شهرستان رستم

شهرستان رستم یکی از شهرستان‌های لرنشین استان فارس می‌باشد که در سمت شمال غربی این استان واقع شده‌است. مرکز این شهرستان شهر مصیری می‌باشد.

مختصات: ۳۰٫۲۷۱۸۶۷°شمالی ۵۷٫۱۱۵۷۹۲۲°شرقی

شهرستان رستم
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	فارس
سایر شهرها	مصیری، کوپن
بخش‌ها	مرکزی، سورنا
مردم
جمعیت	۴۴٬۳۸۶ تن (۱۳۹۵)[1]
جغرافیای طبیعی
مساحت	حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مربع کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۹۲۰ متری از سطح دریا
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۱ درجهٔ سانتی‌گراد
روزهای یخبندان سالانه	ندارد

این شهرستان قلمرو طایفه بزرگ رستم از ایل ممسنی است و دارای دو بخش مرکزی و سورنا می‌باشد که پیش تر بخشی از شهرستان ممسنی بوده است. این منطقه از نظر آب و هوایی دارای سه نوع آب و هوای سرد و معتدل و گرم است. دارای سه جلگه بزرگ رستم ۱ و رستم دو و رستم سه است که دارای زمین‌های بسیار حاصلخیز می‌باشد. این شهرستان از شمال به استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به بوشهر، از شرق به منطقه کلانشهری شیراز و از غرب نیز به استان کهگیلویه و بویراحمد منتهی می‌گردد. شهرستان رستم دارای کوه‌های بلند و برفگیر(رشته کوه زاگرس) و گیاهان جنگلی به ویژه گیاه بلوط می‌باشد که دارای خواص خوراکی، درمانی، رنگرزی، چرم سازی و غیره می‌باشد. این شهرستان از نظر گیاهان دارویی بسیار غنی است. در شهرستان رستم در یک نوبت و در تابستان کشت برنج صورت می‌گیرد که از بهترین و طبیعی‌ترین برنج‌های ایران است.

و در زمستان به طور عمده گندم کشت می شود[2]

تاریخچه پیدایش

انشان سرزمینی کوهستانی تمدن ایلام بوده‌است که قبل از مهاجرت آریاییها به ایران و سکونت آن‌ها در مناطق ایران که رستم جزء اصلی انشان یا انزان بوده‌است. اهمیت رستم در این زمان همین بس که تا همین اواخر مورخان تل اسپید را پایتخت انشان می‌نامیدند، در دوره ایلام عصر طلایی آن را پادشاهانی به وجود آورده‌اند که از حوالی فهلیان برخاسته بودند. ورزیده‌ترین و سلحشورترین مردم ایلام در همین منطقه زندگی می‌کردند. هنگام مهاجرت آریایی‌ها به ایران، پارسه در امتداد کوه‌های زاگرس به فارس آمده و آن را به نام خود «پارسه» نامیدند. گروهی از قبایل پارس از جمله آن‌ها قبیله «مردها» در منطقه رستم سکونت گزیدند.

آقای گریشمن (girishmsn) آثار داودور (davdivar) مادر دختر در حسین‌آباد رستم را قبر پادشاهان اولیه سلسله هخامنشی می‌داند. و از آنجا که پادشاهان اولیه هخامنش شاهان آنشان ، آنزان بودند پس بدون شک شهر آنشان در ممسنی بوده و تل ملیان که در محدوده حکومت آریارمنه شاه پارس قرار داشته نمیتواند آنشان باشد و کاخ لیدوما هم با قدمتی بیش از تخت جمشید و پاسارگارد مقر حکومت آنزان بوده است. به تحقیق مشخص است که طایفه مردها از جمله دامداران پارسی بوده که در ممسنی و رستم فعلی سکونت داشته‌اند. مورخ یونانی کت پاس کورش بزرگ را پسر چوپانی از قبیله مردها می‌داند بدین ترتیب ایشان معتقدند که کورش نسبتی به هخامنش و قبیله او نداشته‌است.

در جنگ هخامنش با اسکندر مقدونی در زمان داریوش سوم زبده‌ترین سربازان ایران را قبیله مردها تشکیل می‌دادند و هنگامی که داریوش سوم شکست خورد مردم شهرستان رستم و ممسنی به رهبری آریوبرزن در، دربند پارس «پشتکوه رستم» به مقاومت دست زده و تا همگی کشته نشدند لشکر اسکندر نتوانست به درون پارس وارد شوند. در دوره ساسانیان رستم و ممسنی بازار مهم مناطق دیگر بوده‌است.

