روابط ایران و روسیه

روابط ایران و روسیه به روابط میان دو کشور ایران و روسیه اشاره دارد. آغاز روابط ایران و روسیه به‌صورت رسمی به سال ۱۵۲۱ میلادی در دوران صفویان بازمی‌گردد. روی‌هم‌رفته، گرایشی که دو کشور را به یکدیگر پیوند زده‌است، یکی از حالت‌های رقابت، دشمنی و دوستی بوده‌است.[1] در دوران جمهوری اسلامی، بزرگ‌ترین چرایی گسترش روابط و همکاری مشترک دو کشور، سیاست ضدآمریکایی هردو بوده‌است و روسیه همواره ایران را به‌عنوان یک برگهٔ فشار ضد ایالات متحده به‌کار برده‌است.[1]

روابط ایران و روسیه

ایران	روسیه

جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار (۱۸۱۳–۱۸۰۴ و ۱۸۲۸–۱۸۲۶) باعث شکست و از دست‌رفتگی قطعی سرزمین‌هایی گسترده از ایران شد؛ ارتش ایران در این جنگ‌ها مجبور شد که با سلاح‌های برتر و ترفندهای نظامی که هنوز آنان را فرا نگرفته بود، نبرد کند. عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان میان ایران و روسیه مورد پذیرش قرار گرفت و ایران، سرزمین‌هایی همانند قفقاز جنوبی، داغستان و به شکل کلی، سرزمین‌های گرجی و ارمنی خود را از دست داد.[2][3][4] بازی بزرگ، رقابت دو امپراتوری بریتانیا و روسیه در منطقه، ایران قاجاری را به درون خود کشاند و امتیازنامه‌های بسیاری با ارزش بالا، به خارجی‌ها داده شد که اعتراضات داخلی را شعله‌ور کرد؛ بیشتر این امتیازنامه‌ها، اجازهٔ بهره‌برداری از منابع و فرصت‌های اقتصادی ایران را در اختیار روسیه و انگلیس قرار می‌دادند. در حالی که روسیه در شمال ایران سلطه‌گری می‌کرد، انگلیس نیز درخواست حضور نظامی در جنوب ایران را کرد. همچنین روسیه تلاش داشت تا با استفاده از جریانات داخلی، مشروطه ایران را ناکام بگذارد. تمام این‌ها، در نهایت توانستند مشروطه و جریان اصلاحات در ایران را تحت فشار قرار دهند و تا شروع جنگ جهانی اول، روسیه عملاً بر ایران حکومت می‌کرد.[5][6] در دوران پهلوی، نیاز به گسترش بازرگانی و تهدیدهای احتمالی از سوی انگلیس و شوروی، رضاشاه را به گسترش روابط تجاری با آلمان نازی در دههٔ ۱۹۳۰ سوق داد.[7] با رخ دادن جنگ جهانی دوم، با وجود اعلام بی‌طرفی، بریتانیا و شوروی ایران را اشغال کرده و رضاشاه را با اعمال فشار برکنار کردند. پس از اشغال ایران، بریتانیا و شوروی به محمدعلی فروغی پیشنهاد دادند که رسماً جمهوریت را اعلام کند که وی مخالفت کرد.[8]

در دوران جمهوری اسلامی، «نگاه به شرق» به‌عنوان یکی از پایه‌های اساسی قدرت برای مقابله با آمریکا تصور می‌شده‌است. در این دوره، موضع محتاط و محافظه‌کارانهٔ ایران، خوشایند روسیه بوده‌است. یورش آمریکا نیز برای ضعیف‌سازی نظام جمهوری اسلامی یا یک تغییر رژیم در این کشور، برای روسیه گونه‌ای تهدید شمارده شده‌است. با وجود همکاری‌های گوناگون اما این نظام نیز ممکن است با روسیه در جاهایی چون قفقاز دچار چالش منافع شود. ظریف در سال ۲۰۲۱ اعلام کرد که سفر قاسم سلیمانی، فرماندهٔ نیروی قدس سپاه به روسیه با اراده و خواست مسکو انجام شد و نه با ارادهٔ ایران. وی همچنین اعلام کرد که «ارادهٔ روسیه به آن بود که دستاورد وزارت خارجه ایران را نابود کند؛ روسیه زمانی پذیرفت آقای سلیمانی به روسیه برود که برجام امضا شد… پوتین وارد جنگ شد اما با نیروی هوایی، اما نیروی زمینی ایران را هم به جنگ کشید». پس از این، روابط دو کشور بیشتر رسانه‌ای شد و اعلام شد که یورش‌های اسرائیل به مواضع ایران در سوریه، با سکوت از سوی روسیه یا با تأیید این کشور بوده‌اند.

پیشینه

استحکامات دربند (روسیه) بخشی از خطوط دفاع ساسانی

قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم

نبرد گنجه (۱۸۰۴) هنگام جنگ ایران و روسیه (۱۸۱۳–۱۸۰۴)

مسائل و موضوعات پر شماری در طول سالیان، ایران و روسیه را از برقراری روابط نزدیک بازداشته بود. در یک نگرش کلی تاریخی، این نقیصه به ضرر هر دو کشور بود و موجبات ضعیف‌شدن هر دو را، در رقابتی که در صحنهٔ جهانی برای پیشرفت و ترقی و تأمین رفاه ملی وجود داشت، فراهم می‌آورد. در گذشته، سیاست‌های توسعه‌طلبی روسیه در قرن نوزدهم که مشخصاً در مورد ایران در نتایج جنگ‌های منتهی به ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ میلادی مابین ایران و روسیه و پیمان گلستان و پیمان ترکمن‌چای تجلی یافت، در کیفیت مناسبات تأثیر بسزا داشت. همچنین نفوذ ایدئولوژیک اندیشهٔ مارکسیستی-لنینیستی در ایران، در سال‌های پس از ورود متفقین در جنگ جهانی دوم و عدم بازگشت ارتش روسیه از استان‌های شمال غربی ایران در سال‌های پس از آن، امکان هرگونه روابط برابر را از بین برده بود.[9]

پس از روی کار آمدن نظام کمونیستی در روسیه و برپایی اتحاد شوروی، فصل تازه‌ای در روابط این کشور با ایران گشوده شد. در سال ۱۲۹۹ (۱۹۲۱) حسن مشیرالدوله نخست‌وزیر وقت ایران، مشاورالممالک انصاری وزیر خارجه خود را به مسکو فرستاد. او در آنجا عهدنامه «پیمان مودت» را در ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ (هفتم اسفند ۱۲۹۹) با شوروی امضا کرد که اساس روابط تازه دو کشور شد و امتیازات استعماری دوران تزاری را در ایران لغو کرد. مشاورالممالک همچنین توانست دولت شوروی را متقاعد کند که به قیام گیلان کمک نکند.

