دستگاه ایمنی

دستگاه ایمنی یا سیستم ایمنی (انگلیسی: Immune System) بخشی از بدن است که سلول‌ها و مولکول‌های خودی را از بیگانه مثل میکروبها و ویروسها را شناسایی می‌کند و آن‌ها را از بین می‌برد یا بی‌خطر می‌کند. گاهی به دلیل تشابه آنتی‌ژن سلول‌های خودی با غیرخودی و گاهی به دلیل اشتباه در عملکرد سیستم ایمنی در سنین بالا یا به دلایل ارثی، سیستم ایمنی به سلول‌های خودی حمله می‌کند. (بیماری‌های خودایمنی) (انگلیسی: Autoimmune Diseases)

نگاره‌ای از یک نوتروفیل (نوعی گلبول سفید واقع در سمت راست عکس) در حال فاگوسیتوز و یا خوردن باکتری سیاه‌زخم که با میکروسکوپ الکترونی گرفته شده‌است.

خط دفاعی

بدن با دو روش دفاع غیر اختصاصی و دفاع اختصاصی عوامل بیماری‌زا و بیگانه را از بین می‌برد یا بی خطر می‌کند و مانع بروز بیماری می‌شود.

اجزاء سیستم ایمنی

دستگاه ایمنی ذاتی	دستگاه ایمنی تطبیقی(اکتسابی)
پاسخ غیراختصاصی	پاسخ اختصاصی به عامل بیماری‌زا و آنتی‌ژن
فوراً تماس به حداکثر پاسخ منجر می‌شود	وجود تأخیر بین تماس و حداکثر پاسخ	دارای اجزای ایمنی سلولی و ایمنی هومورال
بدون حافظه ایمونولوژیک	ایجاد حافظه ایمنولوژیک پس از مواجهه
در تمام جانداران	فقط در مهره‌داران

دفاع غیر اختصاصی

دفاع غیر اختصاصی در برابر اغلب میکروب‌ها یکسان عمل می‌کند و نمی‌تواند میکروب‌های مختلف را از یکدیگر تشخیص دهد.

دفاع غیراختصاصی شامل نخستین خط دفاع غیر اختصاصی و دومین خط دفاع غیر اختصاصی می‌باشد.

اجزای نخستین خط دفاع غیر اختصاصی

• پوست: لایه‌های شاخی سطح پوست (از جنس کراتین) مانع از نفوذ میکروب‌ها به داخل بدن می‌شوند. لایه بیرونی (اپیدرم) که خارجی ترین سلول های آن مرده اند به تدریج ریخته و میکروب های چسبیده به آن از این طریق از بدن دور میشود. علاوه بر این، چربی پوست و عرق، سطح پوست را اسیدی و از رشد میکروب‌ها جلوگیری می‌کنند.
• آنزیم لیزوزیم: آنزیم لیزوزیم موجود در اشک- عرق-مایع مخاطی و بزاق موجب تخریب دیوارهٔ سلولی باکتری‌ها می‌شود.
• لایه‌های مخاطی: لایه های مخاطی با ترشح مایع مخاط (موسین+آب=مخاط: مایعی چسبنده و لزج که دارای لیزوزیم است) باعث به دام انداختن میکروب ها و باکتری ها می‌شود. مجاری تنفسی از بینی تا نایژک ها، سطح لوله گوارشی از دهان تا مخرج، سطح مجاری ادرار از مثانه تا مجرای خروج ادرار و سطح داخلی مجاری تناسلی دارای بافت پوششی است که به آن لایه ی مخاطی می گویند.
  لوله گوارش با ترشح اسید معده موجب تخریب میکروب‌ها شده و از راه دفع مدفوع، سبب دفع میکروب‌ها می‌شود. همچنین مجاری ادراری که از راه دفع ادرار سبب دفع میکروب‌ها می‌شوند هم لایه‌های مخاطی دارند. در مجاری تنفسی، مایع مخاطی، میکروب‌های به دام افتاده در آن را به کمک مژک‌های سلولی، به سمت حلق می‌راند (با حرکت بیرونی مژک‌ها) و به شکل خلط به طور ارادی می‌توان از بدن خارج کرده یا با بلعیدن آن به معده بازگشته شود که در آنجا شیره معده باعث تخریب میکروب می‌گردد.

