تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله
تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌ای سیاسی از محمدحسین نائینی در محدودهٔ نظریهٔ شیعی حکومت جور در دورهٔ غیبت[1] و در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی است که آن را در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ ق. (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشت و در همان سال در بغداد به چاپ رساند[2] این کتاب مورد تأیید محمدکاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی دو فقیه معروف آن زمان نیز قرار گرفت.
| نویسنده(ها) | محمدحسین نائینی |
|---|---|
| کشور | عثمانی |
| زبان | فارسی |
| موضوع(ها) | فقه سیاسی، فلسفه سیاسی |
تاریخ نشر | ۱۳۲۷ قمری |
| شمار صفحات | ۹۵ |
 عده‌ای از اعضای گروه فوج نجات تبریز. سال ۱۹۰۹ میلادی. | |
| شاهان قاجار | |
|---|---|
نام | دورهٔ پادشاهی |
۱۱۷۵–۱۱۶۱ | |
عنوان کامل کتاب را «تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة فی لزوم المشروطیة الدولة المنتخبة لتقلیل الظلم علی أفراد الأمة و ترقیةالمجتمع» نیز ثبت کرده‌اند[3].
موضوع
کتاب به گفته نگارنده «در تشریح حقیقت استبداد و مشروطیت دولت و تحقیق قانون اساسی و مجلس شورای ملی و توضیح معنی حریت و مساوات است» او استبداد را به دو نوع استبداد سیاسی و استبداد دینی تقسیم کرده و از میان بردن استبداد دینی را بسیار دشوارتر می‌داند.
استبداد را به سیاسی و دینی منقسم و هر دو را مرتبط به هم و حافظ یکدیگر و با هم تؤام دانسته‌اند و قلع این شجره خبیثه و تخلص از این رقیت خسیسه -که وسیله آن فقط به التفات و تنبه ملت منحصر است- در قسم اول اسهل و در قسم دوم در غایت صعوبت و بالتبع موجب صعوبت علاج قسم اول هم خواهد بود.[4]
نائینی در این کتاب مخالفت اسلام با کسب دانش را رد کرده و مشروعیت حکومت در زمان غیبت را منوط به تدوین قانون اساسی، تشکیل مجلس شورای ملی و نظارت مجتهدین بر قوانین مجلس می‌داند. برای این امر، او در این کتاب نظریه ای را مطرح می‌کند که بعدها به منطقهٔ فراغِ شرع را معروف می‌شود.
در تفسیر آیه «واَمرهم شُوری بَینهم» و در توضیح حکومت ولایتیه که نائینی آن را به صدر اسلام ارجاع می‌دهد، او معتقد است که این الزام مشورت که در قرآن آمده و در سنت اجرا شده، تعارف نبوده و پیامبر و امام معصوم باید در حکومت مشورت کنند و نظر دیگران را در حاکمیت دخالت دهند تا حکومتشان در صورت و سیرت به استبداد شبیه نشود. در واقع حکومت معصوم هم بی مشورت با مردم استبدادی است.
نائینی مشروطه را بیدارباشی می‌داند و تحفه ای که از غرب آمده و حالا بسیاری از روحانیان که درگیر استبداد دینی شده‌اند سعی می‌کنند تا آن را ضد حکومت اسلام و امام زمان جلوه دهند. او اشکال کار را در دور دست‌های تاریخ می‌داند از وقتی بنی امیه و معاویه بنای سلطنت استبدادی را نهادند و علمای درباری به توجیه قصر و کاخ سبز معاویه پرداختند و بعدها با تداوم سلطنتِ استبدادی و عادت شدن این نوع حکمرانی و همراهی روحانیان، اینگونه به نظر رسید که اسلام و حکمرانی همین است و آنچه در دوره کوتاه صدر اسلام مشاهده شد به فراموشی رفت. از نظر او کار به جایی رسید که علمای شیعه، شاه را با معصوم اشتباه گرفتند و هر اعتراضی به شاه مستبد را محاربه با امام زمان دانستند. نائینی در اینباره از نامه‌های برخی آخوندها و ردیف کردن آیات و روایات برای علمای نجف می‌گوید و اینکه چگونه آنها می‌خواستند از مراجع حکم تکفیر مشروطه خواهان را بگیرند.