یکی از مهم‌ترین موضوع‌ها میان دو کشور در آن زمان، بهره‌برداری از شیلات دریای خزر بود. ماده چهارده «عهدنامه مودت» مقرر می‌کرد که دو دولت باید بر سر شیلات دریای خزر با یکدیگر به توافقاتی برسند. امتیاز شیلات دریای مازندران از سال ۱۲۵۵ خورشیدی (۱۸۷۶ میلادی) به سرمایه‌داری از ارامنه روسیه به نام استپان لیانازوف داده شده بود که به فرزندانش به ارث رسیده بود. در دوران جنگ جهانی اول، به سبب شرایط جنگی و انقلاب و تحولات روسیه، لیانازف‌ها نتوانستند اجاره را بپردازند. پس از عقد عهدنامه مودت، حسین علاء (علاءالسلطنه) وزیر فوائد عامه ایران فرصت را غنیمت شمرد و اجاره شیلات شمال به لیانازف‌ها را به علت نپرداختن حق‌الاجاره لغو کرد.

با روی کارآمدن رضاخان سردارسپه به عنوان نخست‌وزیر، تصمیم گرفته شد دولت ایران دارایی برادران لیانازف را بابت اجاره‌بهای عقب افتاده‌شان تملیک کند و با دولت شوروی معامله شود. قراردادی با دولت شوروی برای تشکیل «کمپانی مختلط ایران و شوروی» بسته شد. طبق قرارداد، نیمی از سرمایه کمپانی به دولت ایران و نیم دیگر به دولت شوروی تعلق می‌گرفت. بخش دیگری از دارایی لیانازوفها را دولت شوری تملیک کرد.

انصاری بار دیگر در بهار ۱۳۰۶ به مسکو فرستاده شد تا برای بستن پیمان بازرگانی مذاکره کند. مأموریت او در روسیه چند ماه طول کشید. در هشتم مهر ۱۳۰۶ «عهدنامه تأمینیه و بی‌طرفی» را با گئورگی چیچرین وزیرخارجه و قرارداد شیلات و قرارداد گمرکی را با لو کاراخان قائم‌مقام وزیرخارجه روسیه امضا کرد. «عهدنامه تأمینیه و بی‌طرفی» دو دولت را متعهد می‌کرد از هر نوع فعالیت علیه یکدیگر در خاک خود جلوگیری کنند، در صورت بروز جنگ در خاک هر کدام، نسبت به دیگری بی‌طرف بمانند و در محاصره یا تحریم اقتصادی علیه یکدیگر شرکت نکنند.[10] بعدها که ارتش شوروی خاک ایران را اشغال و از برپایی دولت خودمختار در آذربایجان حمایت کرد، همین عهدنامه سندی برای واداشتن شوروی به خارج ساختن نیروهایش شد. قرارداد شیلات نیز در واقع تأیید قراردادی بود که پیشتر میان دو کشور برای تشکیل «کمپانی مختلط ایران و شوری» و اعطای امتیاز بهره‌برداری از شیلات ایران به این کمپانی بسته شده بود.

در دهم خرداد ۱۳۰۷ (۳۱ مه ۱۹۲۸) فتح‌الله پاکروان کفیل (سرپرست) وزارت امورخارجه ایران «قرارداد عبور و مرور سکنه قوای سرحدی» را با یعقوب داودیان سفیر کبیر فوق‌العاده اتحاد شوروی در تهران امضا کرد که به ساکنان روستاهای واقع در حد فاصل تا ۲۵ کیلومتری مرز دو کشور از طرفین اجازه می‌داد «برای اقدام به ساختمان و تسطیح اراضی و غیره، تجارت، ایفای تکالیف خانوادگی، مساعدت رفع آفات طبیعی، امداد طبی، تجسس حیوانات گمشده و اموال مسروقه و برای مراجعه به مأمورین محلی به جهت اتخاذ اقدام‌های لازم علیه مجرمین حقوق عمومی که از سرحد فرار و به منطقه سابق‌الذکر پناه برده باشند» از مرز بگذرند و تا حداکثر ۲۵ کیلومتر وارد خاک یکدیگر شوند، مشروط بر آنکه «جواز مخصوص» داشته باشند و فقط از گذرگاه‌های رسمی عبور و مرور کنند. این جوازها دو نوع بودند: جواز سی روزه که فقط برای عبور بود و جواز یک ساله که فقط برای تسهیل زراعت اراضی واقع در فاصله حداکثر سه کیلومتری از مرز بود.[11]

دوران جمهوری اسلامی

محمد خاتمی اصلاح‌طلب، پنجمین رئیس‌جمهور ایران در دیدار با ولادیمیر پوتین (۲۰۰۱‏)

دومین اجلاس کشورهای ساحلی دریای خزر با حضور ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور ایران (۲۰۰۷‏)

رئیس‌جمهور حسن روحانی در کنار ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه. (۲۰۱۷‏)

