شهرستان استهبان

شهرستان قرآنی اِستَهبان از شهرستان‌های استان فارس است. مرکز این شهرستان شهر استهبان است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، برابر با ۶۸٬۸۵۰ نفر بوده‌است.

شهرستان استهبان
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	فارس
مرکز شهرستان	استهبان
سایر شهرها	استهبان، ایج، رونیز
بخش‌ها	مرکزی، رونیز
سال تأسیس	۱۳۳۷
نام‌های پیشین	صابونات، اصطهبانات
مردم
جمعیت	۶۸٬۸۵۰ نفر[1]
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۶۵۲ کیلومتر مربع کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱۷۶۷ متر
داده‌های دیگر
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۷۱

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی
  • دهستان ایج
• شهرها: استهبان، ایج.
• بخش رونیز
  • دهستان خیر
  • دهستان رونیز

شهرها: رونیز

جغرافیا

شهرستان استهبان از سرزمین‌های شرق استان فارس است که شمال آن به نی ریز، جنوب آن به کوه‌های تودج (توده) و غرب آن به دشت رونیز و شرق آن به کوه‌های داراب و ایج محدود می‌شود و دارای جمعیت ۶۸۶۷۸۹ می‌باشد.

در حقیقت این منطقه دشتی است با ۱۷۶۷ متر ارتفاع از سطح دریا و ۲۶۵۲ کیلومتر مربع وسعت است، با این شرایط شهر استهبان در دشتی قرار دارد که توسط کوه‌ها احاطه شده. از این شهر مدار ۲۹ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۴ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی می‌گذرد. در گوگل ارث این اعداد را وارد کنید N29.126667 E54.042222

جاده کوهستانی شرق شهرستان به طول ۳۵ کیلومتر عامل ارتباط آن با نیریز است، جاده غربی شهرستان به طرف شیراز از دشت‌های به هم پیوسته گرده و رونیز می‌گذرد؛ و در محدوده تنگ کرم به جاده شیراز – فسا می‌پیوندد. این جاده تا شیراز ۱۷۵ کیلومتر طول دارد. کوه‌های مرتفع، قسمت‌های غربی، جنوب غربی، جنوبی و تا حدودی شمال منطقه را فرا گرفته‌اند. مهم‌ترین ارتفاعات آن، سلسله جبال تودج است که در اصل دنباله زاگرس جنوبی می‌باشد. بلندترین ارتفاع در این سلسله جبال ۲۳۰۰ متر است. طول این ارتفاعات را صاحب فارسنامه ناصری از «رونیز» تا کوه «بوخون» در «فارغان سبعه» چهل و چهار فرسخ نوشته‌است.[2]

منابع آب منطقه را چشمه، قنات و رودخانه تشکیل می‌دهند. رودخانه‌های این شهرستان فصلی اند و در اسفند و فروردین ماه سال‌های پر باران از ارتفاعات جنوبی مشرف به شهرستان سرچشمه گرفته و با گذشتن از غرب شهر به سوی شمال، روستاهای خیر، جاری می‌شوند و در آنجا به دریاچه بختگان می‌ریزند. رودخانه‌های «فتح‌آباد» و «عباس‌آباد» از این نمونه‌اند رودخانه «رودبال داراب» (روستائی در نزدیکی شهر ایج) تنها رودخانه دائمی منطقه‌است که از کوه‌های «بوخون نیریز» سرچشمه می‌گیرد و با مشروب کردن روستاهای ایج و سلطان شهباز داراب وارد ناحیه رودبال در شمال داراب می‌شود.[3]

چشمه‌های متعدد

چشمه‌های «قهری»، «پازهری»، «بوخوُ»، «مُرَخنه» و «بُک بُک» از مهم‌ترین منابع تأمین آب شهرستان بشمار می‌روند. این چشمه سارها که در ارتفاعات جنوب غرب و غرب شهرستان (سلسله جبال تودج) قرار دارند در اصل سرقناتهایی هستند که از گذشته بسیار دور مورد بهره‌برداری اهالی منطقه بوده‌اند. در کتب قدیم آمده‌است که آب بستان‌ها و زراعت این شهر از چشمه‌های پازهری و قعری بوده که هر دو از جانب مغرب همه جا زیر درختان با ثمر جاری‌اند.[4]

