی آذربایجانی شاید پس از زبان ازبکی دومین زبان از زبان‌های ترکی باشد که از فارسی بیشترین تأثیر را گرفته‌است. این تأثیر بیشتر در واج‌شناسی، مجموعه لغات و ساختار بوده‌است و به صورت کمتر در صرف این زبان بوده‌است. تأثیر عناصر زبان‌های ایرانی بر آغوزی از آسیای میانه آغاز شده‌است.[19]

به عقیدهٔ برخی کارشناسان و پژوهشگرهای حوزه تاریخ و فرهنگ بومی زبان ترکی آذربایجانی شمال استان همدان آسیب دیده‌است که بخشی از علل آن به بطن جامعه ترک‌زبانان شهرستان‌های شمالی استان همدان برمی‌گردد. به مرور زمان، واژه‌های زبان ترکی در معرض فراموشی قرار گرفته‌است و کلماتی از دیگر زبان‌ها، از جمله فارسی و عربی و ترکی استانبولی در میان لهجه‌های ترک‌زبان این استان رسوخ یافته‌است.[20]

ترکمنی

ترکمنی در ایران و افغانستان با خط فارسی نوشته می‌شود. در کشور ترکمنستان تا سال ۱۹۲۸ خط فارسی و سپس خط لاتین جایگزین آن شد و در سال ۱۹۴۰ خط سریلیک جای آن را گرفت. در ۱۹۹۱ خط لاتین بر پایه خط ترکی (استانبولی) جایگزین خط سریلیک شد.[21]

ترکی خراسانی

سازمان یونسکو از زبان‌های در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر از آن یاد شده‌است.[22][23] این زبان بیشتر در استان خراسان شمالی صحبت می‌شود ولی در استان‌های خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشتر کسانی که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند به زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی در شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.

زبان قشقایی

زبان قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم می‌کنند.[24] در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط گرهارد دورفر و همکارانش از فیروزآباد، دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند.[25] بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد، قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.[26]

زبان قزاقی

جمعیت قزاق‌های ایران بیش از ۵٫۰۰۰ نفر است که در شهرهای گرگان، بندر ترکمن و گنبد کاووس زندگی می‌کنند. بیشتر آن‌ها در اوایل قرن بیستم از قزاقستان شوروی به ایران مهاجرت کردند.[9] زبان قزاقی در بین آن‌ها رایج است.

زبان خلجی

نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها احتمال دارد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.[27] مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب می‌شوند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.[28] بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش‌وران زبان خلجی در ایران ۵۰٫۰۰۰ نفر است.[8]

ایل بچاقچی

بچاقچی، یکی از بزرگترین ایلات استان کرمان و شیعه‌مذهب است و بچاقچیها در گذشته به گویشی از ترکی صحبت می‌کردند ولی امروزه بیشتر شهرنشین شده و به فارسی صحبت می‌کنند. واژه بچاقچی در ترکی به معنای چاقوساز است و از نام یکی از رؤسای گذشته ایل گرفته شده‌است.[29]

جستارهای وابسته

یادداشت
  1. از بزرگترین ایل‌های استان کرمان

منابع
  1. «جمعیت واقعی آذریها بر اساس سرشماری ۱۳۹۵». azariha.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱۹.
  2. «CIA - The World Factbook». web.archive.org. ۲۰۱۲-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۳.
  3. «CIA - The World Factbook». web.archive.org. ۲۰۱۲-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۵.
  4. "Azerbaijani-people". britannica. Retrieved 24 August 2019.
  5. "Azerbaijani". ethnologue. Retrieved 24 August 2019.
  6. «TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
  7. https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  8. "Ethnologue: Languages of the World> Iran". ethnologue.com. Retrieved 24 Aug 2019.
  9. Toyzhan Babyk. "«Казахи доказали, что являются неотъемлемой частью иранского общества и могут служить одним из мостов, связующих две страны»" [“Kazakhs have proven that they are an integral part of Iranian society and can serve as one of the bridges linking the two countries”]. .inform.kz (به روسی). Retrieved 24 August 2019.
  10. Azerbaijani in Iran
  11. از ایلات زنجان، که در دوران قاجاریه به استان سمنان کوچانده شدند.
  12. از ایلات کوچک ترک، که از منطقه قره‌باغ و قره‌داغ به گلوگاه و گلستان کوچ کرده‌اند
  13. «slovari.yandex.ru». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۹ آوریل ۲۰۲۰.
  14. از بومیان آذربایجانی قفقاز که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به ایران مهاجرت کردند
  15. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
  16. Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan, Scarecrow Press, 1999 (P66).
  17. M. Behrooz, Rebels With A Cause: The Failure of the Left in Iran, I. B. Tauris; 2000 (page 27).
  18. «گزیدهٔ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵» (PDF). www.amar.org.ir. بایگانی‌شده (PDF) از روی نسخه اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۴ اوت ۲۰۱۹.
  19. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-ix
  20. http://www.dana.ir/news/359108.html/زبان-ترکی-شمال-استان-همدان-در-معرض-فراموشی-است
  21. Turkmen language, alphabets and pronunciation
  22. http://www.unesco.org/languages-atlas/
  23. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran
  24. Ethnologue report for language code: qxq
  25. Michael Knüppel، دانشنامه ایرانیکا.
  26. حسین‌آبادی، «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی»، گویش‌شناسی، ۵۸.
  27. Bosworth, C.E. ; Doerfer, G. «K̲H̲alad̲j̲.» Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 04 November 2008 <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0485>
  28. ıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl. p.۱۶۵
  29. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳ فوریه ۲۰۱۸.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.