با رخداد انقلاب ۱۳۵۷ در ایران و سپس فروپاشی اتحاد شوروی، دو کشور را در جایگاهی قرار داد تا بتوانند مناسبات تازه‌ای را پایه‌ریزی کرده و آن را در همهٔ زمینه‌ها عمق بخشند.[9] در ایران این دوره، از مناسبات با روسیه، درک و دریافتی راهبردی وجود داشته‌است و «نگاه به شرق» به‌عنوان یکی از پایه‌های اساسی قدرت برای مقابله با آمریکا تصور می‌شد. جمهوری اسلامی در دورانش، برای ایجاد «تمدن اسلامی جدید»، در چارچوب گسترش عمق استراتژیکش به سوی «قدرت‌سازی» در برابر یک قدرت بین‌المللی جهان و متحدانش در منطقه که شامل اسرائیل می‌شود، اینگونه حساب کرده‌است که «نگاه به شرق» نیز یاری‌رسانی‌اش خواهد کرد و می‌تواند روی امکانات کشورهایی چون روسیه و چین نیز حساب کند.[12] روسیه نیز ضعف یا برچیده‌شدن نظام جمهوری اسلامی (از بازیگران منطقه‌ای) را از دست‌رفتن یک «شریک مهم» می‌دانسته‌است. دیدگاهی نیز می‌گوید که هردو کشور، در این دوره برای مقابله با «جاه‌طلبی‌های آمریکا» همکاری داشته‌اند. با این حال، چالش‌هایی نیز وجود دارد. قفقاز از بخش‌های همکاری و اشتراک دو کشور است که محل چالش منافع ایران و روسیه نیز است. در برخی تغییرات این منطقه، جمهوری اسلامی کم و بیش، برکنار مانده‌است در حالی که کشورهایی چون ترکیه نیز دخالت قابل توجهی داشته‌اند. موضع محتاط و محافظه‌کارانهٔ ایران، خوشایند روسیه بوده‌است. یورش آمریکا برای ضعیف‌سازی نظام جمهوری اسلامی یا یک تغییر رژیم در این کشور، برای روسیه گونه‌ای تهدید شمارده شده‌است.[12]

ولادیمیر پوتین در سال ۲۰۰۷ برای شرکت در اجلاس رؤسای کشورهای حاشیه دریای خزر به ایران سفر کرد.[13] در پی این سفر، با اینکه محور اصلی مذاکرات حقوق دریای خزر بود، انتظار عمومی بر این بود که مذاکرات جانبی در مورد مسایل هسته‌ای ایران انجام شود که محمود احمدی‌نژاد چنین احتمالی را رد کرد.[14]

پوتین در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۵ برای شرکت در نشست صادرات گاز، به تهران سفر کرد.[15] این دومین ملاقات پوتین و رهبر ایران بود.[16] علی اکبر ولایتی دیدار پوتین و خامنه‌ای در تهران را مهم‌ترین ملاقات در تاریخ جمهوری اسلامی ایران خوانده‌است.[17] خامنه‌ای در این دیدار «آقای پوتین را شخصیت برجسته‌ای در دنیای امروز» خواند و از همراهی این کشور در مذاکرات اتمی و از مواضع روسیه در برابر بحران جاری در سوریه تمجید کرد.[18][19]

قاسم سلیمانی، فرماندهٔ نیروی قدس که رابطه‌اش با رئیس‌جمهور روسیه، مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت و مخالفان، وی را «سردارِ پوتین» نامیدند.[20]

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در یک گفتگو، با اشاره به کارشکنی‌های روسیه در مذاکرات برجام، اعلام کرد که: «هدف روس‌ها این بود که توافق هسته‌ای انجام نشود. آن‌ها وقتی دیدند ما داریم به توافق می‌رسیم، شروع کردند به ایجاد مانع. چرا روسیه در حالی که می‌توانست از روی مدیترانه خاک سوریه را بزند اما از روی ایران زد… این اتفاق‌ها همه مال بعد از برجام است. روسیه و فرانسه می‌خواستند خطرناک‌ترین متن ممکن را به برجام اضافه کنند، همین روسیه می‌خواست هر ۶ ماه یک بار برجام در شورای امنیت بررسی شود». وی همچنین اعلام داشت که روسیه از سال ۱۳۹۴، می‌خواسته‌است که مانع انجام توافق برجام شود و لاوروف نیز می‌خواست که «در شب توافق، همه‌چیز را بهم بزند».[21] بر پایهٔ اعلام همین طرف ایرانی، لاوروف در این هنگام، پافشاری می‌کرده‌است که مذاکره متوقف شود و به ظریف گفت: «تو که دستورالعمل نداری؛ برو دستورکار بگیر و برگرد».[21]

در بخشی دیگر، ظریف اعلام کرد که سفر قاسم سلیمانی، فرماندهٔ نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب به روسیه با اراده و خواست مسکو انجام شد و نه با ارادهٔ ایران. وی اعلام کرد که «ارادهٔ روسیه به آن بود که دستاورد وزارت خارجه ایران را نابود کند؛ روسیه زمانی پذیرفت آقای سلیمانی به روسیه برود که برجام امضا شد… پوتین وارد جنگ شد اما با نیروی هوایی، اما نیروی زمینی ایران را هم به جنگ کشید».[21]

سید جلال ساداتیان از کارکنان پیشین وزارت خارجه ایران، دربارهٔ روابط با روسیه اعلام داشت که روس‌ها به دنبال منافع و سود خودشان بوده‌اند و هنگامی که به نتیجهٔ کار رسیده‌اند، به گونه‌ای به منافع ایران، بی‌اعتنایی‌هایی داشتند. او همچنین گفت که یورش‌های اسرائیل به مواضع ایران در سوریه، با سکوت از سوی روسیه یا با تأیید این کشور بوده‌اند.[22] روسیه که در این دوران رسماً متحد ایران شناخته شده‌است، در مناطق عملیات‌ها، دارای رادار و سامانه‌های دفاع موشکی زمین به هوا بوده‌است و این توان را داشته‌است که به آسانی از یورش‌های اسرائیل پیشگیری کند اما آسمان سوریه و لبنان را به‌روی این سری یورش‌ها، باز نگه داشت.[23]

بر پایهٔ گزارشی در سال ۲۰۱۹ در رادیو فردا، «تن دادن» به پذیرش کنوانسیون حقوقی تازهٔ دریای خزر زیر فشارهای رهبران کرملین، که در ایران نیز اعتراض‌های پرشماری را حتی از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، به همراه داشت، اهدای تسهیلات پرواز به بمب‌افکن‌های روسیه در بخش پایگاه نظامی همدان، «تن دادن» به امکان پرواز و عبور موشک‌های روسیه از فراز آسمان ایران (به سوی سوریه)، پذیرایی‌کردن از کشتی‌های جنگی روس در بندر بوشهر و دادن سرویس هوایی به نیروی هوایی روسیه در پایگاه شکاری بوشهر در جهت پایدارسازی حضور روس‌ها در خلیج فارس (همچون آنچه که در همدان شد)، «نمونه‌های اعلام‌شده» از امتیازهای پر شماری‌اند که نظام جمهوری اسلامی در پی انزوای سیاسی و تهدیدها به روسیه داده‌است؛ با این وجود، «روسیه حتی در حد مشتری متعارفی نیز تهران را در کنار خریداران دیگر، مانند ترکیه یا عراق قرار نمی‌دهد».[24] در برابر این موارد در سال ۲۰۲۱، خبرگزاری تسنیم پستی با عنوان «ایران و روسیه در مسیر آیندهٔ درخشان» را به همراه مقالهٔ کاظم جلالی سفیر تام‌الاختیار جمهوری اسلامی در روسیه منتشر کرد.[25]