آب و هوا

حداکثر گرمای تابستان در این منطقه ۳۶ درجه و حداقل سرمای زمستان ۴ درجه زیر صفر است. متوسط باران سالانه بین ۵۰ تا ۴۵۰ میلی‌متر گزارش شده‌است.[5]

تغییر ریزش برف و باران سالانه از خصلتهای طبیعی و کهن منطقه محسوب می‌شود. این ویژگی که مخصوص نواحی آب و هوایی متأثر از اقلیم کویری است در کم و زیاد شدن آب چشمه‌های و قناتها تأثیر فراوان دارد به‌طوری که اگر یک سال بارندگی فراوان (بخصوص به صورت برف در ارتفاعات) صورت گیرد آب چشمه‌سارها و قناتها سنگین و زیاد خواهد بود و بر عکس اگر کمی بارندگی در مدت چند سال به صورت پیوسته رخ دهده حتی ممکن است به خشک شدن برخی منابع آب بیانجامد. در چنین وضعی کم‌آبی تا فرارسیدن سال‌های پر باران تر سالی (خوش سالی) و به سال‌های کم باران، خشک سالی (بد سالی) می‌گویند. در سال ۱۲۸۸ هـ. ق آب چشمه‌های قصبه اصطهبانات چنان کم شد که باغستانهایش خشک گردید و زمین این منطقه از گیاه خالی شد، در حالیکه پیش از این سال میوه‌های گوناگون این شهر به اندازه‌ای فراوان بود که در دیگر جای فارس نبود.[4]

در منبع دیگری آمده که در جمادی الاول ۱۳۱۲ هـ. ق هفده روز تمام پیوسته باران بارید و در منطقه اصطهبانات خرابی کلی ببار آمد. در محرم همین سال وضع آب و هوا بار دیگر دچار تغییرات شدیدی می‌شود. اغلب شبانه روز هوا ابری و رعد و برق زیاد وجود داشته‌است، روزها پیوسته بارانی بوده و از باران شب عاشورا خرابی کلی ببار آمده به‌طوری که در شهر سیل چنان سنگین بوده که اطراف محلات آنجا را به کلی ویران کرده‌است[6]

شاید همین تفاوت آب و هوایی این منطقه بوده که باور افسانه مانندی را که خواندمیر در حبیب السیر بیان می‌کند موجب شده‌است وی در کتابش می‌نویسد:

«در شبانکاره (شرق فارس شامل دارابگرد، ایگ و اصطهبانات و توابع آنها) چشمه‌ای است که در آنجا بقدر دو سه آسیاب آب بیرون می‌آید و مدت سی سال آب آن در جریان و سی سال دیگر انقطاع می‌یابد چنان‌که قطره‌ای آب در آن نتوان یافت»[7]

پوشش گیاهی و کشاورزی

پوشش گیاهی این ناحیه اهمیت فراوان دارد زیرا جنگل‌های پراکنده آن درخت‌های متنوعی را در خود پرورش می‌دهند. درختان انجیر، بادام، بنه، ارژن، سرو کوهی، جرگه و… با درختچه‌های کوچک، طبیعت سرسبزی را برای این منطقه فراهم آورده‌اند. البته درختکاری از گذشته‌های بسیار دور، یکی از ویژگی‌های مردم این سرزمین بوده‌است و بر همین اساس منابع نیز این شهر را همیشه به صورت «شهرکی پر درخت» بازگو کرده‌اند.[8][9]

از محصولات این سرزمین می‌توان به انجیر و انگور و زعفران نام برد. بنا به گزارش شفاهی اداره منابع طبیعی استهبان بیشتر درختان این ناحیه را انجیر بخود اختصاص داده‌است. علاوه بر انجیر باغداران استهبان به پرورش انواع درختان باغی از جمله انگور، بادام، انار، مرکبات و مقدار کمی سیب و گلابی و آلو سیاه می‌پردازند، باغات مرکبات روستای «رودبار» و باغات انار «خیروایج» نیز محصولات مطلوبی ارائه می‌دهند.

مزارع شهرستان در شمال، شمال شرقی و شرق شهر قرار گرفته و هر یک روستا نیز بنا به شرایط طبیعی خود از مقداری زمین کشاورزی برخوردار است با توجه به شرایط مساعد جغرافیائی در این منطقه گندم، جو، پنبه، ذرت، حبوبات، زعفران، صیفی‌جات و سبزیجات به‌خوبی پرورش می‌یابند.