جمع‌آوری کتاب
شایعه جمع‌آوری کتاب به دستور مؤلف در منابع متعددی نقل شده‌است. با این حال صحت و چگونگی آن به درستی مشخص نیست و دلایل متفاوتی نیز در مورد آن نقل شده و برخی نیز آن را به مخالفان مشروطه نسبت داده‌اند. یکی از فرزندان نائینی در دهه ۷۰ شمسی این موضوع را به شدت تکذیب کرده و اظهار کرده که این داستان را در ایران شنیده‌است.[5]
از انگیزه‌هایی که برای صدور فرمان جمع‌آوری کتاب آورده‌اند اینست که آن را با مقام و موقعیت خود در عرصه مرجعیت منافی می‌دید[6] یا اینکه با وجود این کتاب به عنوان یک شخصیت سیاسی و نه یک شخصیت دینی شهرت پیدا می‌کرد[7].
البته چاپ دوم این اثر یک‌سال بعد از انتشار چاپ اول در تهران و در کارخانه مشهدی خداداد باسمه‌چی انجام شد.
انتشار و ترجمه
سید محمود طالقانی و داود فیرحی به ترتیب در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۹۴ این رساله را تصحیح و چاپ کرده‌اند.[8]
تنبیه الامه چند بار به عربی نیز ترجمه شده‌است:
فهرست[9]
تنبیه الامه در یک دیباچه، پنج فصل و یک خاتمه نوشته شده‌است.
- دیباچه
- فصل نخست: اصل حکومت دینی و عقلی مشروطه است
- حکومت غیراستبدادی و محدود یا حکومت عقلی و شرعی
- مشورت اساس حکومت شرعی و عقلی
- معاویه بنیان‌گذار استبداد در اسلام
- عصمت شیعی و بیعت سنی مبنای محدودیت اسلام
- فصل دوم: ادلهٔ وجوب محدود کردن سلطنت
- فصل سوم: در لزوم تشکیل حکومت مشروطه
- فصل چهارم: شبهات مخالفین مشروطه
- فصل پنجم: شرایط و وظایف نمایندگان مجلس
- خاتمه
جستارهای وابسته
پانویس
- جواد طباطبایی (۱۳۸۶)، «میرزای نائینی و نظریهٔ مشروطیت ایران»، تأملی دربارهٔ ایران، نظریهٔ حکومت قانون در ایران، مبانی نظریهٔ مشروطه‌خواهی، تبریز: ستوده، ص. ۴۹۳
- ناظم‌الاسلام کرمانی (۱۳۵۷)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص. ج ۲ صفحهٔ ۵۳۵
- محمدعلی مدرس تبریزی (۱۳۳۵)، ریحانة الادب، تهران: شرکت سهامی طبع کتاب، ص. ج ۴ ص ۱۶۲
- ص ۵۸
- ماهنامه حوزه، مصاحبه با آیت‌الله نجفی همدانی، ۱۳۷۵. ش ۷۶–۷۷، ص ۲۰–۲۱
- عبدالهادی حائری (۱۳۶۰)، تشیع و مشروطیت، تهران: امیرکبیر، ص. ص ۲۲۰
- علی خاقانی (۱۴۰۸)، شعرائ الغری، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ص. ج ۴ ص ۳۰۱
- محمد رهبر (۱ مهٔ ۲۰۱۹). «کتاب‌های صد سال اخیر ایران؛ تنبیه‌الامه نائینی، صدایی متفاوت از حوزه برای آزادی ایران». بی‌بی‌سی فارسی.
- محمدحسین نائینی (۱۳۸۷)، تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة، به کوشش روح‌الله حسینیان.، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۱۹-۱۸۸-۶
منابع
- محمدحسین نائینی (۱۳۸۲)، تنبیه الامة و تنزیه الملة، به کوشش به تصحیح سید جواد ورعی.، قم: بوستان کتاب، شابک ۹۶۴-۳۷۱-۳۴۸-۲