دومین خط دفاع غیر اختصاصی

• پاسخ التهابی: به هنگام عبور مواد بیماری‌زا از نخستین خط دفاع، یکی از مکانیسم‌های دفاعی دومین خط دفاعی است. این پاسخ از رویدادهایی تشکیل شده‌است که در کنار هم، باعث مرگ میکروب‌ها و سرکوب عفونت می‌شوند. این پاسخ در زخم‌ها نمود بیشتری دارد. سلولهای آسیب‌دیده مانند(ماست سل ها)، هیستامین ترشح می‌کنند که موجب افزایش قطر رگ‌ها و افزایش حجم خون عبوری در محل آسیب می‌شود. مواد شیمیایی دیگری نیز در محل آسیب‌دیده آزاد می‌شوند که کاربردهای متفاوتی دارند. برخی، گلبول‌های سفید خون را با فرایندهایی متوجه خود می‌کنند و باعث آمدن آن‌ها به محل می‌شوند. در نتیجه، گلبول‌های سفید با عمل دیاپدز از دیوارهٔ رگ عبور می‌کنند و به عوامل بیماری‌زا حمله کرده؛ آن‌ها را از پا درمی‌آورند.

در پاسخ التهابی، محل آسیب‌دیده، سرخ، متورم و گرم‌تر از بقیهٔ نقاط بدن می‌شود.

• پاسخ دمایی: در برخی عفونت‌ها، افزایش دمای بدن (تب) به‌وجود می‌آید که نشانهٔ مبارزهٔ بدن با بیماری است. در دمای بالاتر از حد طبیعی که توسط تب به‌وجود می‌آید، رشد برخی از میکروب‌ها متوقف می‌شود.
• فاگوسیت: گروه فاگوسیتها که برخی از آنها از گلبولهای سفیدند، با بیگانه‌خواری میکروب‌ها را بلعیده، تجزیه و متلاشی می‌کنند. ابتدا میکروب‌ها توسط پای کاذب (بخش انعطاف‌پذیر و تغییر شکل‌دهندهٔ گلبول سفید) احاطه می‌شوند و سپس به‌صورت وزیکول وارد گلبول می‌گردند. در آنجا نیز، آنزیم‌های لیزوزومی، آن‌ها را تجزیه می‌کنند.
• گلبول‌های سفید: مهم‌ترین بخش دومین خط دفاع غیر اختصاصی هستند. تنها گلبول سفید بیگانه خوار، نوتروفیل است.
• پروتئین‌های مکمل که انواعی از پروتئین‌های شرکت‌کننده در دفاع غیر اختصاصی هستند، باعث متلاشی شدن میکروب‌ها می‌شوند.در کبد و سلول های پوششی روده کوچک و ماکروفاژ ها ساخته می شوند

دفاع اختصاصی

درصورتی که عوامل بیماری‌زا از سد دفاع غیر اختصاصی عبور کنند، با دفاع اختصاصی روبه‌رو خواهند شد. در این مکانیسم، علاوه بر ماکروفاژها نوعی از گلبول‌های سفید به نام لنفوسیت‌ها نقش دارند که از سلول‌های بنیادین مغز استخوان (مغز قرمز استخوان) حاصل می‌شوند. لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند، یعنی یک نوع خاصی از عوامل بیگانه را شناسایی و از بین می‌برند. لنفوسیت‌ها پس از به وجود آمدن نابالغ هستند و برای کسب ویژگی‌های لازم برای شناسایی و مبارزه با میکروب‌ها، باید تکامل یابند. بر اساس محل کسب تکامل، لنفوسیت‌ها را به دو دستهٔ لنفوسیت‌های B و لنفوسیت‌های T تقسیم می‌کنند. لنفوسیت‌های B در مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس تخصص یافته‌اند.

لنفوسیت‌های بالغ توانایی شناسایی مولکول‌ها و سلول‌های خودی را از بیگانه، و نیز مقابله با عوامل بیگانه را به دست می‌آورند و وارد جریان خون می‌شوند. لنفوسیت‌ها بر سطح خود دارای گیرنده‌هایی هستند که از لحاظ شکل هندسی مکمل نوع خاصی از آنتی‌ژن (که بر سطح عوامل بیگانه قرار دارد) است. به این ترتیب، هر لنفوسیت، با داشتن نوع خاصی گیرنده، آنتی‌ژن خاصی را شناسایی کرده و از بین می‌برد. به همین علت می‌گوییم که لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند. برخی از لنفوسیت‌ها بین لنف و خون در گردش‌اند، و برخی دیگر در گره‌های لنفی، طحال، لوزه‌ها و آپاندیس جمع می‌شوند.