در گذشته کشت خشخاش و توتون نیز بشدت معمول بوده و مصرف تجارتی داشته‌است.[4][8] اما امروزه این کشت به‌کلی منسوخ گردیده‌است.

حیات وحش

در پوشش حیوانی این ناحیه می‌توان از حیوانات وحشی چون گرگ، شغال، روباه، بزکوهی، قوچ، میش و حیوانات اهلی چون گوسفند، بز، گاو، الاغ، و تعداد کمی اسب و استر نام برد. همچنین خزندگان، مار و سوسمارهای بزرگ و کوچک و از پرندگان وحشی و اهلی عقاب، کبک، تیهو، جغد، پرندگان کوچک و مرغ و ماکیان در این منطقه زندگی می‌کنند.

حیوانات شکاری و قابل صید منطقه در گذشته نه چندان دور بسیار فراوان بوده و منابع ضمن اشاره به بز، پازن، بز وحشی، قوچ و میش کوهی، کبک و تیهو گفته‌اند که پادزهری که از شکم بز و پازن کوهی در کوهستان‌های جنوبی این شهر بدست می‌آمده، بسیار گران‌قیمت و نادر بوده‌است.[4] امروزه تنوع پوشش حیوانی منطقه به واسطه شکار بی‌رویه در گذشته و عدم حمایت ارگان‌های مسئول در حفظ حیات وحش به حداقل رسیده‌است.

زمین‌شناسی و معادن

از لحاظ زمین‌شناسی خاک این ناحیه رسوبی و مخلوط با ماسه و آهک است که در دشت‌ها از مقدار ماسه کاسته می‌شود. با ورود به کوهستان‌ها از داخل کوهپایه‌های ابتدا ماسه‌های به سنگ‌های درشت و بعد به صخره‌های بزرگ تغییر شکل می‌یابد. به‌طور کلی جنس خاک در استهبان ریز بافت و دارای پودرهای گچ و آهک می‌باشد و از ساختمان فیزیکی چندان مناسبی برخوردار نیست[10]

در این منطقه معادن سنگ مرمریت، چینی و سیاه وجود دارد که در استهبان، خیر، رونیز و ایج پراکنده‌اند، از این منابع تنها معدن سنگ رونیز مورد بهره‌برداری و در امر صنایع ساختمانی بکار می‌رود. در رودبار ایج معدن منگنز شناسایی شده ولی هنوز به مرحله بهره‌برداری و استخراج نرسیده‌است.

معادن نفت نیز در ناحیه «دم تنگ» حدود ده کیلومتری غرب شهرستان» از مقادیر قابل توجهی نفت سبز برخوردارند و رگه‌های طلا نیز به مقدار کم در خاک‌های ناحیه رودبار یافت شده‌اند. معادن سنگ و گچ و آهک به وفور در منطقه استهبان پراکنده‌اند و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. خاک رس استهبان که بهترین خاک سرامیک منطقه‌است ندرتاً توسط صنعت گران سرامیک شهرستان استفاده می‌شود. نمک دریاچه بختگان نیز در ناحیه خیر مورد استفاده روستانشینان می‌باشد.

کار شناخت معادن زیر زمینی و اکتشافات و استخراج آن‌ها در این منطقه بسیار کم صورت گرفته‌است.

