احمدشاه

احمدشاه قاجار (۲۷ شعبان ۱۳۱۴ – ۲۷ رمضان ۱۳۴۸)[2] از ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ ه‍.ق/ ۱۷ ژوئیه ۱۹۰۹ م. تا ۱۳ ربیع‌الثانی۱۳۰۴ ه‍.ق/ ۳۱ اکتبر ۱۹۲۵ م. شاه ایران بود. او، هفتمین و آخرین شاه ایران از سلسله قاجار، پسر و جانشین محمدعلی‌شاه بود و پس از خلع پدرش و درحالی‌که تنها ۱۲ سال داشت، به شاهی رسید. احمدشاه پس از ۱۴ سال سلطنت در ۱۳۰۴ ه‍.خ با روی کار آمدن سلسله پهلوی به وسیله رضا شاه از پادشاهی برکنار شد.[3]

احمدشاه قاجار
شاه ایران
سلطنت	۲۵ تیر ۱۲۸۸–۹ آبان ۱۳۰۴
تاج‌گذاری	۲۹ تیر ۱۲۹۳، تهران
پیشین	محمدعلی‌شاه
جانشین	رضاشاه محمدحسن میرزا (آخرین ولیعهد قاجار)
وزیران	میرزا حسن مستوفی الممالک مشیرالدوله مشیرالدوله پیرنیا قوام‌السلطنه وثوق‌الدوله رضاخان سردارسپه
زاده	۱۲ بهمن ۱۲۷۵ تبریز، آذربایجان، ایران
درگذشته	۸ اسفند ۱۳۰۸ (۳۳ سال) بیمارستانی در پاریس،[1] فرانسه
همسران	شاهزاده بدرالملوک والا شاهزاده لیدا خانم جهانبانی شاهزاده خانم خانما معزی (نوه معزالدوله) فاطمه خانم
فرزند(ان)	مریم‌دخت ایراندخت همایون‌دخت فریدون‌میرزا
کاخ	کاخ گلستان
خاندان	قاجار
پدر	محمدعلی‌شاه
مادر	ملکهٔ جهان
دین و مذهب	اسلام شیعه
امضاء

او دومین فرزند محمدعلی‌شاه و نخستین فرزند پسر او از ملکه جهان بود که در وقت ولیعهدی پدرش در تبریز به دنیا آمد و پس از فتح تهران و خلع محمدعلی‌شاه، توسط مجلس عالی رجال و بزرگان دولت در سن ۱۲ سالگی به پادشاهی رسید. تا رسیدن او به سن بلوغ و تاج‌گذاری در تیر ۱۲۹۳، ابتدا عضدالملک و سپس ابوالقاسم ناصرالملک از بزرگان ایل قاجار نایب‌السلطنه بودند.

دوران کودکی

احمدشاه در سال ۱۲۷۵ شمسی در تبریز متولد شد. پدرش محمدعلی‌شاه و مادرش ملکه جهان دختر کامران میرزا نایب‌السلطنه فرزند ناصرالدین‌شاه بود. دوران کودکی احمدشاه در تبریز سپری شد. قبل از رسیدن به مقام سلطنت «احمد میرزا» خوانده می‌شد.

به قدرت رسیدن

احمدشاه پس از درگذشت پدربزرگش مظفرالدین‌شاه و با آغاز سلطنت پدرش به ولایتعهدی انتخاب شد. خلع محمدعلی‌شاه به گونه‌ای تحقیرآمیز و همراه با تهدید و تبعید او و ملکه جهان از ایران برای احمدشاه بسیار تلخ بود.