در سال ۲۰۲۱، نامهٔ خامنه‌ای به پوتین که توسط قالیباف به رئیس دومای روسیه رسانده شد، جنجال‌آفرین شد و گفتگوهای پیرامون حامل نامه و چرایی نداشتن ملاقات با شخص پوتین، بر اصل این نامه، سایه انداخت.[26] جنجال‌ها تا اندازه‌ای پیش رفت که در گفتگویی در رادیو فردا در همین دوره، از اینکه «جمهوری اسلامی نسبت به احترام روسیه نسبت به خود، توهم دارد» مطالبی طرح شد و اعلام شد که بخش بزرگی از صاحبان قدرت و تصمیم‌گیران جمهوری اسلامی به ویژه نزدیک به سپاه، باور دارند که به روسیه می‌توان به عنوان متحدی واقعی نگاه کرد و سعی دارند روابط را حفظ کنند.[27]

بر پایهٔ گزارشی در ایندیپندنت فارسی، با وجود اشتیاق بالا از سوی علی خامنه‌ای و سپاه در جهت برقراری رابطه‌هایی راهبردی با روسیه اما این کشور همیشه به ایران به عنوان یک «کارت بازی» و تنظیم‌کنندهٔ روابط خویش با ایالات متحده آمریکا نگاه داشته‌است. اگرچه مقامات جمهوری اسلامی، روسیه را به‌عنوان متحد در جنگ ۱۰ سالهٔ سوریه نگاه می‌کردند اما با فروکش جنگ در سوریه، نمایان شد که روسیه برای بیرون انداختن سپاه پاسداران و گروه‌های نیابتی‌اش از سوریه، تلاش کرده‌است.[28] منافع و سود سپاه و علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی، در ادامه دادن دشمنی‌ها با ایالات متحده و نداشتن اعتنا به اروپا و ادامه‌دادن «عشق یکسویه به چین و روسیه» بوده‌است. روسیه و چین نیز در توجه به شانسی که این وضع برای منافع بیشتر آنان فراهم آورده، از آن استقبال کرده‌اند. به گزارش این رسانه، ایران و ایرانیان در این وضعیت، متضرر اصلی خواهند بود و از رابطه‌ای «معقول و منطقی» با جهان محروم مانده و مجبور به تحمل کردن رابطه‌های پرهزینه، غیرراهبردی و غیرطبیعی حکومت جمهوری اسلامی با روسیه و چین بوده‌اند.[28]

اقتصاد و بازرگانی

پهلوگیری کشتی‌های روس در بندر انزلی

روابط ایران و روسیه در دوره پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی یکی از موضوعات بحث‌برانگیز هم در حوزه سیاست خارجی دو کشور و هم در متن سیاست بین‌الملل بوده‌است. تاریخ روابط تهران و مسکو ضمن وجود پیچیدگی‌های فراوان، شاهد فرازها و نشیب‌های بسیاری بوده‌است و عوامل داخلی، دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی بسیاری در تعیین نوع این ارتباط از دوستانه تا خصمانه اثرگذار بوده‌است.

بازرگانی

روسیه در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به صادرات نزدیک به ۴۲۶ میلیارد دلار به دیگر کشورهای جهان شده‌است و در همین سال چیزی نزدیک ۲۴۷ میلیارد دلار، کالا از دیگر کشورها وارد کرده‌است تا در این سال تراز تجاری منفی داشته باشد. در این سال چین، آلمان، بلاروس، آمریکا، ایتالیا، فرانسه، کره جنوبی، قزاقستان و… بیشترین مبادلات تجاری با این کشور را داشته‌اند که چین از ۲۴۷ میلیارد دلار واردات روسیه، بیشترین سهم را نصیب خود کرده‌است.[29]

به‌طور کلی مبادلات بازرگانی ایران و روسیه درصد بسیار پایینی از مبادلات بازرگانی خارجی بزرگترین کشور جهان را تشکیل می‌دهد که با ایران از طریق دریای خزر مرز دریایی دارد و نسبت به روابط گسترده سیاسی-امنیتی دو کشور، رقمی ناچیز به‌شمار می‌رود. برای نمونه بر اساس آمار رسمی، ایران و روسیه در سال ۲۰۱۹ یک میلیارد و ۵۹۰ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته‌اند که یک میلیارد و ۱۹۸ میلیون دلار آن را صادرات به ایران و ۳۹۲ میلیون دلار را واردات از ایران شامل می‌شود. شاید بتوان یکی از بهترین دوره‌های همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه را در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ دانست، به نحوی که در سال ۲۰۱۰ این مبادلات به بیش از سه و نیم میلیارد دلار رسیده بود. در این آمارها به این نکته باید توجه کرد که همواره کفهٔ این مبادلات به سود روسیه سنگین بوده‌است و این از حجم مبادلات ایران و روسیه در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۹ به وضوح مشخص است.[30]

بررسی وضعیت مبادلات اقتصادی ایران و روسیه، بیانگر این است که در حال حاضر تقویت این روابط به صورت جدی از سوی طرفین پیگیری نشده‌است به نحوی که برای نمونه تنها صادرات دو کشور قزاقستان و ترکیه به روسیه در سال ۲۰۱۹ و به مبلغ ۵ حدود میلیارد دلار، ارزشی بیش از سه برابر کل مبادلات تجاری ایران و روسیه در این سال داشته‌است. این عدد در رابطه با آلمان به ۲۵ میلیارد دلار، آمریکا ۱۳، بلاروس ۱۲ و ایتالیا ۱۱ می‌رسد که خود بیانگر تفاوت فاحش مبادلات تجاری این کشورها با روسیه نسبت به ایران است.[31]

