جزیره هرمز

هُرمُز جزیره‌ای بیضی‌شکل و گنبدی نمکی در خلیج فارس و در ۸ کیلومتری بندرعباس است. این جزیره را به علت موقعیت جغرافیایی آن و مجاورت با تنگه هرمز، کلید خلیج فارس[1] می‌دانند. همین موقعیت است که آن را در طول تاریخ، از نظر راهبردی و بازرگانی از اهمیت خاصی برخوردار ساخته‌است.[2]

مختصات: ۲۷°۰۴′۰۰″ شمالی ۵۶°۲۸′۰۰″ شرقی
جزیره هرمز
نام محلی: هُرموز
نمایی از ساحل جزیره
جغرافیا
مکانخلیج فارس
طول۷ کیلومتر (۴٫۳ مایل)
عرض۷٫۶ کیلومتر (۴٫۷۲ مایل)
بیشترین ارتفاع۱۸۶ متر (۶۱۰ پا)
کشور
استانهرمزگان
شهرستانقشم
بخشهرمز
اطلاعات جمعیتی
جمعیت۵٬۸۹۱ نفر (۱۳۹۵)
تراکم۷۱٫۴ /کیلومتر مربع (۱۸۴٫۹ /مایل مربع)

تاریخچه
قلعه پرتغالی‌هادر جزیره هرمز
نوشتار اصلی: فتح هرمز (۱۶۲۲)

هرمز نام بندری معتبر در مصب رود میناب با خلیج فارس بوده‌است. شهر میناب کنونی بر روی خرابه‌های این بندر ساخته شده‌است. هرمز قدیم در اوایل عهد مغول تجارت پر رونقی داشته‌است. با هجوم مغولان در حدود سال ۷۰۰ هجری، مردم شهر هرمز ابتدا به جزیره قشم و سپس به جزیره هرمز که در آن زمان زرون (معرب آن جرون که بعدها نام بندری در محل بندرعباس کنونی شد و به تلفظ پرتغالی بندر گمبرون خوانده شد) نام داشت کوچ نمودند و شهری در آن بنا کردند و نام آن را به یاد شهر قدیم خود هرمز گزاردند.

به تدریج و طی قرون بعد این شهر نام خود را به همه جزیره داد و بندر جرون (گمبرون بعدی) نام خود را از آن وام گرفت. عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری شد که دو قرن بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی‌ها اشغال شد مرکز ولایات خلیج فارس از جمله بحرین بوده‌است.

شاه عباس در سال ۱۶۲۲ میلادی جزیره هرمز و سواحل جنوبی ایران در خلیج فارس را از اشغال پرتغالی‌ها خارج ساخت و شهرهای هرمز و گمبرون را تخریب نمود و بندر عباس فعلی را بر خرابه‌های گمبرون استوار کرد. هرمز امروز به هیچ عنوان رونق گذشته را ندارد.

اقدامات محرومیت زدایی و اشتغال زایی در هرمز

بنابر گفته های مدیرکل ستاد اجرایی فرمان امام در هرمزگان در راستای توسعه ی گردشگری در جزیره ی هرمز، برای عمران جزیره هرمز و توسعه بوم‌گردی اشتغالزایی این منطقه، هزینه هایی پرداخت شده است.همچنین در راستای محرومیت زدایی، می توان به اموری چون توزیع بسته‌های مواد غذایی برای دو هزار خانواده هرمزی و تامین جهیزیه 31 جوان هرمزی ترمیم 70 خانه فرسوده، آغاز عملیات اجرایی سه خانه عالم و پرداخت یک میلیارد تومان بدهی اعضای مسکن مهر در جزیره هرمز به بانک و خرید یک میلیارد تومان لوازم برای اماکن اداری، آموزشی، ورزشی، فرهنگی و مذهبی از سوی بنیاد برکت اشاره کرد.[3]