پس از خلع محمدعلی‌شاه، در آن زمان نظر بر این بود که سلسله قاجار منقرض اعلام شده و سلسله جدیدی به روی کار آورده شود. اما مشروطه خواهان بیم آن داشتند که برکناری قاجاریه منجر به نقض بند هفتم قرارداد ترکمنچای شود و زمینه‌ساز رویارویی دولت ایران و روسیه تزاری را فراهم آورد. مطابق این بند روس‌ها تنها فرزندان و نوادگان عباس میرزا را به عنوان وارثان تاج و تخت ایران به رسمیت می‌شناختند و با وجود اینکه تزارها مشکلی با برکناری اشخاص از پادشاهی نداشتند؛ اما خود سلسله و این خط جانشینی مورد حمایت آن‌ها بود.

به هر حال پس از بحث و گفتگوهای طولانی و تلاش برای حفظ بند ۳۷ از قانون اساسی مشروطه بنا به نظر مجلس عالی که متشکل از مشروطه‌خواهانی بود که تهران را فتح کرده بودند، قرار بر این شد تا احمدمیرزا پسر ارشد پادشاه مخلوع به عنوان شاه جدید انتخاب شود. اما والدین شاهزاده نوجوان که قرار بود به تبعید فرستاده شوند، میل آن را نداشتند که از فرزند خود جدا شوند. اما در نهایت رضایت دادند که پادشاه کوچک را در اختیار هیئت فرستادگان مشروطه خواهان قرار دهند. چون احمدشاه به دلیل صغر سنی بر اساس قوانین اساسی مشروطه نمی‌توانست سلطنت را به عهده بگیرد برای وی نایب‌السلطنه انتخاب شد. اولین نایب‌السلطنه احمدشاه، بزرگ ایل قاجار عضدالملک بود. او مرد کاردانی بود و تلاش کرد تا وضعیت ناخوشایندی را که در زمان حکومت محمدعلی‌شاه به وجود آمده بود را آرام کند. همچنین هیئتی از سیاستمداران با تجربه نیز تشکیل شد که تا زمان برپایی مجلس جدید حکومت کشور را در دست بگیرد. این هیئت مستوفی الممالک را به عنوان وزیر دربار و حکیم الملک را به عنوان دست راست او انتخاب کرد. حکیم الملک یک تسویه سیاسی را رهبری کرد و تعدادی از مقاماتی را که به فساد و ناکارآمدی متهم بودند را مرخص نمود. دومین نایب‌السلطنه ناصرالملک قره گوزلو بود که نقش مهمی در تربیت احمدشاه داشت.[4]

کودکی احمدشاه

پادشاهی

احمدشاه در تیر ۱۲۹۳ تاج‌گذاری کرد و هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول سلطنت را به‌طور رسمی و قانونی عهده‌دار شد. با وقوع این رخداد، احمدشاه فرمان بی‌طرفی دولت ایران را صادر کرد. احمدشاه در سال ۱۲۹۷ خورشیدی و به دنبال پایان جنگ جهانی اول، صمصام‌السلطنه بختیاری را از نخست‌وزیری عزل و در ۱۶ مرداد ۱۲۹۷ وثوق‌الدوله را به ریاست الوزرایی انتخاب کرد.

وثوق‌الدوله توانست امنیت نسبی را در کشور برقرار کند. غائله نایب حسین کاشی در کاشان و نیز حرکت کمیته مجازات در تهران به وسیله وثوق‌الدوله سرکوب شدند. در عصر نخست‌وزیری وثوق‌الدوله قرارداد ۱۹۱۹ با دولت بریتانیا منعقد شد که این پیمان با انتقادهای گسترده‌ای مواجه شد و برخی آن را مخالف استقلال ایران دانستند؛ اما وثوق‌الدوله این قرارداد را در جهت حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران دانست، ضمن این که تلاش کرد با استفاده از دوستی با دولت انگلیس برخی سرزمین‌های قفقاز و کردستان عراق را بازپس بگیرد.. مخالفت‌های مردمی به توفیق نیافتن قرارداد منجر شد. وثوق‌الدوله احمدشاه را رهسپار یک سفر اروپایی کرد. در این سفر، احمدشاه در انگلستان مورد استقبال وسیع و گرم قرار گرفت؛ محمد تقی بهار می‌نویسد: «وقتی که بنا بود شاه ایران در مجلس ضیافت پادشاه انگلستان در باب قرارداد ۱۹۱۹ که انگلیس آن را منعقد ساخته بود صحبت کند … پس از آن که صورت نطق پادشاه انگلستان را برای شاه آوردند و قرار شد که جوابی تهیه شود، شاه از حسن قبول آن سرباز زد و گفت: کسانی که پول گرفته‌اند تصدیق کنند، من هرگز تصدیق نخواهم کرد!... همان شب ناصر الملک به شاه گفته بود: کار خودت را ضایع کردی! شاه نیز پاسخ داده بود که: اگر در سوئیس کلم فروشی کنم بهتر است تا در چنین مملکتی پادشاه باشم!»[5][6]