فرصت‌ها

روسیه چهاردهمین کشور پرجمعیت در سال ۲۰۱۹ با حدود جمعیت ۱۴۴میلیون نفر و دارای ۵ درصد خشکی جهان است. بیشترین کالاهای پرمصرف این کشور وارداتی بوده و این ویژگی خاص بازار روسیه محسوب می‌شود. در زیر ده گروه برتر واردات روسیه از سایر کشورها در سال ۲۰۱۹ آمده‌است.[32]

۱. ماشین آلات از جمله رایانه: ۴۳٫۲ میلیارد دلار (۱۷٫۷٪ از کل واردات)

۲. ماشین‌آلات برقی و تجهیزات آن: ۲۹٫۸ میلیارد دلار (%۱۲٫۲)

۳. وسایل نقلیه: ۲۳٫۷ میلیارد دلار (۹٫۷٪)

۴. داروها: ۱۴٫۱ میلیارد دلار (۵٫۸٪)

۵. پلاستیک و مشتقات آن: ۹٫۸ میلیارد دلار (۴٪)

۶. دستگاه‌های نوری، فنی و پزشکی: ۷٫۳ میلیارد دلار (۳٪)

۷. مشتقات آهن و فولاد: ۶٫۵ میلیارد دلار (۲٫۷٪)

۸. میوه و آجیل: ۵٫۱ میلیارد دلار (۲٫۱٪)

۹. آهن و فولاد خام: ۵ میلیارد دلار (۲٫۱٪)

۱۰. مواد شیمیایی آلی: ۴٫۴ میلیارد دلار (۱٫۸٪)

حال با توجه به موارد گفته شده، برخی از کالاها و خدمات زمینه بسیار مشترکی را برای افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه به وجود آورده‌اند که در زیر به آن‌ها می‌پردازیم:

۱. محصولات غذایی و کشاورزی

روسیه به علت آب و هوای سرد قادر به تولید بسیاری از مایحتاج اولیه زندگی مردم خود نیست و واردات زیادی در بخش مواد غذایی و کشاورزی انجام می‌دهد. از آن جا که ایران نیز با توجه به چهار فصل بودن و آب و هوای خوب و خاک حاصلخیز، کشاورزی مناسبی دارد، صادرات به روسیه هم برای تولیدکنندگان و کشاورزان و هم تاجران می‌تواند درآمد و سودآوری زیادی داشته باشد. در حال حاضر یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به روسیه محصولات غذایی و کشاورزی شامل محصولات لبنی، میوه‌های خوراکی، آجیل، پوست مرکبات، سبزیجات خردنی، سیفی‌جات و.. است که مزیب بالایی نیز برای ایران دارد. برای نمونه در سال ۲۰۱۷ صادرات بیش از ۱۸۲ میلیون دلار محصولات غذایی و کشاورزی، رتبه اول صادرات ایران به این کشور را به خود اختصاص داد است.[33]

از سوی دیگر روسیه در حوزه غلات و دانه‌های روغنی، که یکی از نیازهای جدی ایران هست نیز ظرفیت بالایی دارد و درصد قابل توجهی از واردات ایران از این کشور را این محصولات تشکیل می‌دهد. همچنین روسیه در حوزه تکنولوژی، ادوات کشاورزی و بذر محصولات کشاورزی نیز می‌تواند نیازهای ایران را مرتفع سازد و به همکاری‌های تجاری خود با ایران عمق ببخشد.[34]

۲. محصولات پزشکی، بهداشتی و آرایشی

یکی دیگر از بخش‌هایی که می‌تواند فرصت مناسبی را برای گسترش مبادلات تجاری ایران و روسیه ایجاد کند، ظرفیت موجود در محصولات بهداشتی، آرایشی و پزشکی است. مطابق آمار مطرح شده، تنها در بخش محصولات دارویی بازاری ۱۴ میلیارد دلاری در روسیه وجود دارد که در سال‌های اخیر قریب بر ۶٪ واردات روسیه را تشکیل می‌دهد. به این بازار محصولات بهداشتی و آرایشی را نیز می‌توان افزود. ایران نیز در این باره قابلیت بالایی دارد و در سال ۲۰۱۷ قریب بر ۱۹ میلیون دلار به این کشور صادرات محصولات دارویی داشته‌است. طبیعتاً ۱۹ میلیون دلار در برابر بازار ۱۴ میلیارد دلاری روسیه عدد بسیار کمی به حساب می‌آید و لذا در صورت برنامه‌ریزی این صنعت نیز می‌تواند به عنوان یک فرصت بسیار مناسب برای ایران جهت افزایش مبادلات تجاری با روسیه محسوب شود.[35]

۳. محصولات شیمایی، مواد معدنی و فلزات اساسی

در رابطه با محصولات شیمایی، مواد معدنی و فلزات اساسی قابلیت بسیار مناسبی برای افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه وجود دارد. مقداری در حدود ۱۴ میلیارد دلار و قریب به ۴ درصد واردات روسیه را تنها پلاستیک و مشتقات آن و نزدیک به ۶٫۵ میلیارد دلار و حدود ۲٫۷ درصد واردات این کشور آهن و فولاد است. همچنین مواد شیمایی آلی مبلغی حدود ۴٫۴ میلیارد دلار و نزدیک به ۱٫۸ درصد واردات روسیه را تشکیل می‌دهد.[36] از سوی دیگر یکی از موارد صادراتی جدی ایران به روسیه مواد معدنی مانند مس (۱۷٫۶ میلیون دلار: ۲۰۱۷)، پلاستیک و مشتقات آن (۱۶٫۶۲ میلیون دلار:۲۰۱۷) و مواد شیمایی آلی (۸٫۱۱ میلیون دلار: ۲۰۱۷) است و با توجه به ظرفیت‌های دو کشور این حوزه نیز یکی دیگر از موارد بسیار مستعد برای افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه است.[37]

