دریای عرب

دریای عرب (همچنین دریای پارس، دریای عجم، بحر محیط عجم، دریای مکران، دریای عمان، دریای هند)،[1][2][3][4][5][6] پهنه‌ای آبی است در شمال اقیانوس هند، میان شبه‌جزیره عربستان و هندوستان، در شمال متصل به دریای عمان که به خلیج فارس می‌پیوندد و بخشی از اقیانوس هند به‌شمار می‌آید. حداکثر پهنای دریای عرب را ۲٬۴۰۰ کیلومتر و حداکثر ژرفای آن را ۵٬۰۰۰ متر برآورد کرده‌اند. بزرگ‌ترین رودخانه‌ای که به این دریا فرومی‌ریزد رود سند است. ۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و از نظر مساحت سومین دریای بزرگ دنیا است. نام دریای عرب از قرن 17 به بعد توسط استعمارگران بویژه انگلیس به جای بحر فارس ، دریای عجم و دریای مکران رایج شد. هیچ مکتوب عربی یا اسلامی تا قبل از قرن نوزدهم با عنوان دریای عرب وجود ندارد. بین قرن‌های ۹ تا ۱۵ میلادی به نام‌های دریای هند، دریای پارس یا دریای بزرگ معروف بود. [7] در دوران باستان تا تاقرن ۱۸ نیز به نام دریای اریتره و دریای پارس پاراگراف شماره 33-34-35 ,[8] دریای پارس، دریای سند معروف بود.[9]

دریای پارس
بحر العجم
موقعیتشرق آفریقا، آسیای غربی و جنوب آسیا
گونهدریا
بخشی ازاقیانوس هند
منبع‌های رودسند
کشورهای حوضههند
ایران
مالدیو
عمان
پاکستان
سومالی
یمن
بیشترین پهنا۲٬۴۰۰ کیلومتر (۱٬۵۰۰ مایل)
مساحتِ رو۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۱٬۴۹۱٬۰۰۰ مایل مربع) (3,600,000 to 4,600,000 km2 in various sources)
بیشترین ژرفا۴٬۶۵۲ متر (۱۵٬۲۶۲ فوت)
جزیره‌هاAstola island, Basavaraja Durga Island, لاکشادویپ، مصیره، جزیره پیرم، Pirotan, سقطرا

حد و مرز
دریای عرب
حدود دریای عرب

امروزه دریای عرب بر اساس تعریف سازمان آب‌نگاری بین‌المللی و سازمان بین‌المللی کشتی نوردی پهنه آبی است که از خلیج عمان تا تمام سواحل هند و پاکستان و بخشی از ساحل شرق ایران و تا سواحل جیبوتی در شاخ آفریقا را در بر می‌گیرد. در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ دریای عرب به سواحل یمن و جنوب عمان گفته می‌شد. اما امروزه طول و عرض جغرافیایی و محدودهٔ مرزی آن بر اساس اعلام سازمان آبنگاری بین‌المللی چنین بیان شده‌است:

[10]

در غرب از مرز غربی خلیج عدن و جنوب شبه‌جزیرهٔ عربستان تا شرق سواحل ایران و تمام سواحل پاکستان تا سواحل شبه‌قارهٔ هند و پایین‌ترین نقطهٔ جنوب آخرین جزیرهٔ کشور مالدیو Cape Guardafui (Ras Asir, 51°16'E)].در شمال. خط راس حد, نقطهٔ شرقی شبه‌جزیرهٔ عربستان (۲۲°32'N) و راس جیوانی (61°43'E) پاکستان.ادواتول(مالدیو), جهت شرقی رأس هافون راس هافون (آفریقا, 10°26'N).

در شرق: حدود غربی دریای لاکادیو خط مستقیمSadashivgad Lt. غرب ساحل هند (۱۴°۴۸′ شمالی ۷۴°۰۷′ شرقی) to Corah Divh (۱۳°۴۲′ شمالی ۷۲°۱۰′ شرقی) Laccadive and Maldive Addu Atoll ادو اتل در مادیو].