احمد شاه، ولیعهد و کابینه شاهزاده عبدالحسین فرمانفرما همراه حضور نایب السلطنه ابوالقاسم ناصرالممالک؛ اثر اسدالله نقاش باشی ۱۳۲۸ هـ ق

احمدشاه و رضاخان

احمدشاه پس از بازگشت به تهران در تیر ۱۲۹۹ استعفای وثوق‌الدوله را قبول کرد. سپس میرزاحسن خان مشیرالدوله را به ریاست دولت انتخاب کرد. شاه کوشش کرد در دولت‌های مشیرالدوله و سپهدار رشتی با روسیه ارتباط برقرار کند و با اعزام مشاورالممالک انصاری به مسکو زمینه‌های انعقاد قرارداد ایران و شوروی ۱۹۲۱ را فراهم کرد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ احمدشاه در برابر کودتای سیدضیاء و رضاخان میرپنج قرار گرفت و مجبور شد سید ضیاء را به ریاست الوزرایی انتخاب کند. احمدشاه در خرداد ۱۳۰۰ موفق به عزل سیدضیاء شد و سپس قوام‌السلطنه را به ریاست الوزرایی منصوب کرد. متعاقباً کابینه‌های قوام، مشیرالدوله، کابینه دوم قوام، مستوفی‌الممالک و کابینه آخر مشیرالدوله از سوی احمدشاه روی کار آمدند. در پی آن، شاه سفری دوباره به اروپا داشت و پس از بازگشت، با سقوط کابینه مشیرالدوله در آبان ۱۳۰۲ مجبور شد به‌رغم میل قلبی‌اش، رضاخان سردارسپه را که در همه این مدت وزیر جنگ بود، به نخست‌وزیری انتخاب کند و بی‌درنگ در همان آبان ۱۳۰۲ ایران را بار دیگر به مقصد فرانسه ترک کرد. این سفر در واقع آغازی بر تبعید احمدشاه بود. احمدشاه در فروردین ۱۳۰۳ رضاخان را از ریاست الوزرایی عزل کرد، ولی با عدم قبول مجلس مبنی بر قبول نکردن دخالت شاه در عزل و نصب نخست‌وزیر و حمایت شدید مردم طرفدار او مجبور شد بار دیگر رضاخان را نخست‌وزیر کند. در شهریور و مهر ۱۳۰۳ شورش خزعل در خوزستان رخ داد. رضاخان، احمدشاه را به حمایت از تجزیه کشور توسط خزعل متهم کرد، و خود به خوزستان عزیمت کرده و شورش را سرکوب نمود.