۴. محصولات غذایی حلال

اکنون از جمعیت ۱۴۵ میلون نفری روسیه، قریب به ۱۵ تا ۲۰ درصد آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند که جامعه آماری بسیار مناسبی (قریب به ۲۵ میلیون نفر) را برای محصولات حلال تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر ایران نیز به دلیل تولید محصولات حلال، می‌تواند با برند کردن ۱۵۰۰ نمونه غذای حلال، به سوی گسترش تبادلات تجاری خود با روسیه حرکت کند. این فرصت برای ایران وجود دارد که در این زمینه همکاری تنگاتنگی با «باشگاه بین‌المللی تجارت اسلامی» روسیه داشته باشد که رسالت اصلی خود را واردات گوشت حلال برای مرتفع کردن نیازهای مسلمان این کشور می‌داند.[38]

تهدیدها و موانع تجاری

۱. حوزه بانکی

در حوزه بانکی و مالی چند مشکل عمده بر سر راه افزایش مبادلات ایران و روسیه وجود دارد. اولین مورد تأمین مالی پرهزینه برای صادرکنندگان ایرانی است، به نحوی که صادر کننده و تولیدکننده ایرانی، برای تأمین مالی در بهترین شرایط از نرخ‌های ۱۴، ۱۸ و ۲۲ درصد استفاده می‌کنند که حاشیه سود آن‌ها را محدود می‌کند؛ لذا بسیاری از صادرکنندگان و تولیدکنندگان ایرانی را در ابتدای کار از ایده مبادله تجاری با این کشور منصرف می‌کند. از سوی دیگر در ایران، نه تنها میزان و کیفیت بسته‌های تشویقی و حمایتی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان کارآمد و راهگشا نیست، بلکه در مواردی همچون سودهای بالای تسهیلات بانکی، به عنوان مانعی جدی در مسیر فعالیت صادرکنندگان قرار می‌گیرد، چرا که تجارت خارجی با کشوری چون روسیه، نیاز به تأمین مالی بالایی دارد. از سوی دیگر به دلیل نوسانات ارزی در ایران، بانک‌ها کمتر متمایل به پرداخت تسهیلات بلندمدت به صادرکنندگان و تولیدکنندگان دارد و این نیز خود از قدرت مانور تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی می‌کاهد.[39]

۲. حوزه گمرکی

یکی دیگر از مشکلات جدی بر سر راه افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه، از یک سو تعرفه‌ها و عوارض گمرکی بالای روسیه و از سوی دیگر نبود پروتکل مشترک بین گمرک ایران و روسیه است که کار را برای صادرکنندگان دو طرف و به ویژه ایران دشوار می‌کند. همچنین عدم تابعیت گمرک آستاراخان از قوانین بین‌المللی نیز یکی دیگر از محدودیت‌ها بر سر راه افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه است.[40]

۳. ضعف‌های ساختاری اقتصاد ایران

یکی از سیاست‌های کلان پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ ایران، تأکید بر تولید داخلی و جایگزینی واردات بوده‌است و به همین دلیل اغلب بازار تولید داخلی مدنظر سیاست‌گذاری‌های کلان بوده‌است؛ بنابراین هیچ‌گاه مقدار تولید و کیفیت کالاها را بر اساس بازارهای صادراتی طراحی نشده‌است و در برخی از موارد حتی صادرات محصولات غذایی محدودیت‌های جدی برای مصرف‌کنندگان داخلی ایران ایجاد می‌کند. همچنین کمبود حمایت‌های دولتی از صادرات بخش خصوصی ایران، نبود استراتژی و برنامه‌ریزی صادراتی، ضعف بخش خصوصی و دولتی بودن بخش جدی اقتصاد ایران از جمله موارد دیگری در رابطه با معضلات افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه است.[41]

۴. موانع فرهنگی و زمینه‌ای

یکی دیگر از چالش‌های پیش روی گسترش مناسبات اقتصادی ایران و روسیه، نبود مناسبات بین مردم دو کشور است. لازمهٔ گسترش مناسبات دو یا چند ملت، افزایش ارتباطات مردمی اعم از مردم عادی و تجار و کسب شناخت متقابل از ظرفیت‌های دوجانبه است. این معظل خود نتیجه شکل نگرفتن صحیح صنعت گردشگری بین دو کشور است که برای مرتفع ساختن آن، اراده‌ای جدی از سوی دو کشور نیاز است. لازم است ذکر شود که صنعت گردشگری نیز ظرفیتی مغفول مانده در رابطه با دو کشور است که می‌تواند مورد بهره‌برداری دوجانبه قرار گیرد.[42]

۵. مشکلات زیرساخت‌های ارتباطی دو کشور

قطعاً بدون توسعه حمل و نقل ایران و روسیه، نمی‌توان از توسعه مبادلات اقتصادی این دو کشور سخن گفت. این توسعه هم باید در مرز زمینی و هم دریای خزر صورت پذیرد و یک ارتباط مؤثر بین شرکت‌های حمل و نقل دو کشور ایجاد شود؛ لذا در صورتی که روسیه بتواند پنجره ورود ایران به بازار اوراسیا و کشورهای حوزه CIS شود، این می‌تواند خود در افزایش مبادلات تجاری دو کشور نقشی جدی ایفا کند.[43] لازم است ذکر شود که در حال حاضر بیشترین مشکلات ایران مربوط به حمل و نقل زمینی و ریلی است و حمل و نقل ریلی کشور متناسب با نیازهای کشور توسعه نیافته‌است. از سوی دیگر وسایط حمل و نقبل جاده ای از قبیل کامیون‌ها دچار فرسودگی شده‌اند و بنادر و اسکله‌ها نیز رشد شایانی نداشته‌اند. در حال حاضر دو خط آهن سرخس-تجن و خط آهن گرگان-اینچه برون توان ارسال کالا به مقصد روسیه از طریق ترکمنستان و قزاقستان را دارد. احداث راه‌آهن رشت-آستارا (ایران)-آستارا (جمهوری آذربایجان)، مهم‌ترین پروژه حمل و نقل ریلی میان ایران و روسیه است که می‌تواند مناسبات این دو کشور را به‌طور چشم‌گیری افزایش دهد و تکمیل کننده کریدور شمال به جنوب است.[44]