نام‌های دیگر

در بسیاری از منابع و نوشته‌های غربی‌ها در قرن‌های ۱۴ تا ۱۸ نیز اقیانوس هند و دریای عرب، دریای عجم یا دریای پارس یا دریای اریتره و مَکران نامیده شده‌است. در منابع اسلامی نیز نامی از بحر عرب نیامده است از جمله آن‌ها ابن حوقلدر ص 42 صوره الارض ، و در کتاب عجایب مخلوقات( موجودات شگفت‌انگیز (زکریای قزوینی) و جزایر مسحور (علی بن حسین مسعودی) (حافظ ابرو) است. عبدالله بن لطف بن عبدالرشید، تاریخ‌دان جغرافیایی و جهانگردان ذکر شده در کتاب تاریخ اسلام و ایران، دریای سبز را تبیین می‌کند و می‌گوید که آن را نیز دریای هند می‌نامند و مربوط به دریای پارس است. همچنین در نقشه‌های رسمی دورهٔ عثمانی، دریای ایرانیان (بحر العجم) نوشته شده‌است. [11][12]

A 1747 map of Africa with the Indian Ocean referred to as the Eastern Ocean
A 1658 naval map .

هیچ‌یک از جغرافی‌نویسان و سفرنامه‌نویسان، مسالک و ممالک‌نویسان و اقلیم‌شناسان، چه عرب و عجم به پهنه آبی شمال اقیانوس هند را «دریای عرب» ذکرنکرده‌اند. بلکه همواره این منطقه یا پهنهٔ آبی را با نام‌های بحر مکران، بحر فارس، بحر محیط‌العجم و بندرت بحر الاخضر نام برده‌اند. همهٔ جغرافی‌دانان عرب مانند کتاب: خریدة العجائب وفریدة الغرائب، ابن الوردی یا کتاب معجم البلدان و کتاب‌های مسالک و ممالک دریاهای جهان را نام برده‌اند، اما نامی از بحر عرب نیامده است. بسیاری از عرب‌ها نوشته‌اند:«بحر فارس از بحر هند و بحر اخضر و تیز مکران می‌گذرد و تا عبادان ادامه دارد.» ممکن است که عبادان عربی شده آپلوگوس باشد. همچنین اوبله عربی شده از آپلوگوس است. اوپلوگوس یا اوپلو در سفرنامهٔ پریپلوس شرح داده شده که در انتهای دریای پارس است و شهری است که سعادتمندترین شهر روی زمین است تجار با کشتی از هند و از روم (از کرانهٔ فرات) به آنجا می‌آیند و دادوستد می‌کنند. این شهر در انتهای رود (شط‌العرب یا اروندرود) است. این شهر پادشاهی عادل دارد در آنجا قانون و دمکراسی حاکم است. مردمان پارس در آنجا صنعت و تجارت دارند (۵۰ تا ۱۰۰ میلادی). دریای عرب را برای نخستین بار استعمارگران اروپایی در نقشه‌های خود رایج کردند. بعد ترک‌ها و فارس‌ها هم تقلید کردند و خود عرب‌ها دیرتر از همه این عبارت جغرافیایی را در نوشته‌های خود وارد کردند یعنی عرب‌ها تا حدود یکصد سال پیش بحر عرب بکار نبرده‌اند البته برخی هم که به کار برده‌اند منظورشان سواحل یمن است. به‌طور مثال در کتاب جغرافیای حافظ ابرو: شهاب الدین عبدالله بن لطف‌الله بن عبدالرشید خوافی (مشهور به حافظ ابرو).[13]

در بسیاری از منابع و نوشته‌های غربی‌ها در قرن‌های ۱۴ تا ۱۸ نیز اقیانوس هند و دریای عرب، دریای عجم یا دریای پارس یا دریای اریتره نامیده شده‌است. اما نام دریای عرب از قرن ۱۸ به بعد توسط انگلیس به جای بحر فارس و دریای عجم و دریای مکران نام رسمی شد. نقشه‌ای پیش از قرن ۱۸ که نشان دهنده نام دریای عرب در زبان های عربی و فارسی باشد وجود ندارد. ملوانان و مسافران عرب پیش‌تر این دریا را با نام‌های مختلفی از جمله دریای سبز، دریای مکران و دریای پارس می‌خواندند. [14]

رود سند و دریای سند
  1. بحر فارس، دریای پارس، Mare Persia ,Persian Sea
  2. بحر عجم، دریای عجم،
  3. بحر المحیط العجم، دریای محیط عجم
  4. بحر اخضر، (دریای سبز)
  5. بحر مکران، دریای مکران
  6. بحر هندوس (ایندوس، سندوس)
  7. بحر دریا، Sea of Daria
  8. میره اندیکوم
  9. بحر گجرات، Sinus Guzerat (Gujerat)
  10. دریای رومروم، Mare Rumrum
  11. دریای اریتره دریای پارس para34-35.Periplus ,[8]

جغرافیدان و مورخان مسلمان از جمله:

  1. زکریای رازی, مسعودی
  2. ابن حوقل و دیگران از این دریا با نام بحر فارس یاد کرده اند این حوقل حدود دریای پارس را از دریای سرخ تا خلیج بصره تا مولتان و ساحل هند و تا انتهای بلاد اسلام دانسته که به دریای چین وصل می شود..
  3. یاقوت حموی می‌گوید بحرفارس یا خلیج‌فارس شاخه‌ای از دریای بزرگ هند است. مرزهای این دریا از بندر تیز از بخش‌های مکران در کرانه دریای فارس تا آبادان است و اینجا دهانه دجله است که بدان می‌ریزد.دریای مکران نامی بوده که حتی بر کتیبه‌های بیستون از زمان هخامنشیان نیز نقش بسته‌است و در کتیبه‌های زمان ساسانیان نیز به همین نام است. نام دریای مکران و دریای پارس تا اواخر قرن نوزدهم بر این بخش از دریا اطلاق می‌شد. در این زمان که انگلستان بر شبه قاره هند تسلط کامل پیدا کرده بود دولت انگلیس در نقشه های خود نام دریای عرب را بر دریای مکران و دریای پارس منقش نمود.
[15]

(Hafiz-i Abru). [16]

اختلاف بر سر نام
دریای اریتره

دریای عرب امروزی در اسناد و مکتوبات عربی و زبان های منطقه در قرن‌های گذشته با نام‌های بحر فارس، بحر عجم، بحر المحیط العجم، بحراخضر، بحرمکران، دریای اریتره، دریای دریای سند، بحر دریا، Geographica در بعضی نقشه‌های اروپایی Persian Sea یا Mare Persia بکار رفته‌است نامیده شده‌است. به همین دلیل عده‌ای از نویسندگان در هند و پاکستان آن را بحر مکران می‌نامند و در ایران عده‌ای آن را دریای پارس و در ترکیه آن را عمان دنیزی می‌گویند. در میان جغرافی‌نویسان اسلامی نام دریای عرب برای نخستین‌بار در دو قرن اخیر ظاهر شده‌است. این نام را ابتدا استعمارگران اروپایی در نقشه‌ها رایج نمودند. در منابع عربی و اسلامی کلاسیک اعم از سفر و رحله‌نویسان و مسالک و ممالک‌نویسان و تاریخ‌نویسان نامی از بحر عرب نیامده بلکه آن‌ها کل این دریا را بحر فارس نامیده‌اند. «تا سال ۱۹۵۸ هیج نوشته، سند و مکتوبی به زبان عربی وجود ندارد که عبارت خلیج عربی را برای خلیج فارس بکار برده باشد اما عکس موضوع صادق است یعنی در مکتوبات عربی بسیار زیادی دریای عرب امروزی با نام بحر فارس و بحر محیط‌العجم یا بحر مکران یا کرمان نام برده شده‌است».[17] از جمله در آثار شخصیت‌های برجسته زیر دریای عرب امروزی به‌نام‌های بحر فارس یا نام‌هایی غیر از دریای عرب بکار رفته‌است:

استخری، مسعودی، بیرونی، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوریحان بیرونی، حافظ ابرو و … حافظ ابرو، عبدالله بن لطف بن عبدالرشید مورخ و جغرافیدان مشهور عصر تیموری (متوفای ۸۳۳ ه‍.ق) صاحب آثاری در تاریخ اسلام و ایران، خاصهٔ دورهٔ تیمور و شاهرخ است. او در کتاب جغرافیای که به ویژه در فصول مربوط به ایران و ماوراءالنهر پر از اطلاعات مهم تاریخی است و از مهم‌ترین آثار او به‌شمار می رودکه خود او شاهد وقایع بوده‌است. ذکر دریاها و خلیج هارا در چند فصل شرح داده‌است. [7] فصل اول:

  1. خلیج چین
  2. گفتار دوم: «بحر الاخضر و هو بحرالهند». از نظر او بحر اخضر و بحر هند و بحر فارس یک دریا حساب می‌شوند. (او این دریا را شرح داده‌است همان محلی که امروزه دریای عرب نام دارد)
  3. بحر فارس و کرمان
  4. بحر قلزم (دریای سرخ)
  5. بحر بربر (مدیترانه)
  6. بحر اوقیانوس (اقیانوس اطلس یا بحر ظلمات)
ایران

