مقتل‌الحسین
مَقتَل در لغت به معنی کشتن‌گاه و محل قتل و در اصطلاح به بازگویی به قتل رسیدن امامان اشاره دارد. جمع آن مَقاتل است. در میان مقتل‌ها مقتل امام سوم شیعیان از همه مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است. مقتل الحسین (کشتن‌گاه حسین) نام دسته‌ای از کتب است، که رویدادهای کربلا و کُشته‌شدن حسین بن علی در آن شرح داده شده‌است.
 |
| سوگواری محرم |
| رویدادها |
|---|
|
نبرد کربلا • شام غریبان اسارت در شام |
| کَسان |
|
حسین بن علی |
| جای‌ها |
|
حرم امام حسین حرم عباس بن علی • حسینیه موزه محرم |
| روزهای ویژه |
| تاسوعا • عاشورا • اربعین |
| آیین‌ها |
|
مرثیه • نوحه • تعزیه • روضه •
تکیه |
ویژگی‌ها
تفاوت مقتل با مرثیه عاشورایی آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی شاعر است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، مثنوی است، چون به شاعر مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به زبده الاسرار از صفی علیشاه، «روضه الاسرار» اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، «گنجینه الاسرار» اثر عمان سامانی، مثنوی «بیت الاحزان» اثر صابرهمدانی و مثنوی «گنج نهفته» اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد.[1]
منابع دست اول
منابع دست اول نبرد کربلا به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. دسته اول احادیث و بیانات اهل بیت است که در بخش عمده آن در کتب حدیث گرد آمده‌است. دسته دوم گزارش‌های تاریخی برگرفته از روایات حاضران در حادثه است.
رسول جعفریان پنج مقتل را که در قرن دوم تا اوایل قرن چهارم هجری نوشته شده‌اند از منابع اولیهٔ قابل توجه می‌داند. این مقاتل توسط ابومخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری، و ابن اعثم نوشته شده‌اند.[2]
کهن‌ترین منبع تاریخی دست اول در دسترس نوشته ابومخنف (ف. ۱۵۷ هجری قمری) می‌باشد به‌طور تقریباً کامل از دو طریق کتاب تاریخ طبری و کتاب الارشاد شیخ مفید در دسترس می‌باشد.[3] از سایر گزارش‌های تاریخی جز اندکی در خلال کتاب‌های تاریخ چیزی در دسترس نیست.
منابع دست دوم
منابع دست دوم مبتنی بر گزارش‌های منابع دست اول است. این منابع در زمانی تهیه شده‌است که به علت فاصله تاریخی امکان دسترسی به روایات شاهدان واقعه میسر نبوده‌است.
فهرستی از مهمترین منابع دست دوم به شرح ذیل است:[4]
- طبقات الکبری، ابن سعد (متوفی ۲۳۰)
- انساب الاشراف، بلاذری (متوفی ۲۷۹)
- اخبار الطوال، دینوری (متوفی ۲۸۳)
- تاریخ طبری (متوفی ۳۱۰)
- الفتوح، ابن اعثم کوفی (متوفی حدود ۳۱۴)
- مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶)
- معجم الکبیر طبرانی (متوفی ۳۶۰)
- شرح الأخبار، قاضی نعمان (متوفی ۳۶۳)
- کامل الزیارات، ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)
- امالی شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)
- ارشاد، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳)
- روضة الواعظین، ابن فتال نیشابوری (متوفی ۵۰۸)
- اعلام الوری، طبرسی (متوفی ۵۴۸)
- مقتل الحسین خوارزمی (متوفی ۵۶۸)
- تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (متوفی ۵۷۱)
- مناقب ابن شهر آشوب (متوفی ۵۸۸)
- الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (متوفی ۶۳۰)
- مثیر الأحزان، ابن نما (متوفی ۶۴۵)
- تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی (متوفی ۶۵۳)
- اللهوف علی قتلی المطفوف (لهوف) سید بن طاووس (متوفی ۶۶۴)
- کشف الغمة، اربلی (متوفی ۶۹۲)
- سیر اعلام النبلاء، ذهبی (متوفی ۷۴۸)
در میان منابع دست دوم اللهوف علی قتلی الطفوف نوشته دانشمند شیعه سید بن طاووس (ف. ۶۶۴ قمری) جایگاهی ممتاز داراست.
چنانکه مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی می‌نویسد نبرد کربلا در برخی از منابع بخصوص کتاب‌هایی که برای مجالس روضه و عزا نوشته شده به شدت دچار تحریف شده‌است نظیر روضه الشهدا اثر حسین کاشفی (ف. ۹۱۰ هجری قمری)،[5] محرق القلوب اثر مهدی نراقی[6] و اسرار الشهادة اثر فاضل دربندی.[7]
منابع متأخر
منابع متأخر کتاب‌هایی هستند که در سده اخیر به بررسی و گزارش واقعه کربلا پرداخته‌اند. اکثر این کتاب‌ها از دو جهت با منابع تاریخی دست اول و دست دوم متفاوت هستند. نخست آنکه با ورود تحریفات فراوان بخصوص در چند قرن اخیر در بیان حوادث نبرد کربلا، این کتاب‌ها تلاش داشته‌اند که واقعیت تاریخی بدون تحریف را ارائه کنند. دوم آنکه عمدتاً دربردارنده تحلیل‌های اعتقادی، سیاسی و اجتماعی هستند و به عبارت دیگر بیشتر تاریخ تحلیلی هستند و نه صرفاً تاریخ نقلی.
- نفس المهموم، نوشته شیخ عباس قمی
- حماسه حسینی، نوشته مرتضی مطهری
- لمعات الحسین علیه‌السلام، نوشته سید محمدحسین حسینی طهرانی، حاوی برخی خطبه‌ها و موعظه‌های حسین بن علی است که با ذکر مدارک معتبر نقل شده‌است.[8]
- زندگانی حضرت ابی‌عبدالله الحسین سیدالشهدا، ابوالقاسم سحاب
- فتح خون، نوشته مرتضی آوینی
- پس از پنجاه سال، نوشته سید جعفر شهیدی
- انوار الشهاده، نوشته محمدحسین یزدی (درگذشته ۱۲۹۷ ق)
- حسین وارث آدم، نوشته علی شریعتی
- کتاب‌شناسی اندیشه سیاسی عاشورا
منابع
- «نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».
- جعفریان، رسول (۱۳۸۶). تاملی در نهضت عاشورا. انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۰۵۱۸-۶-۴. از پارامتر ناشناخته
|ماه=صرف‌نظر شد (کمک) - [http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=14807&MetaDataID=12034&Volume=1&PageIndex=0&PersonalID=0&NavigateMode=&Content= مشاهده متن اثر
- فرهنگ نامه مرثیه سرایی و عزاداری سید الشهداء (علیه السلام)صص ۷۷ و ۷۸
- حماسه حسینی: ج ۱ ص ۵۴
- حماسه حسینی: ج ۱ ص ۲۸
- حماسه حسینی: ج ۱ ص ۵۵ و ص ۱۰۶
- لمعات الحسین علیه‌السلام