۶. ضعف در بازاریابی

یکی دیگر از چالش‌ها و تهدیدهای پیش روی گسترش مبادلات تجاری ایران و روسیه، ضعف هر دو طرف در کسب شناخت از ظرفیت‌ها، نیازمندی‌ها، ذائقه و استانداردهای طرف مقابل در حوزه کالا و خدمات است که در دسترس نبودن اطلاعات جامع کاربردی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان هر دو کشور، مانعی جدی برای افزایش مراودات اقتصادی است. ضعف نهادهای مسئول در شناسایی این ظرفیت‌ها نیز بر این بی‌اطلاعی افزوده‌است به نحوی مثلاً از سمت ایران تنها یک رایزن بازرگانی فعال است، در حالی که کشوری چون ترکیه نفرات بسیاری برای انجام این مهم فعال هستند و حتی رایزنی بازرگانی این کشور در روسیه، با تجار خویش جلسات هفتگی برگزار می‌کند و جدیدترین اطلاعات تجاری را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. همچنین غفلت از ظرفیت‌هایی چون نمایشگاه‌های کالا و خدمات و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشور مقصد، می‌تواند همکاری‌های این دو کشور را تسهیل کند و دسترسی به بازار دوجانبه را افزایش دهد. به ویژه در محیط رقابتی روسیه، این کار می‌تواند برای تجار و تولیدکنندگان ایرانی بسیار راهگشا باشد.[45]

بستگی‌های نظامی

روسیه از پیشگامان جهان در بخش ساخت و صادرات جنگ‌افزار است. ایران و روسیه نیز گرایش به گسترش همکاری اقتصادی‌شان به ویژه در بخش جنگ‌افزار را داشته‌اند.[46]

ایران در سال ۲۰۰۷ م، سامانهٔ دفاعی موشکی با توانایی محدود، ام تور ۱ را با اختصاص بودجه‌ای حدود یک میلیارد دلار، از روسیه خرید و پس از این، می‌خواست برای خریداری سیستمی پیشرفته‌تر، با نام اس ۳۰۰، از بلاروس اقدام کند که این موضوع، با توجه به مداخلهٔ روسیه، منتفی گردید. یک سال پس از این، ایران به خود روسیه درخواستی مشابه داد اما روسیه آن را رد کرد.[24] خرید موشک اس-۳۰۰ توسط ایران یکی از بخش‌های قابل توجه در بستگی‌های نظامی ایران و روسیه است. با وجود قرارداد فروش سامانه‌های موشکی اس-۳۰۰ میان تهران و مسکو، روس‌ها از تحویل آن‌ها به ایران، امتناع داشته‌اند و همین، اعتراض‌های فراوانی را در نشستگاه‌های سیاسی و رسانه‌ای این کشور، ایجاد کرد. مشکلات وابسته، پیش رفت و دیدگاهی در این میان، می‌گفت که رئیس‌جمهور روسیه می‌خواهد از این موضوع، به‌عنوان ابزاری در جهت چانه‌زنی در برابر ایالات متحده بهره‌گیری کند.[47]

بستگی‌های هسته‌ای

ساخت نیروگاه اتمی بوشهر در سال ۱۳۵۴ و با همکاری یک شرکت آلمانی با نام زیمنس شروع گردید و واحد نخستین آن نیز تا هنگام پایان‌یافتن کارش در سال ۱۳۵۷، نزدیک ۷۵٪ پیشرفت داشت. پس از انقلاب ۱۳۵۷، با روسیه برای تکمیل پروژه، همکاری شد؛ همکاری‌ای که با بدعهدی از سوی روس‌ها همراه شد. کامل‌کردن سازه‌های بوشهر، با قراردادی که مبلغ اولیه‌اش نزدیک یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بود، از سال ۱۳۷۴ به روسیه سپرده شد. تأخیر بزرگ در تحویل‌دادن این نیروگاه، که بیشتر از یک دهه به طول انجامید، گزندهای مستقیم و غیرمستقیم بسیاری را به ایران زد. در ۲۰۱۶، با وجود آن که معاون اول رئیس‌جمهور ایران میزان هزینهٔ ساخت دو واحد تازهٔ نیروگاه اتمی بوشهر را هشت‌ونیم میلیارد دلار دانسته بود، دیگر منابع روسیه، این هزینه را ده میلیارد دلار اعلام کردند و اعلام شد که کامل شدن این سازه‌ها، ده سال دیگر، طول خواهد کشید.[48]

ویاچسلاو دانیلنکو دانشمند روسیه‌ای، متهم به همکاری با جمهوری اسلامی در یاری برای ساخت جنگ‌افزار هسته‌ای شده و چنین چیزی را رد کرده‌است.[49]

در نگاه مردم

در تظاهرات‌های خیابانی ایرانیان، شعارهای ضد روسی نیز وجود داشته‌است. از دید آلکسی موخین، مدیر مرکز مطالعات سیاسی در مسکو، این سری اعتراض‌ها، در سیاست روسیه، بدون نقش هستند. وی همچنین چرایی این را، این‌گونه می‌گوید: «گروه‌های مختلف اجتماعی ایران در مورد روسیه نگرش مشترکی ندارند». وی همچنین گفت که «بخشی از از روشنفکران روس، همانند غربی‌ها و آمریکایی‌ها می‌اندیشند و ایران را به عنوان کشوری دشمن برای روسیه می‌شمارند. اگرچه بخش بزرگ نخبگان روس، نگرش مثبتی دربارهٔ ایران دارند».[50]

جستارهای وابسته

• پیمان دوستی ایران و شوروی ۱۹۲۱
• کنفرانس تهران
• عهدنامه کورک‌چای
• عهدنامه گلستان
• عهدنامه ترکمانچای
• پیمان آخال
• قرارداد سن پترزبورگ، ۱۹۰۷ میلادی
• ابراهیم خلیل جوانشیر
• اسکندرمیرزا
• جنگ اصلاندوز
• تاریخ آذربایجان
• تاریخ آران
• اشغال ایران در جنگ جهانی دوم
• رژیم حقوقی دریای خزر