نام آوران و فرهنگوران

• • حبيب الله آموزگار سياستمدار، سناتور، روزنامه نگار، مفسر، مترجم و از رجال سياسى و فرهنگى عصر پهلوى
  • جمشید آموزگار (زادهٔ ۴ تیر ۱۳۰۲ استهبان – درگذشته در ۶ مهرماه ۱۳۹۵ در بتزدا) مهندس، اقتصاددان و دولتمرد ایرانی بود. او از مرداد ۱۳۵۶ تا شهریور ۱۳۵۷نخست‌وزیر ایران بود. پیشتر نیز، وزیر کار، کشاورزی، کشور، بهداری، کارشناسبانک جهانی (رئیس مجمع سالانه این بانک در سال ۱۳۴۶) وصندوق بین‌المللی پولو رئیس دوره‌ای اوپک بود. آموزگار تنها نخست‌وزیر  تحصیل کرده در آمریکا در ایران بود.
  • عضدالدين ايجى مفسر و قاضى در عصر شاه شيخ ابو اسحاق
  • معين الشريعه اصطهباناتى ( واعظ، شاعر و اديب) وى صاحب كتاب گنج فقير به سبك و سياق گلستان سعدى مى باشد.[11]
  • از علمای این شهر سید ابراهیم استهباناتی است که به آقا میرزا آقا اصطهباناتی شهرت یافته‌است. در نجف ایشان را آقا میرزا آقا حسینی اصطهباناتی شیرازی می‌خواندند. وی از مراجع و فقهای عالی‌رتبه شیعه بود که در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی در نجف اشرف، دیده از جهان فروبست.
• بزرگترین عالم این شهر علامه کبیر ملا شاه محمد اصطهباناتی است که صاحب بسیاری تألیفات فارسی و عربیست که از نمونه‌های چاپ شده آن می‌توان به کتاب‌های ریاض العارفین، لطیفه غیبی و مقامات السالکین اشاره کرد و سایر تألیفات شاه محمد اصطهباناتی عبارت است از: ریاض المؤمنین (شرح فارسی صحیفه سجادیه)، معراج الکمال، حل العقائد، تحفةالمؤمنین، اثبات عالم المثال، روضة الصالحین، حدیقة المؤمنین، فرح السالکین، اخلاق شاه محمدی، تذکره لطائف الخیال و کشف الکافی (شرح اصول کافی). در کتاب فارسنامه ناصری پس از سخنان محمد مؤمن جزائری شیرازی در وصف استادش آمده‌است که به دههٔ ۱۱۴۰ در اصطهبانات درگذشت و اکنون امامزاده پیرمراد استهبان آرامگاه وی است.
• محمدباقر اصطهباناتی، فقیه، ادیب، ریاضی‌دان، مخترع و طبیب ملقب به شهید رابع.
• نظام‌العلما اصطهباناتی، ادیب، فقیه و از بزرگان و علمای سرشناس اواخر دوره قاجار و پهلوی اول
• على محمد سجادى استاد ادبيات دانشگاه، پژوهشگر ادبيات
• پروفسور نظام‌الدین فقیه، معروف به پروفسور فقیه، دانشمند و متخصص برجسته علوم سیستم و سایبرنتیک و استاد نمونه کشوری که همچنین در ۸ خرداد ۱۳۹۱ (روز تأسیس دانشگاه تهران که روز بین‌الملل دانشگاه تهران نامگذاری گردیده) از سوی دانشگاه تهران طی مراسم بزرگداشت، به عنوان استاد موفق در سطح بین‌المللی معرفی و مورد تجلیل قرار گرفت.
• آيت الله محمد حسن اصطهباناتى ( استاد درس خارج از فقه مدرسه علميه مروى تهران)
• على شيخ الاسلامى چهره ماندگار، مؤلف، رئيس اسبق دانشكده ادبيات دانشگاه تهران
• سيد جعفر حجت كشفى استاد شهير خط ثلت
• محمد مهاجر ( زاده ١٣٢٢خورشيدى) خوشنويس و از شاگردان بنام اساتيد سيد حسين ميرخانى و عبدالله فرادى[12]
• محمد سقايى نماينده چهار دوره مردم شهرستانهاى استهبان و نى ريز در مجلس شوراى اسلامى و مدير كل اسبق راه و ترابرى استان هاى يزد، فارس و مازندران
• سيد ضيا الدين تابعى چهره ماندگار پزشكى و متخصص، استاد دانشگاه علوم پزشكى شيراز
• امیرمختار کریم‌پور شیرازی شاعرو روزنامه نگار مبارز
• صدر الدین اصطهباناتی که در زندگی و پیشرفت سعدی شیرازی نقش عمده ای داشته‌است.
• شمس اصطهباناتی شاعر شهير فولكلوريك و آيينى
• محمد عسلى مدير مسئول روزنامه عصر مردم ( زاده ١٣٢٨ خورشيدى استهبان)[13]
• محمد رضا آل ابراهيم پژوهشگر، داستان نويس
• محمد هادی مصدقی خبرنگار پیشکسوت[14]
• صفدر دوام روزنامه نگار و شاعر[15]
• ميمنت ذوالقدر شاعر و پژوهشگر ادبى
• جليل سامان كارگردان، فيلم نامه نويس

مکان‌های دیدنی استهبان[16]