فرزندان احمدشاه

در نهم آبان ۱۳۰۴ سرانجام با رأی مجلس شورای ملی احمدشاه از پادشاهی خلع و سلسله قاجاریه منقرض اعلام شد. ماده واحده خلع قاجاریه به این شرح بود: مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می‌کند. تعیین تکلیف قطعی حکومت موکول به نظر مجلس مؤسسان است که برای تغییر مواد ۳۶–۳۷–۳۸–۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می‌شود.[7]

مجلس مؤسسان که متعاقباً گشایش یافت، رضاخان را با نام رضاشاه پهلوی پادشاه ایران اعلام کرد. احمدشاه این اقدام مجلس را مغایر قانون اساسی و غیرمشروع دانست، اما در عمل نتوانست اقدامی برای مقابله با خلع خود انجام دهد. احمدشاه در نهم اسفند ۱۳۰۸ در پاریس درگذشت و در کربلا دفن شد.[8]

میرزا محمود خان احتشام السلطنه می‌گوید: نقش احمدشاه در انعقاد قرارداد ننگین (۱۹۱۹) نه تنها از عاقدین معروف آن کمتر نیست بلکه بیشتر است. احمدشاه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری (۱۲۸۷ هجری شمسی) صمصام السلطنه بختیاری را از ریاست دولت معزول و وثوق الدوله را مأمور تشکیل کابینه کرد تا راه عقد قرارداد را هموار کند. احمدشاه نیز هنگام قرارداد مانند سایرین یعنی وثوق الدوله و وزرای خارجه و مالیه وی ۲۰۰ هزار لیره از وزیر مختار انگلستان دریافت کرد و به علاوه امان نامه گرفت و همچنین مقرر شد شاه به اتفاق همراهان به مدت شش ماه به هزینه انگلیس در ممالک اروپایی پذیرایی شود و نیز انگلستان تعهد کرد تا زمانی که قرارداد باقی است حقوق ماهیانه ای به وی پرداخت شود.[9]

دربارهٔ کارنامه سیاسی احمدشاه می‌توان به نظر مصدق نیز اشاره کرد که در مجلس چهاردهم شورای ملی تصریح کرد: موقعی که شاه در لندن حاضر نشد در دعوت رسمی دولت انگلیس از قرارداد اسمی ببرد و آن را بشناسد، با این که ناصرالملک به او گفته بود اگر مقاومت کند از سلطنت خلع می‌شود؛ شاه وطن‌پرست بر مقاومت خود افزود و از قرارداد اسمی نبرد. برای شاه چه بالاتر از این که امروز نامش به نیکی برده شود. حوادثی که موجب بلندی نام می‌شود کم است و شاید در عمر کسی به این حوادث تصادف نکند. خوشبخت کسانی که از این حوادث استفاده کنند و بدبخت کسانی که خود را مطیع پیش‌آمد نموده و با هر ناملایمی بسازند. در سلسله سلاطین قاجار هفت نفر سلطنت کرده که از آن‌ها فقط دو نفر پادشاه نامی شده‌اند، اول مظفرالدین شاه است که در سلطنت او آزادی نصیب ملت شد و بعد احمد شاه است که تن به اسارت نداد و از سلطنت گذشت، ای کاش که این پادشاه جوان بخت به کودتا تسلیم نمی‌شد و زودتر مقام سلطنت را ترک می‌کرد.

همسران و فرزندان

احمدشاه و وزاریش در حال بازدید از یک اس‌ایی. ۵

احمدشاه در سن ۱۷ سالگی (یک سال پیش از تاج‌گذاری) با «بدرالملوک والا» دختر ظهیرالسلطان والا (نوادهٔ عباس‌میرزا)، پیمان زناشویی بست. این ازدواج توسط مادر احمدشاه ترتیب داده شده بود. عروس در آن هنگام ۱۲ ساله بود و در تنها مدرسهٔ دخترانهٔ تهران درس می‌خواند. مراسم عقد با تشریفات مفصلی انجام شد و حاصل این ازدواج دختر بزرگ احمدشاه، ایراندخت بود.

احمدشاه ۴ بار دیگر نیز ازدواج کرد و به‌جز لیدا جهانبانی که از وی صاحب فرزندی نشد، صاحب ۳ دختر به نام‌های «مریم‌دخت» (از دل‌آرام) (۱۹۱۵–۲۰۰۵)، «ایراندخت» (۱۹۱۶–۱۹۸۴) از بدرالملوک، «همایون‌دخت» (از خانم‌خانما معزی) (۱۹۱۷–۲۰۱۱) و یک پسر به نام فریدون میرزا (از فاطمه) (۱۹۲۲–۱۹۷۵) شد.

