واصل بن عطا
واصل بن عطاء، متکلم سده دوم هجری و مؤسس مکتب کلامی معتزله در اسلام است. عصر خردگرایی در اسلام با معتزله شروع شد و واصل بن عطاء[1] و امثال عمر بن عبید در آن نقش زیادی داشتند.
واصل در سال ۸۰ هجری قمری در مدینه متولد شد اما در بصره پرورش یافت و در سال ۱۳۱ هجری قمری در بصره مرد.[2][3] از آن جا که در مسجد بازار غزال در بصره به امامت مشغول بود به غزال ملقب است. زبان او مشکلی داشت که نمی‌توانست حرف «راء» را به درستی تلفظ کند اما از آنجا که مرد بسیار بلیغی بود همواره از جملاتی استفاده می‌کرد که حرف «راء» در کلمات آن وجود نداشت. از اساتید او می‌توان به ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه و نیز حسن بصری اشاره کرد.[4]
دیدگاه‌های وی
به گفته برخی مورخان و تذکره‌نویسان، در مجلس درس حسن بصری، یکی از حاضران با اشاره به دیدگاه‌های مختلف دو گروه خوارج و مرجئه دربارهٔ حکم مرتکبان کبیره، نظر وی را جویا شد. پیش از آنکه حسن سخنی بگوید، شاگردش واصل بن عطا نظر خود را چنین بیان کرد: «مرتکب کبیره نه مؤمن خالص است و نه کافر خالص، بلکه دارای منزلتی بین المنزلین است». وی سپس در کنار یکی از ستونهای مسجد به توضیح نظریه خود پرداخت، و حسن که گویا از پیش، از زمینه‌های این جدایی آگاه بود با حسرت گفت: «واصل از ما کناره گرفت».[5]
افزون بر آنچه گذشت، واصل بن عطا را مروج نظریاتی چون «نفی صفات از خداوند» و «خروج افعال اختیاری انسان از قلمرو قضا و قدر الهی» دانسته‌اند. به گفته شهرستانی، بعدها گروهی از پیروان واصل -با مطالعه کتب فلسفی- همه صفات خداوند را به دو صفت «علم» و «اراده» بازگرداندند.[6][7]
پانویس
- عمرو بن عبید گفت: «والله ما رأیت أعلم من واصل بن عطا» (سوگند به خدا، من کسی را داناتر از واصل بن عطا ندیدم).
- کعبی بلخی، باب ذکر المعتزلة من مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۹۰، در عبدالجبار بن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات‌المعتزلة
- ابن‌مرتضی، کتاب المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ص ۱۴۰، چاپ محمدجواد مشکور، دمشق ۱۹۸۸.
- عبدالجبار بن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات‌المعتزله، ج۱، ص۲۳۴، چاپ فؤاد سید، تونس چاپ دوم ۱۹۸۶.
- شهرستانی، حمد بن عبد الکریم (1364 ش). الملل و النحل. قم: الشریف الرضی. صص. ج ۱، ص ۶۲. تاریخ وارد شده در
|سال=را بررسی کنید (کمک) - (الملل و النحل، ج ۱، ص ۶۸).
- جمعی از نویسندگان زیر نظر دکتر محمد فنایی اشکوری (۱۳۹۲). درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی (جلد دوم). تهران: سمت. صص. ۲۰۸. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۳۰-۹۵۰-۱.