حسام‌السلطنه مراد

جهانگیر مراد ملقب به حسام السلطنه (زادهٔ ۱۲۶۰ در تهران – درگذشتهٔ ۱۳۴۰) موسیقی‌دان دورهٔ مشروطه و شاهزادهٔ قاجاری اهل ایران بود.

حسام‌السطنه
جهانگیر مراد ملقب به حسام‌السلطنه
زادهٔ۱۲۶۰ هجری شمسی
تهران، ایران
درگذشت۱۳۴۰ هجری شمسی (۸۰ سال)
تهران، ایران
محل زندگیتهران
ملیتایرانی
دیگر نام‌هاجهانگیر مراد
آثارشکسته‌دل، ای کبوتر، باد صبا، عشق تو آتش
دورهقاجار
والدینابونصر میرزا حسام‌السلطنه، ابتهاج‌السلطنه

زندگی‌نامه

حسام السلطنه مراد در سال ۱۲۶۰ هجری شمسی در تهران متولد شد. مادرش ابتهاج‌السلطنه در تار شاگرد خواهر آقا حسینقلی بود. حسام‌السلطنه به موسیقی علاقه‌مند شد و ساز ویلن را در باغ ییلاقی پدرش در کاشانک از اعظم‌السلطان فرا گرفت. تدریجاً با موسیقی بیشتر آشنا شد و با سازهای پیانو، سه‌تار و عود آشنایی پیدا کرد. وی سپس با اهالی موسیقی آشنایی یافت و ارتباط نزدیکی با عارف قزوینی، درویش‌خان، ملک‌الشعرا بهار، سیدحسین طاهرزاده و میرزا غلامرضا شیرازی، نوازنده تار پیدا کرد. او تصانیف زیبایی در دوران مشروطه ساخت که دارای مضامین سیاسی، اجتماعی و انتقادی بودند.

وی در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی در سن ۸۰ سالگی درگذشت.

ملکه عصمت الملوک دولتشاهی همسر آخر رضاشاه،خواهرزاده حسام السلطنه بود.[1]

موسیقی حسام‌السلطنه

جنبش مشروطه
عده‌ای از اعضای گروه فوج نجات تبریز.
سال ۱۹۰۹ میلادی.
شاهان قاجار
نام

دورهٔ پادشاهی

۱۱۷۵–۱۱۶۱
۱۲۱۳–۱۱۷۶
۱۲۲۶–۱۲۱۳
۱۲۷۵–۱۲۲۶
۱۲۸۵–۱۲۷۵
۱۲۸۸–۱۲۸۵

۱۳۰۴–۱۲۸۸

حسام السلطنه با همکاری محمدتقی بهار تصانیف بسیار زیبایی در دوران مشروطه ساخت.

تصنیف سال قحطی -آواز دشتی

حسام السلطنه در سال ۱۲۹۶ که به سال قحطی معروف شده بود تصنیفی در آواز دشتی ساخت. در آن روزها شایع شده بود که احمد شاه قاجار با احتکار گندم موجب قحطی و گرانی نان شده‌است. این سخنان به گوش بهار هم رسیده بود و او تحت تأثیر این شایعات شعر تندی خطاب به شاه سرود و بر روی تصنیف حسام السلطنه گذاشت. شعر تصنیف این‌گونه بود: بند اول:

ای شهنشه، شهنشه ز ما با خبر باشبا فقیران، ضعیفان از این خوب‌تر باش
کشوری سر به سر بری به بی نانیدختران وطن به چنگ نصرانی
آفت گوسفندانیقحطی و پریشانی
شها، جهان سرورا، مپرسی چراتو از حالِ کشورِ دارا
که گر این کسور به خواری رفتچه می‌شود مارا
کجا ایران به آسانی رود از دست ایرانیکه این تاریخ نورانی گرفته دنیا را
بیا این نادرشه ثانیبرون کن اعدا را

بند دوم:

ای پری‌رو، پری‌رو به یاران نظر کناز رقیبان، ضعیفان، خدا را حذر کن
گر کنی قصد جان به تیغ ابرو کنور کنی عزم دل به چشم جادو کن
یا به تاب گیسو کنیا به خال هندو کن
بُتا، به کشور ری، مکش جام میکه لذت نمی‌دهد باده
که از بدخواهان، به جان خلقشراره افتاده
کجا ایران به آسانی رود از دست ایرانیکه این تاریخ نورانی گرفته دنیا را
بیا این نادرشه ثانیبرون کن اعدا را

حسام السلطنه خود نقل می‌کرد که این تصنیف موجب ناراحتی شاه شده بود و او اعلام کرده بوده که او فقط سازنده ملودی تصنیف است و شعر را کس دیگری سروده‌است.