برخی از اتفاقات مهم زمان او

برخی از اتفاقات مهمی که در دوران پادشاهی احمدشاه به وقوع پیوست عبارتنداز:[10]

زمان	شرح واقعه
۴ تیر ۱۲۸۸	انتشار نخستین نشریه زنان در تهران
مرداد ۱۲۸۸	اعدام شیخ فضل‌الله نوری
شهریور ۱۲۸۸	فرار محمدعلی‌شاه از ایران
۲۵ آبان ۱۲۸۸	تشکیل مجلس دوم پس از دوره استبداد صغیر
اردیبهشت ۱۲۹۰	اولتیماتوم روسیه به ایران
۲۸ آذر ۱۲۹۰	آغاز اشغال تبریز بدست قوای روس (۱۲۹۰)
فروردین ۱۲۹۱	به توپ بستن آرامگاه علی بن موسی الرضا در مشهد توسط نظامیان روسیه
تیر ۱۲۹۳	شروع جنگ جهانی اول و اشغال ایران در جنگ جهانی اول
مرداد ۱۲۹۴	قیام مردم علیه نظامیان انگلستان (جنبش جنوب ایران)
جمادی‌الثانی ۱۳۳۵ هـ. ق (۱۲۹۶ ه‍.ش)	انتشار روزنامه تجدد به مدیریت شیخ محمد خیابانی
آبان ۱۲۹۶	وقوع انقلاب بلشویکی روسی
۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸	قحطی ۱۲۹۸–۱۲۹۶ ایران که ۴۰ درصد از جمعیت ایران به سبب گرسنگی و بیماری‌های ناشی از آن ازبین رفتند.
۱۹۲۰ میلادی (دی ۱۲۹۸)	تأسیس جامعه ملل
فروردین ۱۲۹۹	قیام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان و میرزاکوچک خان در گیلان؛ تقریباً به‌طور هم‌زمان در بهار سال (۱۲۹۹ه‍.ش) ۱۹۲۰ میلادی
اسفند ۱۲۹۹	کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹

مرگ

احمدشاه در اسفند سال ۱۳۰۸ (۱۹۳۰ م) بر اثر ورم کلیه در «نویی سورسن» در حومهٔ پاریس درگذشت. جسد او طبق وصیتش به عتبات عالیات حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلی‌شاه در کربلا دفن گردید. احمدشاه ثروت قابل توجهی برای فرزندانش به ارث گذاشت که روزنامه‌های وقت فرانسوی آن را ۷۵ میلیون فرانک تخمین زدند.[11]

نشان‌ها

داخلی

• نشان ذوالفقار
• نشان تمثال همایون
• نشان اقدس، درجه یکم
• نشان شیر و خورشید

خارجی

•  بلژیک: کمربند اعظم نشان لئوپولد (۱۹۱۴)
•  مصر: گردنبند نشان محمدعلی (۱۹۱۹)
•  فرانسه: صلیب اعظم لژیون دونور (۱۹۱۴)
•  پادشاهی ایتالیا (۱۸۶۱–۱۹۴۶): شوالیه معظم نشان بشارت مقدس
•  امپراتوری عثمانی: نشان عثمانیه، درجه یکم (۱۹۱۴)
•  امپراتوری روسیه:
  • شوالیه نشان سن اندرو
  • شوالیه نشان سن الکساندر نوسکی
  • شوالیه نشان عقاب سفید
  • شوالیه نشان سن استانیسلاس، درجه یکم
  • شوالیه نشان سن آنا، درجه یکم
•  اسپانیا: صلیب اعظم و گردنبند نشان کارلوس سوم (۱۹۱۴)