در زمانی که سپاهیان مسلمان به ایران آمد به جرأت می‌توان گفت که خونین‌ترین مقاومتها و نبرد مسلمانان با ایرانیان در زمان حسن قاضی ممسنی «توز» به وقوع پیوسته‌است. مورخان نوشته‌اند که دفاع از ایران در توز به وسیله کرت‌ها (عشایر) صورت می‌گرفت که گروه، گروه از کوه‌ها برای دفاع سرازیر شده و به دفاع می‌پرداختند.

مردم رستم مثل سایر مردم ایران به دین اسلام گرایش پیدا کردند و مذهب آن‌ها تشیع بوده‌است. سال‌ها پس از اسلام به دلیل سکونت قومی لرتبار به نام شولها در رستم و تمام ممسنی این منطقه شولستان نام گرفت.

در دوره اتابکان، شولستان مورد حمایت اتابکان فارس بوده و از آن به بعد ممسنی و از جمله رستم تابع فارس شده و با دیگر مناطق لرنشین پیوندی نداشته‌است و در اواخر دوره صفویه و اوایل دوره افشار نام شولستان منسوخ بوده و ممسنی جای شولستان را گرفته‌است.

(نام رستم به ۸۰۰سال در تاریخ بدین نام شناخته شده‌است. رستم یادآور پهلوانان ایران و سنبل ملی و جوانمردی منطقه خواهد بود)

در دوره صفویه که محمود افغان که محمود افغان به ایران لشکر کشید و شهر اصفهان را به محاصره درآورد، مردم ممسنی و به تبعه آن مردم رستم جان بر کف نهاده و لشکری به سوی اصفهان برای دفاع از کشور تدارک دیدند و اگر عدم کفایت شاه صفوی نبود آن‌ها به همراه دیگر ایرانیان هجوم افغان‌ها را در نطفه خفه می‌کردند و ویرانی‌های بعد به وجود نمی‌آمد.

در زمان قاجار، چنان آوازه خان علی خان رستم بالا گرفت که حکومت را به وحشت انداخت به‌طوری‌که فتحعلی شاه قاجار خود برای سرکوبی اهالی رستم تهران را ترک گفت و در اصفهان اجل مهلتش نداد و درگذشت. در قدمت این شهرستان همین بس که در برگیرندهٔ غار بوف یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های انسان نخستین است. این غار که در تنگه یقه سنگر که پیوند دهندهٔ دو دشت رستم یک و دو است، واقع شده دارای قدمتی بیش از ۴۱ هزار سال است. کاوش در این غار در سال ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ منجر به یافت دست افزارهای سنگی مبتنی بر ساخت ریز تیغه مربوط به نخستین انسان‌های مدرن پس از خروج از آفریقا گردید. شهرستان رستم نه تنها یکی از قدیمی‌ترین مناطق باستانی فارس، بلکه یکی از کهن‌ترین منطقه باستانی ایران و بین‌النهرین به‌شمار می‌رود. بقایای اجساد آثار کشف شده در تپه تل بندو و برابر کاوش‌های صورت گرفته توسط باستان شناسان آثار زندگی در این شهرستان به ۷۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. تمدن‌های پیش از تاریخ این شهرستان مربوط به هزاره پنجم تا هشتم پیش از میلاد و عصر نو سنگی و همچنین تمدن‌های تاریخی میلادی آن به هزاره سوم پیش از میلاد و تمدن‌های اسلامی آن مربوط به قرون آغازین اسلامی برآورد می‌گردد. یک هزاره پیش از ورود آریائیها به فلات ایران تمدن‌های نیکویی در اقصی نقاط شهرستان رستم پابرجا بودند که می‌توان به نقش برجسته کورنگون، سه تلان ایلامی در ۴۴۰۰ سال پیش اشاره کرد. در نوشتار لوحه‌های گلی خزانه تخت جمشید، چندین شهر باستانی در منطقه رستم یاد شده که دو تای آن به نام‌های هوهنوری و یونانی در این لوحه‌های خطوط ایلامی ذکر گردیده‌است که محل فعلی آنان در چهار بازار تل اسپید، دهنو و منصورآباد تعیین شده‌است. بیش از ۵۰ کیلومتر جاده سنگ‌فرشی روزگار هخامنشی، اشکانی و ساسانی از قلب این شهرستان می‌گذشت و یکی از دربندهای مهم پرشیا، پارس محسوب می‌گردید. شهرستان رستم در ازمنه قدیم یکی از مناطق سوق الجیشی و استراتژیکی فارس به‌شمار می‌رفته که می‌توان از لشکرکشی اسکندر مقدونی، کراسوس سردار رومی، والرین امپراتور روم را در آن نام برد.