مدیرعامل بنیاد برکت، امیر حسین مدنی گفته است که طی سه سال فعالیت بنیاد، ۲۲۲میلیارد ریال سرمایه گذاری در حوزه‌های اشتغالزایی، عمرانی و زیربنایی جزیره هرمز انجام شده و بیش از ۱۴۴ طرح اشتغالزایی و ۹۸ پروژه عمرانی و زیربنایی در این جزیره به بهره‌برداری شده است.» در نتیجه 432 فرصت شغلی در جزیره ایجاد شده و منجر به تشکیل ۱۷ گروه توسعه محلی و ۱۵ صندوق پس‌انداز کسب‌وکار شده است. از سویی این مدیر گفته است با اجرای یکصد طرح اشتغالزایی در سال 99، 300 فرصت شغلی نیز ایجاد خواهد شد. به همین دلیل ادعا شده است در نتیجه ی این اقدامات مهاجرت معکوس رقم خورده و یک‌هزار نفر از اهالی به این جزیره بازگشته اند.تعویض 10 کیلومتر لوله‌های فرسوده شهر و توسعه شبکه آبرسانی هرمز، توسعه شبکه فاضلاب این جزیره نیز به طول یک‌کیلومتر، انجام اقداماتی در حوزه پسماند جزیره، ایجاد حدود دوهزار و٧٠٠متر روشنایی درجزیره و همچنین پنج‌هزار و١٠٠متر در طول رینگ، تکمیل مسکن مهر، احداث سه خانه علم، راه‌اندازی خانه وزنه‌برداری و کمپ ورزش‌های ساحلی از دیگر اقدامات انجام شده توسط این بنیاد در جزیره ی هرمز است. [4] [5] [6][7]

در سال 1397 با حضور چند تن از مسیولین بنیاد برکت اولین هتل جزیره به بهره‌برداری رسید.دهکده صنایع دستی برکت جزیره‌ی هرمز، طرح دیگری بود که توسط زنان منطقه در حوزه ی اشتغال زایی و تولید صنایع دستی به بهره برداری رسید. محصولات تولید شده در این طرح قابلیت صادرات را دارند. [8]

ادبیات شفاهی

ادبیات شفاهی مردم جزیره هرمز مشتمل بر بخش‌های مختلف از جمله، لالایی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، قصص، نوای صیادان و … می‌باشد. قابلیت‌های زبان و مجال کشف و شهود در آن و همچنین تعهد و توانایی مردم خونگرم به زبان مادری‌شان محققان را به این بستر کشانده‌است تا شاید با پژوهشی کوتاه بتوانند زبان و گویش مردم را به سمع و بصر جهانیان برسانند و آن‌ها را از زبان شیرین مادریِ بخشی از استان هرمزگان آشنا سازند. همهٔ انسان‌ها به خوبی می‌دانند که پوشش و گویش دو عنصر جدایی ناپذیر در شناسایی فرهنگ یک منطقه می‌باشد. در همین راستا مردم جزیرهٔ هرمز که دارای گویش منحصر به فردی می‌باشد از پوشش خود دریغ ننموده و تا به امروز حدود ۹۷ درصد مردم با پوشش محلی در بازارها، محل‌های کسب، پارک‌ها و خیابان‌ها به چشم می‌خورند.

لالایی در گویش مردم هرمز

«لالایی برگرفته از واژه‌های «لالا» یا «لَله» (غلام، بنده، خادم) به معنای نوای دل‌نشین است و در اصطلاح، سروده‌ای شفاهی، ساده، عامیانه و دور از قاعده‌های شعر رسمی و اندیشه‌پردازی اما آهنگین، گوش‌نواز، آرام‌بخش است و احساس، عاطفه، عشق و آرزوهای مادر به حال و آینده فرزند دلبندش را دربرمی‌گیرد.