یاقوت حموی در معجم البلدان: دریای محیط از طرف شرق به طرف غرب اول دریای چین است و بعد دریای هند که دو دریای بزرگ از آن منشعب می‌شود مانند دریای فارس که شرق آن تیز و مکران و غرب آن عمان است. کتاب تاریخ المستبصر، کتابی در جغرافیای جنوب و غرب عربستان، منسوب به ابن مجاور دمشقی (م. ۶۰۱–۶۹۰ ه‍.ق هنگام بیان مرزهای مناطق عربی، از بحر فارس یاد کرده و آن را مرز شرقی سرزمین‌های عرب دانسته‌است. ((ص۵۲–۵۳، ۳۳۱) این کتاب، از منابع جغرافیایی جنوب و غرب شبه‌جزیرهٔ عربستان در سدهٔ هفتم ه‍.ق است. همچنین در کتاب البدایة والنهایةـ أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی الدمشقی (المتوفی: ۷۷۴هـ) – دریای اخضر یُقَالُ لَهَا الْبَحْرُ الْأَخْضَرُ فَشَرْقِیُّهُ بَحْرُ الصِّینِ وَغَرْبِیُّهُ بَحْرُ الْیَمَنِ وَشَمَالُهُ بَحْرُ الْهِنْدِ وَجَنُوبِیُّهُ غَیْرُ مَعْلُومٍ * الدمشقی در حالیکه در گفتار مفصل به بحر فارس پرداخته‌است اما نامی از بحر عرب نیاورده است ولی در عوض گفته‌است بحر اخضر شرق آن بحر چین و شمال آن بحر هند است جنوب آن شناخته شده نیست. این دقیقاً همان جایی است که امروزه دریای عرب می‌گویند.

در کتاب: الزیج المؤلف: البتانی صفحه ۱۴ (موقع الوراق) چنین آمده‌است؛ و می‌بینید که او تمام مناطق خلیج فارس – دریاهای اطراف هند و چین و آفریقا را شرح داده ولی هیچ نامی از بحر عرب نیاورده و آنجا را بحر اخضر نامیده‌است؛ و خلیج آخر یخرج نحو أرض أیلة وهو بحر القلزم (دریای سرخ) طوله ألف وأربعمائة میل و عرض طریقه الذی یسمی البحر الأخضر مائتا میل وعرضه فی الأصل سبعمائة میل؛ و خلیج آخر یخرج نحو أرض فارس یسمی الخلیج الفارسی وهو بحر (من) البصرة طوله ألف وأربعمائة میل وعرضه فی الأصل خمسمائة میل و عرض طریقه مائة وخمسون میلاً. ویکون بین هذین الخلیجین أعنی خلیج أیلة و خلیج فارس أرض الحجاز والیمن ویکون ما بین هذین الخلیجین ألفاً وخمسمائة میل. ویخرج منه أیضاً خلیج آخر إلی أقصی ارض الهند عند تمامه یسمی الخلیج الأخضر طوله ألف وخمسمائة میل.[18]

نقشهٔ سال ۱۷۱۸ میلادی اثر کورنلی لو برون. در این نقشه نام دریای عمان به شکل «خلیج هرمز» ثبت شده‌است. به علاوه نام «دریای عرب» به دریایی در ساحل یمن اطلاق شده و آنچه که امروزه دریای عرب نامیده می‌شود، به شکل کلی «دریای هند» آمده‌است.
نقشهٔ ایران در قرن شانزدهم میلادی از آبراهام اورتلیوس که نام دریای فارس و دریای هند در آن دیده می‌شود

[5][6]

تفاوت دریای عرب ،دریای عمان و خلیج عمان

امروزه اکثر کشورها و سازمانهای بین المللی این پهنه آبی را دریای عرب و فقط آبهای پهنه آبی شرق تنگه هرمز را خلیج عمان می نامند. اما ترکیه به سنت دوره عثمانی بجای دریای عرب و خلیج عمان به کل پهنه آبی شمال اقیانوس هند دریای عمان می گوید و دریای عرب بکار نمی برد.پیری رئیس دریا سالار عثمانی و کاتب چلبی در نقشه خود آبهای منطقه رااینگونه ترسیم کرده و تا کنون این رویه باقی مانده است. اما بعضی از نقشه نگاران بعدی عثمانی بجای دریای عمان و دریای عرب ، "بحر محیط عجم" بکار برده اند این ادبیات بطور غیر رسمی در ایران نیز رایج است. [19]

چند نمونه نقشه با نام های قدیمی

در اطلس شبه جزیره عربی که در سال 2001 توسط موسسه جهانی عرب در پاریس و همکاری دانشگاه تونس به سه زبان عربی انگلیسی و فرانسوی و رنگی منتشر شده است 260 نقشه دارد که همگی نام خلیج فارس را دارند ولی 10 نقشه علاوه بر خلیج فارس نام تمامی پهنه آبی شمال اقیانوس هند را هم با نام دریای پارس ترسیم کرده اند از جمله در صفحه های -141-226-323-322-331-345-347-363-355. از جمله نقشه مشهور اسب شکل بونتینگ 1620 هانوور. [7]

  • Persian Sea
  • نقشه ایران
  • 17th century
  • دریای پارس و خلیج فارس the Mare Persicum
  • Bahre Fars
  • MER ERYTHREE 1838.
  • 1658 Indian Ocean
  • the Indian Ocean 1693,
  • Persia 1747
  • Map of the Iranian dynasties in the mid 10th-century.