تصنیف ای کبوتر (شکسته‌دل)-آواز ابوعطا

شاید زیباترین تصنیف حسام‌السلطنه تصنیف شکسته‌دل در آواز ابوعطا بود. شعر اولیه این تصنیف با مطلع «ای شکسته دل عاشقی ز سر بدر کن» را ملک الشعرا در فضایی سیاسی و در اوج هیجانات اجتماعی سروده بود و در میان کلام آن کلماتی نظیر وزیر، دلار، خیانت، رِی، سیه کاری و… مبین حس و حال سیاسی آن بود که آن را کمی از لطایف هنری دور می‌کرد. ملک‌الشعرا بهار این بار در شعر اسمی از شاه نبرده بود اما به وزرا تاخته بود. با گذشت زمان و با از بین رفتن منظور شعر ملک الشعرا شعر دیگری برای این تصنیف سرود که مطلعش این گونه بود: «ای کبوتر از آشیان کرانه کردی» و لطایف شعری زیبایی در آن گنجاند که به تصنیف ای کبوتر مشهور شد.

صورت اولیه تصنیف ابوعطا حسام السلطنه – شکسته‌دل

ای شکسته‌دل عاشقی ز سر بدر کنخون شدی از این رهگذر بیا حذر کن
لب ببند و این یک فسانه مختصر کنچاره خود ای دل تو از ره دگر کن
زانکه جمله جانان ری وفا ندارند صفا ندارندخوشگلند و رعنا ولی حیا ندارند
گلرخان ری بی‌شمارندچون وزیرانش کهنه کارند
جز خیانت کاری ندارندهمه زیر بار فشار دلار اند
این جفاکاری مردم آزاریکشته ما را جانم کشته ما را
کی شود باری این سیه کاریحال ما را کند آشکارا

حسام السلطنه خود نقل می‌کرد که این تصنیف موجب ناراحتی شاه شده بود و او اعلام کرده بوده که او فقط سازنده ملودی تصنیف است و شعر را کس دیگری سروده‌است.

صورت نهایی تصنیف ابوعطا حسام السلطنه – ای کبوتر

ای کبوتر از آشیان کرانه کردیبی سبب چرا ترک آشیانه کردی
یادی از رفیقان آشنا نکردیترک یار نالان و ترک خانه کردی
زین مکان که با عاشقان در آن چمیدی از آنچه دیدی؟ناگهان چرا سوی دیگران پریدی
بدگمان گشتم بر تو باریبی وفا نبودی به یاری
در کفِ بازانِ شکاریبه صد زخم کاری همانا دچاری
از فراقت من می‌کنم شیوندلبر من نگارین پر من نگارین پر من
کی بود جانا کز وفا گردیهمسر من نشینی برِ من نشینی برِ من

تصنیف عشقِ تو آتش-دستگاه ماهور

جهانگیر مراد (حسام السلطنه)

شرحی از این تصنیف در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، اثر روح‌الله خالقی نیامده‌است اما عبدالله دوامی، استاد بزرگ آواز و راوی تصنیف‌های قدیمی، این تصنیف را در نواری که از صدای ایشان ضبط شده روایت کرده‌است.[2] شعر تصنیف به صورت زیر است:[3]

عشق تو آتش جانا، زد بر دل منبر باد غم داد آخر آب و گل من
روی تو چون دیده دل، بهتر زلیلیشد بند زنجیر دام، مجنون دل من
وصل تو مشکل مشکل، جان دادن آسانیارب کن آسان آسان، این مشکل من

محمدرضا شجریان این تصنیف را در آلبوم‌های گلبانگ شجریان ۱ و سر عشق اجرا کرده‌است اما در این آلبوم‌ها این تنصیف به علی‌اکبر شیدا نسبت داده شده‌است.

تصنیف باد صبا-آواز شوشتری

شعر این تصنیف را ملک‌الشعرا در سبک غزل سروده‌است و کلمات را ظاهراً طوری انتخاب کرده که به کسی برنخورد.[4] شعر تصنیف به شرح زیر بود:

باد صبا بر گل گذر کناز حال گل ما را خبر کن
ای نازنین، ای مه‌جبینبا مدعی کمتر بنشین
بیچاره عاشق، ناله تا کییا دل مده یا ترک سر کن، ترک سر کن
شد خون‌فشان چشم تر منپُر خونِ دل شد ساغر من
ای یار عزیز، مطبوع و تمیزدر فصل بهار، با ما مستیز
آخر گذشت آب از سر منببین چشم تر من
گل چاک غم بر پیرهن زداز غیرت آتش بر چمن زد
بلبل چو من شد در چمندستان‌سرا بهر وطن
دیدی که ظالم تیشه‌اش راآخر به پای خویشتن زد، خویشتن زد

این تصنیف اخیراً توسط استاد محمدرضا شجریان و گروه شهناز اجرا شده‌است.[5]

منابع مکتوب

منابع صوتی

  • کرامتی، محسن. پنجره امید، تصنیف‌های دوره مشروطه. تهران. مؤسسه فرهنگی هنری ماهور

پیوند به بیرون

پانویس

  1. معتضد، خسرو (۱۳۸۷). تاجهای زنانه. جلد اول (ویراست اول). تهران: نشر البرز. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۲۵۹۷۴.
  2. صفحه تصنیف‌های دوره قاجار، استاد عبدالله دوامی، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور
  3. «آوازهای روزانه، علی‌محمد تهرانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ دسامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۰۸.
  4. ص. ۲۱۰، خط۹.خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران. تهران. مؤسسه فرهنگی هنری ماهور
  5. برنامه اجرای استاد شجریان و گروه شهناز
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.