دیرینگی‌ها لالایی‌ها، به دوران پیدایی خط و نوشتن می‌رسد؛ این سروده‌ها هم‌گام با پیشرفت انسان‌ها در بستر تاریخ با عنصرهای گوناگون زندگی آن‌ها (اسطوره، دین، زیبایی‌شناسی، آرمان‌ها، سیاست و…) درآمیخته است؛ از این‌رو بازتابی از آن‌ها را در خود دارد. «لالایی از ساختار منحصربه‌فردی برخوردار است که در کمتر گونه ادبی دیگری مشاهده می‌شود. برای لالایی سه بعد شناخته می‌شود:

بعد اول بعد شاعرانه است… هم در مضمون هم در وزن و هم در قافیه؛ بعد دوم بعد موسیقایی آن است، یعنی کسی لالایی را مثل شعر حافظ یا یک شعر معمولی نمی‌خواند، چرا که لالایی بی‌آهنگ به کالبد بی‌جان می‌ماند و بعد سوم بعد تئاتری (نمایشی) کار است. یعنی لالایی حتماً باید با حرکت و کنش خاص توأم باشد… لالایی در فرم‌های ملایم و آرام به خوانندگی مادر، دایه یا پرستار در کنار گهواره به اجرا درمی‌آید.[9][10][11]

کوه‌های خوراکی هرمز
دریاکنار خضر در جزیره هرمز

در مسیر دریایی قشم به جزیره هرمز کوههایی به رنگ زرد، سفید و قرمز دیده می‌شود. در میان این کوه‌ها، کوه سرخ رنگی وجود دارد که خاکش خوراکی است و مردم محلی از خاک سرخ آن به عنوان ادویه در تهیه یک غذا به نام «سوراغ»، طبخ ماهی و نان و تهیه ترشی، مربا و سُس استفاده می‌کنند.[12]

مردم محلی این کوه را «گِلَک» می‌نامند و خاک سرخ آن را مانند نمک در تهیه انواع غذاها مصرف می‌کنند.[12] این کوه با ارتفاع تقریبی ۲۰۰ متر در جنوب جزیره هرمز قرار گرفته و از خاک آن در صنایع سرامیک سازی و رنگ‌سازی نیز استفاده می‌شود.

ویژگی‌ها

سطح جزیره هرمز را طبقات رسوبی و آتشفشانی تشکیل داده‌است. طبقات نمکی نیز به صورت تپه‌هایی قسمت اعظم جزیره را پوشانده‌اند و اغلب از جنس نمک خوراکی هستند. بلندترین نقطه آن ۱۸۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد[13] و بزرگ‌ترین قطر آن هشت کیلومتر است.[13]

استخراج و صدور خاک سرخ جزیره هرمز یکی از مهم‌ترین منابع درآمد اهالی است. نمک آبی و سنگ لاشه از دیگر معادن این جزیره است. شهر هرمز مرکز جزیره هرمز است.

آب شرب این جزیره در قدیم از طریق چاه‌ها تأمین می‌شد که به‌علت بارش‌های اندک و خشک‌سالی، بعدها آن را با شناور از بندرعباس به هرمز حمل کرده و در آب‌انبارها نگهداری می‌کردند.

سالم نبودن آب و در دسترس نبودن آن برای همگان باعث شد تا در سال ۱۳۸۸ آب‌شیرین‌کن راه‌اندازی شود و به مشکلات آبی مردم جزیره هرمز خاتمه دهد.[14]

جزیره هرمز در میان زمین شناسان به علت این که از انواع خاک‌های مختلف تشکیل شده و تنوع بالایی دارد به بهشت زمین‌شناسی مشهور شده‌است.[15] جزیرهٔ هرمز شامل تپه و کوه‌های آتشفشانی و نمکی است بلندترین نقطهٔ آن ۲۱۰ متر[16] ارتفاع دارد، اطراف آن را جلگه های پست و همواری پوشانده‌است و معادن خاک سرخ و نمک سفید آن شهرت فراوانی دارد.