زمان حکومت در مقایسه با دیگر شاهان قاجار

اعداد سال قمری را نشان می‌دهند:

  (1) آقامحمدخان: ۱۱۹۳ تا ۱۲۱۱ (۱۸ سال)

  (2) فتحعلی‌شاه: ۱۲۱۱ تا ۱۲۵۰ (۳۹ سال)

  (3) محمدشاه: ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ (۱۴ سال)

  (4) ناصرالدین‌شاه: ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ (۴۹ سال)

  (5) مظفرالدین‌شاه: ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۴ (۱۱ سال)

  (6) محمدعلی‌شاه: ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ (۳ سال)

  (7) احمدشاه: ۱۳۲۷ تا ۱۳۴۴ (۱۷ سال)

نگارخانه

• 
  تمبری به ارزش ۱۰ شاهی با چهرهٔ احمدشاه.
• 
  احمدشاه در شش سالگی.
• 
  سکه
• 
  احمدشاه در سال ۱۲۹۹ ش.
• 
  احمدشاه پس از شکار یک پلنگ ایرانی.
• 
  قبر بدرالملوک والا در بهشت زهرا
• 
  احمدشاه در پاریس
• 
  اثر مهر احمد شاه
• 
  مدال یادبود احمدشاه - نصرت غیرت عزت همت
• 
  دستخط احمدشاه به عضدالملک مبنی بر توقیف روزنامه شرق
• 
  تصاویر احمد شاه قاجار - کوشک احمدشاهی
• 
  تصویر احمدشاه قاجار در ۱۳ سالگی - کوشک احمدشاهی
• 
  تصاویر احمد شاه قاجار - کوشک احمدشاهی
• 
  تصویر احمدشاه قاجار در لباس رسمی دوره ولیعهدی - کوشک احمدشاهی
• 
  تصویر احمد شاه قاجار پس از رسیدن به سلطنت - کوشک احمدشاهی
• 
  تصویر احمدشاه قاجار در کودکی - کوشک احمدشاهی
• 
  تصاویر بازدید احمدشاه قاجار از شهرداری و کارخانه‌ها در سفر به انگلستان - کوشک احمد شاهی

دودمان

جستارهای وابسته

• دودمان قاجار
• فهرست شاهان قاجار
• کوشک احمدشاهی

پانویس

1. به عبارت دیگر: گفتگو با سلطان علی میرزا قاجار، بی‌بی‌سی فارسی
2. اتحادیه، احمدشاه قاجار، ۶۷.
3. اتحادیه، احمدشاه قاجار، ۶۷.
4. «AḤMAD SHAH QĀJĀR – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۳.
5. محمدتقی بهار. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران. ج 1، ص 38.
6. ref>Wright, Denis: The English Amongst the Persians - During the Qajar Period 1787 - 1921, Heinemann London, 1977, p. 179
7. بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۲۸۱–۲۸۲.
8. سیمای احمدشاه قاجار اثر محمدجواد شیخ‌الاسلامی
9. روزنامه شرق، شماره 1128 به تاریخ 14/9/89، صفحه 12
10. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تألیف دکتر مهدی ملک‌زاده، جلد ششم - کتاب سیمای احمدشاه قاجار، تألیف محمدجواد شیخ الاسلامی
11. «AḤMAD SHAH QĀJĀR – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۳.

منابع

• شیخ‌الاسلامی، محمد جواد (۱۳۶۸). سیمای احمدشاه قاجار. تهران: نشر گفتار.

• Sheikh-ol-Islami, M.J. (1984). AḤMAD SHAH QĀJĀR. Encyclopædia Iranica.

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ احمدشاه موجود است.

• Qajar pages
• فیلم تاج‌گذاری احمدشاه قاجار در سال ۱۹۱۴ میلادی، youtube
• فیلم بازدید احمدشاه قاجار از انگلستان در سال ۱۹۱۹ میلادی، youtube