ایمنی هومورال

آنتی‌ژن و پادتن (آنتی‌بادی) مکمل آن

ایمنی هومورال[1] بخشی از دفاع اختصاصی است که به مبارزه با باکتری‌ها و ویروس‌های موجود در مایعات بدن می‌پردازد و در آن لنفوسیت‌های B نقش دارند. لنفوسیت‌های B هنگامی که برای نخستین بار به آنتی‌ژنی متصل می‌شوند، رشد می‌یابند، تقسیم می‌شوند و طی تغییراتی به پلاسموسیت و سلول‌های B خاطره تبدیل می‌شوند. پلاسموسیت‌ها پروتئین‌هایی به نام پادتن ترشح می‌کنند که در خون محلول هستند. هر نوع پادتن به نوع خاصی آنتی‌ژن متصل می‌شود و آن را از بین می‌برد. نحوهٔ عمل پادتن‌ها گوناگون است. در بسیاری از موارد پادتن با اتصال به آنتی‌ژن‌های سطح عامل بیگانه، از اتصال آن به سایر سلول‌های بدن جلوگیری می‌کند، و موجب می‌شود میکروب به آسانی توسط ماکروفاژ بلعیده شود. سلول‌های B خاطره نیز در بدن در حالت آماده‌باش می‌مانند و درصورت برخورد دوباره با همان آنتی‌ژن، تعداد بیشتری پلاسموسیت و مقدار کمی سلول خاطره تولید می‌کنند. در نتیجه، پادتن با مقدار و سرعت بیشتر تولید می‌گردد و مبارزه با شدت بیشتری انجام می‌گیرد.

ایمنی سلولی

مکانیسم ایمنی سلولی به مبارزه با سلول‌های آلوده به ویروس و باکتری، و سلول‌های سرطانی می‌پردازد. در این روش، لنفوسیت‌های T نقش دارند. این سلول‌ها نیز، پس از اتصال با آنتی‌ژنی خاص، تکثیر پیدا کرده و انواعی از سلول‌های T را به وجود می‌آورند:

• سلول‌های T کشنده (یا سیتوتوکسیک): این سلول‌ها توانایی شناسایی و حملهٔ مستقیم را به سلول آلوده یا سرطانی دارند. آن‌ها با ترشح پروتئینی به نام پرفورین، منافذی را در این سلول‌ها ایجاد می‌کنند که به مرگ آن‌ها می‌انجامد.
• سلول‌های T کمک‌کننده: دو نوع هستند. فراوان‌ترین نوع آن، لنفوسیت‌های T می‌باشد که به اعمال دستگاه ایمنی کمک می‌کند. این سلول‌ها، هدف ویروس HIV هستند.
• سلول‌های T تضعیف‌کننده: این سلول‌ها اعمال سلول‌های T کشنده و کمک‌کننده را کنترل می‌کنند و به پاسخ ایمنی خاتمه می‌دهند و از پاسخ‌های بیش از حد شدید جلوگیری می‌کنند.
• سلول‌های T خاطره: این سلول‌ها در حالت آماده‌باش در بدن می‌مانند؛ و طریقهٔ مبارزه و آشنایی با ویروس را به نسل‌های بعدی انتقال می‌دهند.

پیوند عضو

گاه توانایی لنفوسیت‌ها برای شناسایی عوامل بیگانه از خودی مطلوب نیست. در پیوند عضو، دستگاه ایمنی عضو پیوندی را بیگانه تلقی کرده و به آن حمله می‌کند. در این حالت گفته می‌شود که پیوند پس‌زده شده‌است. برای جلوگیری از چنین روندی، آنتی‌ژن‌های سطح عضو پیوندی باید بیشترین شباهت ممکن را به سلول‌های فرد گیرنده داشته باشد (مانند خانواده؛ زیرا آنتی‌ژن‌های سطح سلول‌های بدن آن‌ها با فرد گیرنده مشابه است) به علاوه، مصرف داروهایی (مانند داروهای کُرتُنی) برای تضعیف دستگاه ایمنی نیز تجویز می‌شود.

اختلال در دستگاه ایمنی

حساسیت(آلرژی)

حساسیت یا آلرژی از اختلالات دستگاه ایمنی بدن است که ناشی از عدم تحمل دستگاه ایمنی در برابر عوامل خارجی گاهن مضر است. در این حالت، بدن در برابر پادگِنی(آنتی ژن) بیش از حد واکنش می‌دهد. به پادگنی که موجب پاسخی به این شدت از طرف دستگاه ایمنی شود، ماده حساسیت زا یا آلرژن گفته می‌شود. دانه‌های گردهٔ برخی گیاهان، گرد و خاک و برخی مواد شیمیایی می‌توانند ماده حساسیت زا باشند.