قلعهٔ پرتغالی‌ها
نمای دید پرنده هرمز در اطلس شهرهای جهان (لاتین: Civitates Orbis Terrarum‎،سیویتاتس اُربِس تِراروم) اثر براون و هرنبرگ به سال ۱۵۷۲ میلادی
نقشه جزیره هرمز به وسیله جاکوب ون در شلی

در سال ۹۰۹ دریانورد پرتغالی آلفونسو د آلبوکرک که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا نمود و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خود برای اشغال جزایر خلیج فارس را ارائه نمود و به تصویب رساند. او در سال ۹۱۲ به خلیج فارس بازگشت و پس از کشتار و وحشیگری فراوان موفق به فتح هرمز در سال ۹۱۳ گردید و قلعه‌ای در جزیره هرمز ساخت.

مردم هرمز در طول سالهای اشغال مکرراً سر به شورش برداشتند که مهم‌ترین این شورش‌ها مربوط به سال‌های ۹۱۹ خورشیدی، ۹۲۵ شمسی، ۹۲۸ شمسی و ۹۵۷ شمسی بوده‌اند.[17] جزیره در سال ۱۰۳۱ توسط یکی از امرای شاه عباس به نام امام قلی خان از اشغال خارج و آزاد گردید. هم‌اکنون آثار و خرابه‌های ابنیه و قلعه پرتغالی‌ها و توپهای آن در شمال جزیره در نزدیکی آبادی‌های فعلی دیده می‌شود.

مرداد ماه 1399 انتشار تصاویر مرمت قلعه پرتغالی‌ها در جزیر هرمز، نه تنها باعث حیرت و نگرانی فعالان میراث فرهنگی شد، بلکه مردم عادی را هم از این شیوه مرمت و بازسازی بهت زده کرده است. یاسین قاسمی بجد نویسنده و پژوهشگر ساکن هرمزگان نیز در نامه‌ای به مونسان، وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، خواستار جلوگیری از تخریب قلعه پرتغالی‌ها شد.[18][19][20][21]

فتح هرمز و حاکمیت بر کلِّ خلیج فارس

۲۱ آوریل سال ۱۶۲۲ ارتش ایران جزیره هرمز را از پرتغالی‌ها باز پس گرفت. انگلیسی‌ها نیز ۴ کشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام قلی خان گذاشتند. آلبوکرک (پرتغالی) اعتقاد داشت هر کشوری که سه نقطه مالاگا- عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم خواهد بود. اهمیت هرمز آنقدر بود که استعمارگران انگلیسی را نیز به طمع انداخته بود. سپاه ایران به دلیل شکایت‌های ایرانیان گمرون قصد تنبیه پرتغالی‌ها در خلیج فارس کرد و نه تنها جزیره هرمز را آزاد ساخت بلکه پرتغالیها را تا مومباسا در کنیا مجبور به عقب‌نشینی کرد؛ و این مقدمه‌ای برای شکست‌های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا. شد و با حمایت شاه ایران، امام مسقط موفق شد قلعه عظیم ممباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی ممباسا معروف است را تصرف کند. ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچمدار تمام خلیج فارس و دریای عمان و بحر فارس شد. انگلیس که از شکست پرتغال خرسند بودندو به قدرت ایران اعتراف داشتند و ایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی‌ها می‌دانستند. حتی درعهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ مجمل و مفصل زمانی که انگلیس به عنوان ابرقدرت جهان ظهور می‌کرد حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس به رسمیت شناخت.[22]

در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی چنین آمده‌است:

از فتوحات (پیروزی‌هایی) که درین سنه مبارکه مطابق احدی و ثلثین و الف(۱۰۳۱ قمری) به نیروی اقبال قرین حال اولیاء دولت بیزوال گردید، فتح و تسخیر بلده هرمز است که بسعی امامقلیخان امیر الامرا فارس بوقوع پیوست… و در سال گذشته اشعاری شد (آن پیروزی به شعر درآورده شد) که بنابر ظهور بی‌ادبی‌های فرنگیه پرتکالیه مقیم آنجا… امیر الامرا مذکور لشکر بتادیب (مجازات) ایشان فرستده خود نیز متعاقب رفت… در این وقت که فرنگیه پای از دایره ادب بیرون نهاده به اموری که بتحریر پیوست اقدام نمودند… جماعت انگلیسی را اخبار نموده ایشان نیز بر حسب وعده آماده خدمت شدند. القصه‌امام قلی خان شجاعت شعار با جنود قاهره فارس متوجه آن صوب (سوی) گشته خود در بندر گمبرو که الیوم به بندر عباسی موسوم است اقامت کردند و افواج قاهره (سپاهیان پیروزمند) از دریا با کشتی‌ها و سفاین عبور نموده داخل جزیره هرمز شدند… القصه بعد از دو ماه و چند روز امتداد ایام محاصره و جنگ و جدال به نیروی دولت و اقبال که همواره قرین حال این دودمان والاست، قلعه رفیع بنیان هرمز که در متانت و حصانت شهره جهان و از کارنامه‌های نادره فرنگیان است، مسخر اولیای دولت ابد پیوند گردید… چون خبر فتح هرمز رسید، جناب خانی (امام قلی خان) مورد تحسین و آفرین شاه (عباس) و سپاه گردید و آن خبر بهجت اثر بر مبارزان قلعه گشای رکاب همایون مبارک و میمون آمده در همان روز قلعه قندهار نیز بتوفیق کردگار مفتوح گشت.. از هر طرف که چشم گشایی نشان فتح… وز هر طرف که گوش نهی مژده ظفر.[23]

املای آن هرمز یا برگرفته از کلمات خورموز یا خورموغ به معنی لنگرگاه و بندر ایالت موغستان (میناب) بوده‌است که به واسطه کثرت استفاده از غلط مشهور امروزه هرمز خوانده می‌شود.

خواجه حافظ شیرازی گفته‌است:

شاه هرموزم ندید و بی سخن صد لطف کردشاه یزدم دید و مدحش گفتم و هیچم نداد

موزهٔ دکتر احمد نادعلیان در جزیره هرمز
ورودی موزه دکتر نادعلیان در جزیره هرمز

موزه دکتر احمد نادعلیان|موزه و نگارخانه دائمی دکتر احمد نادعلیان در جزیره هرمز، محلی است که آثار این هنرمند محیطی شناخته شده در عرصه‌های بین‌المللی در آنجا به نمایش درآمده اند. آثار دکتر نادعلیان در بیش از هفتاد کشور دنیا پراکنده هستند. این مکان در محلهٔ قدیمی شهر هرمز واقع شده‌است. ابتدا در نوروز سال ۱۳۸۸ با نام هنرمند سرا راه اندازی شد. قبل از تبدیل شدن به هنرمند سرا و موزه یک محیط متروکه بوده‌است. در این موزه برای بازدید کنندگان فیلمی به نمایش در می‌آید که زندگی و آثار هنرمند در گوشه و کتار جهان و فغالیت هنری اجتماعی او در جزیره معرفی می‌شود. نمونه‌هایی از آثار باستانی و فرهنگ بومی جزیره نیز در موزه دیده می‌شود. در بخش نگارخانه این موزه آتار هنری زنان جزیره هرمز و قشم برای فروش ارائه شده‌اند. موزه همیشه باز است. [24]

دره رنگین کمان در جزیره هرمز

شناخته‌شده‌ترین جاذبه جزیره هرمز دره رنگین‌کمان نام دارد که با بیش از هفتاد طیف رنگی متفاوت ساخته شده‌است. تنوع سنگ‌ها و کانی‌های مختلف، هرمز را به ظرفیتی بالقوه برای گردشگری زمین‌شناسانه تبدیل کرده‌است. در این دره کانی‌های سازنده سنگ‌های مختلف، در لایه‌های متفاوتی سوار برهم یا در کنار هم پیش چشم شما نقش بسته‌اند. طیف رنگ‌های زرد، سرخ، نقره‌ای و سیاه عمدتاً از ترکیبات رُسی و اکسید آهن هستند؛ در حالی که خاک‌های سفید، آبی، صورتی و خاکستری حاصل ترکیبات آتش‌فشانی‌اند که وجودشان در کنار هم به هرمز جلوه‌ای بی‌مانند بخشیده‌است.[25]