طایفه رستم در حال حاضر در سرزمینی ساکن است که شهرستانی به همین نام است. گفته‌اند کی خسرو پس از کناره‌گیری از پادشاهی و هنگامی که برای گوشه نشینی به کوه دنا می‌رفت، در ممسنی فعلی توقف کرد و به پاس خدمات رستم به ایران این منطقه را به او هدیه کرد و گفت: دشتی پراز زر را به تو می‌سپارم. (همتی، ۱۳۸۸) در قلمرو جغرافیایی رستم تیره‌های بهمیاری (بهمنیاری-بابامیدان)، منگزوری (منگودرزی)، شوسینی (شاه حسینی)، ضامنی، دشتی، غلویی، عوداللهی (عبداللهی بویر احمدی)، مصیری، بختیاری، چوگی، ده تینی، ارجی، نظری، پرینی، تیرتاجی(بویر احمدی) مراسخونی، نوگکی، گنجه‌های بویر احمدی مرزونی، گیوه کش، داوید (داودی)، روسی، پهناکله‌ای، شاه بهرامی، سادات عنا و سادات شاه قاسم(بویر احمدی)، سادات شاهزاده میراحمد (امان‌اللهی uبهاروند، ۱۳۷۱)، سادات مختاری(بویر احمدی)، سادات فخر، جلیل بویر احمدی قرار دارد. بر اساس نوشته محققین کلانتران این طایفه بدین شرح بوده‌است. کاگرجی، خان علی خان، کمال خان، علی قلی خان، خان علی خان، الله قلی خان کوچک، جعفرقلی خان، امام قلی خان، حسین قلی خان (فسایی، ج اول، ۳۰۴)

ویژگی‌های شهرستان

وجود رودخانه معروف فهلیان، رودخانه تنگ شیو (نوگک) و نقش برجسته کورانگون وجود رودخانه سراب سیاه که این رودخانه دائمی و چهار فصل می‌باشد و پرآب‌ترین رود شهرستان می‌باشد. وجود کوه زیبای زراورد که بخش اعظم این کوه در شهرستان رستم واقع شده‌است.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی
  • دهستان رستم یک
  • دهستان رستم دو

شهرها: مصیری و شوسنی و ضامنی

• بخش سورنا
  • دهستان پشتکوه رستم
  • دهستان رستم سه

شهرها: کوپن

طبیعت و جاذبه‌های گردشگری طبیعی شهرستان

چشمه انجیری

چشمه سارهای مراسخون این مکان تفرجگاهی دارای چشمه سارهای جوشنده و محل خوبی برای استراحت و تفریح گردشگران و مسافران می‌باشد. چشم‌انداز این منطقه رودخانه کوه و آثار تاریخی می‌باشد. این محل تفرجگاهی به فاصله ۴۰ کیلومتری شمال غربی شهر مصیری نزدیک به روستای مراسخون سفلی قرار دارد.

سراب سیاه منصورآباد

این جاذبه طبیعی در حدود ۲۸ کیلومتری شمال غربی مصیری و در کنار روستای سراب سیاه منصورآباد رستم واقع شده‌است چشم‌انداز این مکان تفرجگاهی چشمه سارهای جوشنده قابل قایق‌رانی و سرگرمی آن شنا و ماهی‌گیری و زیارت امامزاده سید نورالدین و دیدار آثار تاریخی می‌باشد.

پتکون زیردو

جاذبه پتکون در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی شهر مصیری و در شرق روستای برافتاب و شمال روستای زیردو قرار دارد چشم‌انداز این مکان چشمه سارهای جوشنده، کوه، صحرای سرسبز، و آثار تاریخی می‌باشد.

دلی زوال و دشتک

این دو نقطه از شهرستان رستم دارای جاذبه گردشگری و تفرجگاهی می‌باشد و در ۵ کیلومتری شمال بابامیدان واقع است. مردم دشتک ودلی زوال تابستان خود را درمناطق بویراحمد سرگچینه وتنگاری به سرمی برند. دلی زوال خود شامل چندین روستای؛ سرسیل زوال، لیروی، زوال خدابخشی ودره موردی است که مردم این چند روستا باهم پیوند فامیلی دارند.

سرچشمه گجستان

نمایی از سرچشمه گچستان در شهرستان رستم

این جاذبه طبیعی در حدود ۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر مصیری قرار دارد. دارای چشمه سارها و جنگل‌های طبیعی و آثار تاریخی چشم‌انداز این نقطه پر مصفا می‌باشد.

آبشار پای تف

یکی از جاذبه‌های طبیعی شهرستان رستم به‌شمار می‌رود و در حدود ۴۵ کیلومتری شمال غربی شهر مصیری نزدیک به روستای سالاریروستای برافتاب واقع شده‌است. جنگل، کوه، باغات انار و خانه‌های مسکونی سنتی منظرگاه این نقطه پر مصفا می‌باشد.