منابع

1. «روابط ایران و روسیه در فراز و فرود همکاری‌ها و رقابت‌ها». ایندیپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
2. «ĀḠĀ MOḤAMMAD KHAN QĀJĀR – Iranica». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۰۱.
3. Fisher, William Bayne; Avery, P. ; Hambly, G.R.G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20095-0.
4. "Iran - The Qājār dynasty (1796–1925)". Britannica. Archived from the original on 2021-04-15. Retrieved 2021-04-15.
5. "Iran - The Qājār dynasty (1796–1925)". Britannica. Archived from the original on 2021-04-15. Retrieved 2021-04-15.
6. Russia and Iran in the Great Game: Travelogues and Orientalism, Elena Andreeva, 40.
7. "Iran - Rise of Reza Khan". Archived from the original on 2021-04-15. Retrieved 2021-04-15.
8. آخرین شاهنشاه، هوشنگ نهاوندی-ایوبوماتی، دادمهر ۱۳۹۲ خورشیدی، بخش دوم، فصل اول (۱۱۵).
9. عباس ملکی (۱۶ فروردین ۱۳۹۶). «نکته‌هایی در باب آینده روابط ایران و روسیه». شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۵ آوریل ۲۰۱۷.
10. «مذاکرات جلسه ۱۵۸ دوره ششم مجلس شورای ملی ۲۷ مهر ۱۳۰۶».
11. «مذاکرات جلسه چهاردهم دوره هفتم مجلس شورای ملی ۲۹ آذر ۱۳۰۷».
12. «رابطه ایران و روسیه؛ عشق یک طرفه؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
13. «بازداشت عوامل ترور پوتین».
14. «رادیو زمانه | خبر اول | برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی | احمدی‌نژاد: پوتین هیچ پیشنهادی دربارهٔ برنامه هسته‌ای نداشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژوئن ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۹.
15. "سفر پوتین به ایران، بعد از هشت سال".
16. "نشست سران کشورهای صادرکننده گاز در تهران در میان تدابیر شدید امنیتی".
17. "ولایتی دیدار پوتین و آیت‌الله خامنه‌ای را مهمترین ملاقات در تاریخ جمهوری اسلامی خواند".
18. "سفر رئیس‌جمهور روسیه به تهران؛ آیت‌الله خامنه ای از شخصیت پوتین تمجید کرد".
19. "دیدار رئیس‌جمهوری روسیه با رهبر انقلاب".
20. «قاسم سلیمانی به روایت ظریف؛ سردارِ پوتین». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
21. «جزئیاتی از فایل صوتی ظریف: عامل برهم زدن برجام، روسیه بود| از همان روز اول می‌دانستند هواپیما با موشک ساقط شده». aftabnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
22. «انتشار فایل صوتی ظریف با اهداف انتخاباتی انجام شده‌است/ سخنان وزیر امور خارجه واقعیت‌های تاریخی است». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
23. «آیا اسرائیل توانسته بین ایران و روسیه تفرقه بیاندازد؟». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
24. «عراق در صف خرید اس ۴۰۰؛ میوه ممنوع روسیه برای ایران». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
25. «ایران و روسیه در مسیر آینده درخشان- اخبار دیپلماسی ایران - اخبار بین‌الملل تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
26. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «نامه خامنه‌ای به پوتین؛ "وزارت خارجه نتوانست هماهنگ کند" | DW | 13.02.2021». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
27. «روابط جمهوری اسلامی و روسیه: همپیمان استراتژیک یا توهم رابطه گرم؟ - صوت». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
28. «مراد ویسی | روابط غیر راهبردی جمهوری اسلامی با چین و روسیه». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۳-۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
29. Statista (دسامبر ۲۵, ۲۰۲۰). «Value of Russian trade in goods (export, import and, trade balance) with Iran from 2005 to 2019».
30. Statista (دسامبر ۲۵, ۲۰۲۰). «Value of Russian trade in goods (export, import and, trade balance) with Iran from 2005 to 2019».
31. Statista (دسامبر ۲۵, ۲۰۲۰). «Import value of goods in Russia in 2019, by major country of origin».
32. Daneil Workman (December 25, 2020). "Russia's Top 10 Imports".
33. Trending Economics (December 25, 2020). "Iran exports to Russia".
34. Trending Economics (December 25, 2020). "Iran exports to Russia".
35. Trending Economics (December 25, 2020). "Iran exports to Russia".
36. Daneil Workman (December 25, 2020). "Russia's Top 10 Imports".
37. خبرگزاری مشرق (۵ آذر ۱۳۹۹). «موانع 7 گانه ایران در تجارت با روس ها».
38. روزنامه اقتصاد (۵ آذر ۱۳۹۹). «تاکید ایران و روسیه بر همکاری تجاری و تولیدات حلال» ،».
39. . ماهنامه بازار بین‌الملل، سال دوم، شماره نهم، صفحه ۳۶ جلد. به کوشش کورش پرویزیان. عنوان: نظام بانکی، صادرات و موانع پیشرو. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
40. آرادبرندینگ (۶ آذر ۱۳۹۹). «صادرات به روسیه و لیست اقلام صادراتی به روسیه + آمار»».
41. خبرگزاری ایسنا (۱۰ آذر ۱۳۹۹). «بیشتر چه نوع کالاهایی از روسیه وارد ایران می‌شود؟».
42. دنیای اقتصاد (12 دی ماه 1399). «پیشنهاد تهاتر کالا برای توسعه مراودات تجاری ایران و روسیه». تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
43. روزنامه دنیای اقتصاد (15 دی ماه 1399). «پیشنهاد تهاتر کالا برای توسعه مراودات تجاری ایران و روسیه». تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
44. ایمان صمدی نیا (۶ آذر ۱۳۹۹). «تجارت ایران و روسیه: از موانع تا فرصت‌ها». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۲۱.
45. ایمان ضمدی نیا (۶ آذر ۱۳۹۹). «تجارت ایران و روسیه: از موانع تا فرصت‌ها». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۲۱.
46. Persian، سینا ملکی Sputnik. «آیا همکاری‌های نظامی-فنی ایران و روسیه در گرو غرب است؟». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
47. «دلایل عدم تحویل سامانه موشکی «اس 300» توسط روسیه به ایران». www.aa.com.tr. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
48. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «هزینه ساخت دو واحد نیروگاه بوشهر به روایت منابع روسی | DW | 12.09.2016». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
49. «دانشمند هسته ای روسیه همکاری با ایران برای کمک به ساخت تسلیحات هسته ای را تکذیب کرد». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
50. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «روس‌ها درباره وقایع ایران چه فکر می‌کنند؟ | DW | 12.08.2009». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.

۳. محمد شاد. «ایران در هندسه سیاست خارجی روسیه»https://www.mehrnews.com/news/4360821/نقدی-بر-کتاب-ایران-در-هندسه-سیاست-خارجی-روسیه