درخت چنار هزار ساله

محل رویش و رشد آن واقع در میدان آب بخش استهبان بوده‌است. طول عمر این درخت چنار را متخصصین بیش از هزار سال برآورد کرده‌اند. متأسفانه مدیران شهر به واسطه تصمیم نسنجیده‌ای که بسیاری از اهالی شهر با آن مخالف بودند به بهانهٔ ترس از سقوط بر سر عابرها درخت چنار را از خاک بیرون آورده و به خارج از شهر ابتدای جاده استهبان و شیراز دوراهی کمربندی و ورودی استهبان منتقل نمودند. در سال ۱۳۹۷ شهردار این شهر ان را به سرآسیاب منتقل نموده و در کنار این درخت در مورد قدمت و… آن نوشته‌اند

چشمه قهری

مرغخانه (مرخنه)

بک بک

آب چکه

استخر بوخوم (سلخ بوخو)

استخر پایین (اِسِرّخِ پاین)

استخر بالا (اِسِرّخِ بالا)

استخر آباریک

کوه آباریک

چاه کج

بهچینو

تنگ مرغک در یک کیلومتری شهررونیز با پوشش جنگلی و فضای سبز، محوطه مسجد سنگی ایج با پوشش جنگلی و آبشار، لای تاریک با آبشار و چشمه سار، سلطان شهباز با پوشش جنگلی و آبشار، تنگ استهبان، تفرجگاه بردانه در راه ایج – داراب با چشمه سار و درختان مرکبات، بک بک زیستگاه پرندگان کمیاب.

آب گرم خیر

دم تنگ

کرتار

کوه تودج

قلعه دختر و آتشکده زرتشتیان کهل کل اکبر

مراسم و رسومات

سوگ سرور آزادگان (۱)

مهم‌ترین مناسک مذهبی مردم استهبان، شعائر و مراسمی است که در ماه‌های محرم و صفر که ماه‌های سوگواری سرور آزادگان و سالار شهیدان یعنی حضرت امام حسین (ع)، امام سوم شیعیان است، برگزار می‌کنند..

در ماه محرم، مراسم سوگواری زیر از روز نخست این ماه آغاز می‌شود این مراسم عبارتند از:

1. مجالس وعظ و روضه خوانی
2. تشکیل دسته جات سینه زنی و زنجیر زنی
3. مراسم چار چوگردانی
4. چک چکو
5. مراسی سفره و اطعام
6. تعزیه و شبیه خوانی
7. شام غریبان
8. مراسم سینه ‌زنی دوری (سینه دوری)

منابع

1. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران. ۲۳ اسفند ۱۳۹۵.
2. حسن حسینی فسائی، فارسنامه ناصری، جلد دوم، ص ۹۰۰
3. گزارش استهبان و نیریز، شیراز، دفتر عمران ناحیه‌ای ۱۳۴۷، ص ۱۰
4. حسن حسینی فسائی، فارسنامه ناصری، جلد دوم، ص ۱۲۵۵
5. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان فارس، ص ۱۵
6. سعیدی سیرجانی، وقایع اتفاقیه گزارش خفیه نویسان انگلیسی، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۲ ص ۴۳۷ و ۴۶۰.
7. خواندمیر، حبیب السیر، چهار جلد، گردآوری عبدالحسین نوائی، تهران: بی تا، ۱۳۲۴ جلد چهارم، ص ۶۶۷
8. فرصت الدوله شیرازی، آثار العجم، ص ۴۱۲
9. حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ص ۱۳۹
10. ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، دو جلد، تهران: چاپ اقبال، ۱۳۶۲، جلد دوم صفحهٔ ۱۵۰
11. بهارستان ( بهار استهبان) به كوشش محند رضا آل ابراهيم نشر سته بان، ١٣٩١ خورشيدى، صفحه ١٠٧.
12. بهارستان ( بهار استهبان) به كوشش محمد رضا آل ابراهيم، صفحه ٢١٣ انتشارات سته بان، ١٣٩١.
13. بهارستان ( بهار استهبان) به كوشش محمد رضا آل ابراهيم، انتشارات سته بان، ١٣٩١ صفحه ٢٢٧.
14. «محمد هادى مصدقى خبرنگار پيشكسوت در شيراز درگذشت». خبرگزارى مهر.
15. خبرگزارى جمهورى اسلامى ( ايرنا). «نقد آثار صفدر دوام در بيست و يكمين نشست روزنامه نگار در زوم». ايرنا.
16. «استهبان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئیه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۶ اوت ۲۰۰۷.

جستارهای وابسته

• دانشگاه آزاد اسلامی واحد استهبان