کوه سیاه

یکی دیگر از جاذبه های طبیعی این شهرستان می باشد که در 5 کیلومتری مصیری و در شهر شوسنی واقع شده است در این کوه غار هایی وجود دارد به نام های غار سیاه و غار برزگران که به زیبایی هایش می افزاید

این کوه در اسفند ماه و فصل بهار بیشترین زیبایی را دارد

پیشینه تاریخی

این شهرستان یکی از شهرستان‌های کهن استان فارس می‌باشد که دارای بیش از ۱۲۰ اثر باستانی می‌باشد. آثار شهرستان به سه بخش پیش از تاریخ (قبل از۵۵۰۰) تاریخی بعد از ۵۵۰۰ سال و اسلامی از ۱۴۳۰ سال به بعد تقسیم می‌شود. ۵۸ اثر این شهرستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است. تمدن‌های بیش از تاریخ این شهرستان مربوط به عصر نوسنگی هزاره‌های پنجم تا هشتم پیش از میلاد می‌باشد قبل از ورود آریایی‌ها به فلات ایران تمدن‌های دیگر نیز در اقضی نقاط شهرستان رستم پابرجا بودند که می‌توان به تمدن بزرگ و با شکوه ایلام باستان اشاره کرد که آثار این تمدن در شهرستان رستم عبارتند از: نقش برجسته ایلامی گورنگون در روستای منگودرز بخش سه تلان است و در بالای کوهی نقش شده‌است.

شهر ایلامی چهار بازار می‌باشد از لوح نوشته‌های خزانهٔ تخت جمشید از چندین شهر باستانی در منطقه رستم یاد شده‌است که از جمله از شهرهای هوهنوری و یوناری می‌توان نام برد. جاده سنگ‌فرشی روزگار هخامنشی و ساسانی در این شهرستان به چشم می‌خورد؛ و یکی از در بندهای پرشیا پارس محسوب می‌گردید این شهرستان یکی از مناطق سوق الجیشی و استراتژیکی فارس به‌شمار می‌رود که می‌توان از لشکر کشی اسکندر مقدونی کراسوس سردار رومی والرین امپراتور روم نام برد.

بناهای تاریخی

بناهای تاریخی این شهرستان میتوان کتیبه سراب سیاه ، نقش برجسته کونگون ، گوردخمه مادر دختر و کاخ لیدوما را نام برد.

گویش

مردم شهرستان رستم لر هستند. زبان لری رستم با دیگر زبان‌های لری مثل لرستانی، بختیاری و حتی بویر احمدی تفاوت هایی اندکی دارد. لرهای رستم و ممسنی در میانه و آخر واژه ها را به صورت ‌th انگلیسی تلفظ می کنند و این در حالی است که در دویست سال گذشته در بسیاری از مناطق لر نشین تلفظ «د» در میانه و آخر واژه ها به «ی» تغییر یافته است.

طایفه ها

مردم رستم خود به تیره‌های کوچکتر از طایفه تقسیم می‌شوند که اهم آن‌ها عبارتند از: سرآسیاب

1. تیرتاجی‌های (بویراحمدی) ساکن کوپن و گوراب رستم
2. سهرونی‌های بویراحمدی (دهنو روستای جهادآباد)
3. عبداللهی‌های بویراحمدی (ورودی شهرستان)
4. شوسنی (از بعد از عبداللهی تا مصیری)
5. بهمنیاری (اطراف بابامیدان/بهمنیاری با مرکزیت بابامیدان حد و مرز آن زمانی از دولت‌آباد رستم کنار رودخانه فهلیان تا سرگچینه و تنگاری بویراحمد بوده‌است)
6. منگودرزی
7. زیردویی
8. دهنوئی‌ها (دهنو سادات، مقیمی و مرکزی). دهنوئی‌ها خود به تیره‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که از جمعیت و نفوذ زیادی برخوردارند. از سادات دهنو سادات، طایفه انصار از دهنوقیمی و دهقان از روستای دهنو مرکزی یا دهنو غلویی.
9. ارجی (منصورآباد علیاء)
10. حسین‌آبادی.
11. ایل جلیل(شهر کوپن و پشتکوه رستم)
12. پرینی.
13. بویراحمدی
14. ده تینی‌ها (مراسخون، اکبری، کناره، امیرایوب، دهنو و بکر).
15. میدگانی‌های بویراحمدی
16. دشتی‌ها.
17. گنجه‌ای‌های بویراحمد

منابع

1. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران. ۲۳ اسفند ۱۳۹۵.
2. یوسفی، جلال- دانش بومی استفاده از بلوط در شهرستان ممسنی- پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد مدیریت توسعه روستایی، گروه توسعه روستایی دانشگاه تهران 1383