کشورهای کناره

کشورهایی که با این دریا کرانه دارند عبارتند از: عمان، ایران، یمن، پاکستان، هندوستان، مالدیو و امارات متحده عربی. شهرهای کرانه‌ای آن عبارتند از بمبئی در (هندوستان) و کراچی در (پاکستان). ۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. جزیرهٔ مرجان شرقی‌ترین نقطهٔ ایران در مجاورت این دریا است.

بیش از ۷۰ درصد یعنی حدود ۳٬۵۰۰ کیلومتر از خط ساحلی این دریا مربوط به کشورهای غیرعربی است؛ به همین جهت هند و پاکستان می‌خواهند نام دریای پیرامون خود را عوض کنند. یک میلیارد جمعیت اطراف این دریا غیر عرب هستد ولی به نام دریای عرب معرفی شده‌است. در میان جغرافی‌نویسان اسلامی نام دریای عرب برای نخستین‌بار در دو قرن اخیر ظاهر شده‌است، که این نام را ابتدا استعمارگران اروپایی در نقشه‌ها رایج نمودند. در منابع عربی و اسلامی نام بحر عرب نیامده است و آن‌ها کل این دریا را به همراه دریای عمان و خلیج فارس را روی هم بحر فارس نامیده‌اند.[20]

کشورهای غیرعربی

۱.  ایران ۵۰ کیلومتر خط ساحلی

۲.  پاکستان ۱٬۰۵۰ کیلومتر خط ساحلی

۳.  هند ۲٬۵۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۴.  مالدیو ۱٬۰۰۰ کیلومتر خط ساحلی

کشورهای عربی

۱.  یمن ۵۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۲.  عمان ۱٬۰۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۳.  سومالی ۱۰۰ کیلومتر خط ساحلی

شهرهای کناره

شناگاه‌ها
  • کرانه‌های گوآ
  • ساحل جوهو در بمبئی

نگارخانه
  • Dugong mother and her offspring in shallow water
  • Basora-Persian Sea
  • Dhofar
  • Palm

جستارهای وابسته

منابع
  1. Arabian Sea, Encyclopædia Britannica بایگانی‌شده در ۲۰۱۵-۰۵-۰۹ توسط Wayback Machine
  2. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/31653/Arabian-Sea Arabian Sea
  3. کتاب خلیج فارس در قرون و اعصار، محمد میرزا
  4. کتاب اسناد نام خلیج فارس، محمدعجم
  5. http://catdir.loc.gov/catdir/toc/fy11pdf02/2010344035.pdf
  6. بایگانی‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Documents on the Persian Gulf's name: the eternal heritage of ancient time Author:Ajam, Muḥammad.]],
  7. "Ministry of MoFA Iran: Introducing a Book and Atlas". mfa.gov.ir.
  8. "The Voyage around the Erythraean Sea". washington.edu.
  9. https://www.britannica.com/place/Arabian-Sea
  10. "Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. Archived from the original (PDF) on 8 October 2011. Retrieved 7 February 2010.
  11. https://www.tabnak.ir/fa/news/454705/درياي-مكران-يا-درياي-عمان
  12. https://ar.wikipedia.org/wiki/بحر_العرب
  13. اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان
  14. http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/875/دریای-مکران-یا دریای عرب
  15. "wikifeqh: persian sea". wikifeqh.
  16. دریای عرب "PGS:Arabian sea and Makran" Check |url= value (help). PGS.ir.
  17. http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/875/دریای-مکران-یا دریای عرب
  18. http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/875/دریای-مکران-یا دریای عرب
  19. http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/875/دریای-مکران-یا دریای عرب
  20. http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/875/دریای-مکران-یا دریای عرب
  • بحر عمان
  • دریای عرب یا مکران
  • نوشتاری بر جغرافیای تاریخی مکران و خلیج عمان
  • دریای پارس و خلیج فارس در نقشه ها و متون قدیم
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ دریای عرب موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.