هنگامی که فرد برای نخستین بار در معرض یک ماده حساسیت زا قرار می‌گیرد، لنفوسیت‌های B او فعال شده و پادتنی را ترشح می‌کنند. این پادتن، پس از ترشح، بر سطح ماستوسیت‌ها قرار می‌گیرند. در صورتی که فرد بار دیگر در معرض همان آلرژن قرار گیرد، پادگِن(آنتی‌ژن) های آن به پادتن‌های موجود بر سطح ماستوسیت‌ها می‌چسبند. این موجب می‌شود تا سلول ماستوسیت گرانولهای حاوی میانجی‌های التهابی به خصوص هیستامین را آزاد کند، آزاد شدن این میانجی‌ها علایم حساسیت را به دنبال دارد: تورم، خارش، آبریزش بینی و چشم، قرمزی، تنگی نفس، و...

خود ایمنی

در این نوع اختلال، دستگاه ایمنی بدن سلول‌های خودی را بیگانه تلقی کرده و به تخریب آن‌ها می‌پردازد. این واکنش ممکن است در اثر تولید نابه‌جای پادتن‌هایی باشد که علیه مولکول‌های سطح سلول‌های بدن ترشح می‌شوند.

بیماری‌های خود ایمنی ممکن است بر بخش‌های مختلفی از بدن تأثیر بگذارند. به‌طور مثال، در بیماری ام‌اس دستگاه ایمنی به پوشش اطراف سلول‌های عصبی مغز و در بیماری ای ال اس (ALS) به پوشش سلولهای عصبی حرکتی در نخاع حمله می‌کند. در نتیجه، سلولهای اعصاب صدمه دیده و ماهیچه‌ها از کار می‌افتند.بینایی و حرکت فرد مختل و فرد دچار بی حسی و لرزش می شود.

دیابت نوع یک نیز نوعی بیماری خود ایمنی است که در آن سلول های β جزایر لانگرهانس واقع در پانکرآس مورد تهاجم قرار می‌گیرد. بیماری آسم هم نوعی بیماری خود ایمنی است که مخاط ریه بوسیله سیستم ایمنی صدمه میبیند.

در بیماری هاشیموتو غده تیروئید تحلیل رفته و منجر به کم کاری تیروئید میشود.

در بیماری گریوز نیز پروتئین های مترشحه از دستگاه ایمنی موسوم به TSI ( عملکرد آن ها مشابه TSH اما با این تفاوت توسط تنظیم بازخوردی کنترل نمی‌شوند) غده تیروئید را وادار به تولید بیش از حد هورمون های تیروئیدی میکند و و تقسیم سلولی را در تیروئید افزایش داده و سبب گواتر میشود.

همچنین بیماریهای پوستی مثل پسوریازیس و ویتیلایگو در نتیجه حمله سیستم ایمنی به سلولهای پوست به‌وجود می‌آیند.
اختلال دستگاه ایمنی می‌تواند به بیماری لوپوس نیز منجر شود.

نقص ایمنی

گاهی ممکن است در یک یا تعدادی از اجزای دستگاه ایمنی نقصی بروز کند. نقص ایمنی ممکن است مادرزادی یا در اثر عوامل محیطی (اکتسابی) باشد. بیماری ایدز مثالی از نقص ایمنی اکتسابی است که در آن سلول‌های T کمک‌کننده مورد تهاجم ویروس اچ آی وی (HIV: Human Immunity Virus) قرار می‌گیرند که موجب تحلیل قدرت دفاعی بدن و ایجاد عفونتهای فرصت طلب می‌شود. برخی افراد نیز به‌طور مادرزاد فاقد غده تیموس هستند که موجب اختلال در بلوغ لنفوسیت‌های T می‌شود.

پانویس

1. Humors به معنای مایعات بدن؛ یعنی خون، لنف و مایع بین‌سلولی است.

جستارهای وابسته

• دستگاه ایمنی تطبیقی
• دستگاه ایمنی ذاتی
• ایمنی سلولی
• ایمنی هومورال

منابع

• «ویکی‌پدیای فرانسوی». دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۰۹.
• زیست‌شناسی و آزمایشگاه ۲، سال سوم متوسطه، نظری (رشتهٔ علوم تجربی)، چاپ دوازدهم: ۱۳۹۱، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی وزارت آموزش و پرورش. شابک:۹-۰۹۸۰-۰۵-۹۶۴