جستارهای وابسته

منابع
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به جزیره هرمز در ویکی‌گفتاورد موجود است.
  1. «جزیره خاک‌های سرخ در خلیج فارس». تابناک | TABNAK. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  2. «طرح توسعه جزیره هرمز با شتاب بیشتری دنبال شود». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  3. "ورود ستاد اجرایی فرمان امام برای محرومیت‌زدایی در هرمزگان". tasnimnews.
  4. "آغاز مهاجرت معکوس به هرمز". shahrvandonline.
  5. "اقدامات ارزشمند ستادی که به فرمان امام در «هرمز» پای کار است+فیلم و عکس". farsnews.
  6. "سرمایه‌گذاری ۲۲۲ میلیاردی بنیاد برکت در جزیره هرمز". isna.
  7. "سرمایه‌گذاری 222 میلیاردی بنیاد برکت در جزیره هرمز". kayhan.
  8. "بهره برداری از پروژه های بنیاد برکت در جزیره هرمز". mehrnews.
  9. دهقانی, بابک،; هرمزی, فوزیه، دریاپیمای (2017). "نگاهی به ادبیات شفاهی مردم جزیرهٔ هرمز". CIVILICA. 03.
  10. «نگاهی به ادبیات شفاهی مردم جزیرهٔ هرمز». www.civilica.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۱۴.
  11. «مقاله کنفرانس: نگاهی به ادبیات شفاهی مردم جزیرهٔ هرمز - جویشگر علمی فارسی (علم نت)». جویشگر علمی فارسی (علم نت). دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۱۴.
  12. «گِلَک، خاک سرخ خوراکی هرمز». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  13. «جزیره هرمز». ایسنا. ۲۰۱۵-۰۳-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  14. «پروژه آب شرینکن جزیره هرمز». www.raadab.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  15. کتاب جزیره تاریخی هرمز، بهشت زمین‌شناسی- انتشارات تعالی اندیشه-تهران
  16. «جزیره زیبای هرمز در خلیج فارس». تابناک | TABNAK. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  17. «معرفی جزیره هرمز - شهرداری هرمز». شهرداری هرمز. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  18. «کارزار: درخواست توقف تخریب قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز». www.karzar.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  19. «درخواست مردم هرمز از مونسان برای نجات قلعه پرتغالی‌ها». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۸-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  20. «چه خبر از آلبوم گم‌شده کاخ گلستان؟». روزنامه تعادل. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  21. «میراث خبر». میراث خبر Miras News. ۲۰۲۰-۰۸-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  22. سمینار بین‌المللی ایران و آفریقا ۱۳۸۱دانشگاه تربیت مدرس- یونسکو- جلد دوم مقاله ایرانیان بلوچ در جنگ ممباسادکتر عجم چاپ 1383 دانشگاه تربیت مدرس؛ و کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان صفحه 84-85-204-205
  23. کتاب تاریخ عالم آرای عباسی و خامه اسکندربیگ ترکمان، در صفحهٔ ۹۷۹
  24. «ماهی‌های هنرمند ایران در 40 کشور جهان | روزنامه اصفهان زیبا». www.isfahanziba.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۵.
  25. «جزیره هرمز رنگین کمان خلیج فارس Hormuz Island | قشمرو». www.qeshmro.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۲۱.
  • مطالعاتی درباب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس. عباس اقبال. چاپخانه مجلس. تهران. ۱۳۲۸ هجری شمسی. (با تلخیص بسیار از بخش‌های مرتبط)
    در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ جزیره هرمز موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.