شبه‌جزیره میانکاله

شبه‌جزیرهٔ میانکاله شبه‌جزیره‌ای در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی دریای مازندران، در دوازده کیلومتری شمال شهر بهشهر واقع می‌باشد.

مختصات: ۳۶٫۸۸۳۳°شمالی ۵۳٫۷۵°شرقی / 36.8833; 53.75
ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ‌یونسکو‌ در ایران[1]


عکسی گرفته شده در روستای مهدیرجه؛ شبه‌جزیره میانکاله در راست تصویر نمایان است.

مساحت آن بیش از شصت‌وهشت هزار هکتار و ارتفاعِ آن بینِ ۱۵ تا ۲۸ متر کمتر از سطحِ دریای آزاد است.[2] میانکاله از سال ۱۳۴۸ به عنوان «منطقهٔ حفاظت‌شده» تعیین شد و هم‌اکنون با عناوین پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره تحت حفاظت محیط‌زیست قرار دارد.

یکی از دلایل اهمیت میانکاله این است که در تمام سواحل جنوبی دریای خزر هیچ منطقه‌ای جز آن وجود ندارد که محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتاً دست‌نخورده باقی‌مانده باشد. تمامی سواحل دیگر به‌طور گسترده با ساخت‌وسازهای انسانی همچون جاده، شهر و روستا و کارخانه‌ها دگرگون شده‌اند. به همین دلیل سلامتی این منطقه اهمیت بسیاری در حفظ سلامتی کل دریای خزر دارد. سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه افزون‌بر پرندگان مهاجر، محل تخم‌گذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای خزر نیز باشد، به ویژه کپور و کفال و ماهیان خاویاری. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود.[3] شبه‌جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله در شمال کشور ایران و جنوب دریای خزر و بین طول‌های جغرافیایی ۵۲۲۴۰۸ تا ۵۴۰۲۰۲ شرقی و عرض‌های جغرافیای ۳۶۴۶۳۶ تا ۲۶۳۶۵۷ شمالی واقع شده‌است. میانکاله از دو محیط آبی با وسعت ۴۵٬۰۰۰ هکتار شامل خلیج و تالاب میانکاله و خشکی با وسعت ۲۳٬۸۰۰ هکتار می‌باشد که ۲٫۸ درصد مساحت کل استان مازندران را به خود اختصاص داده‌است. بخش خشکی میان کاله با سیمای دشتی به صورت نوار باریکی از شمال به سواحل جنوب‌شرقی دریای خزر و از جنوب به آب‌های خلیج و تالاب میانکاله محدود می‌شود. پناهگاه حیات وحش میانکاله در سال ۱۳۴۸ به عنوان منطقهٔ حفاظت‌شده مصوب شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید سابق گردید و در سال ۱۳۵۳ به پناهگاه حیات وحش ارتقاء یافت. همچنین به جهت برخورداری از معیارهای کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۵۴ نیز با تالاب‌های همجوار با وسعت ۱۰۰٬۰۰۰ هکتار به عنوان یکی از پایگاه‌های کنوانسیون رامسر ثبت گردید و متعاقب آن در سال ۱۳۵۵ به لحاظ وجود میراث‌های فرهنگی، آثار و ابنیه‌های تاریخی و زیبا شناختی موجود به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌سپهر به کمیتهٔ برنامهٔ انسان و کرهٔ مسکون یونسکو (MAB) معرفی و انتخاب گردید. شبه‌جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله زیستگاه زمستان گذرانی و جوجه‌آوری انواع گوناگونی از پرندگان آبزی و کنار آبزی که نزدیک به ۱۰۰ گونه می‌باشد را شامل می‌باشد افزون‌بر این عرصه خشکی میانکاله زیستگاه مهمی برای گونه‌های بومی قرقاول خزری ودراج محسوب می‌شود. بخش آبی میانکاله نیز از جهت اینکه محل تخم ریزی و تکثیر ماهیان بومی و تجاری دریای خزر همانند کپور، کفال، کلمه، سفید و غیره می‌باشد از اهمیت خاصی در حفظ و تداوم ذخایر ماهیان دریای خزر برخوردار است. شبه‌جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله مامن طیف وسیعی از پرندگان آبزی مهاجر و جوجه‌آور و حمایت شده از جمله فلامینگو، پلیکان سفید، پلیکان خاکستری، قوی کوچک، قوی گنگ، قوی فریاد کش، اردک سر سفید، غاز پیشانی سفید کوچک، مرگوس بزرگ، سنقر تالابی، عقاب دریایی دم سفید و پرندگان خشکی زی همانند قرقاول خزری، دراج و زنبور خوار محسوب می‌گردد.

وجه تسمیه

نام میان‌کاله دگرگون‌شدهٔ نامِ میان‌قلعه است. در قدیم به این شبه‌جزیره انجیله و در مقطعی دیگر نیم مردان گفته می‌شد.[4]

موقعیت جغرافیایی

میانکاله شبه‌جزیرهٔ باریکی‌ست که از شمال با دریای خزر، از جنوب با تالاب میانکاله و از غرب با مرداب لپوی بهشهر همسایه است. در شرق آن آشوراده قرار دارد که با تنگهٔ باریکی به طول کمتر از یک کیلومتر همسایهٔ بندر ترکمن است. مسیر اصلی ورود به میانکاله جاده‌ای‌ست که از بهشهر به سمت روستای امیرآباد رفته و با عبور از کنار بندر منطقهٔ تجاری امیرآباد به میانکاله می‌رسد.

مساحت میانکاله در حال حاضر حدود ۶۸ هزار هکتار است اما در طول تاریخ با توجه به پیشروی‌ها و پسروی‌های آب دریای خزر گاهی کمتر و گاهی بیشتر از این بوده و گاه بخش‌هایی از آن نیز به جزیره یا جزایری تبدیل شده‌اند. میانگین ارتفاع میانکاله ۳۰ متر پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد، و میانگین بارندگی سالیانه آن ۷۱۷ میلی‌متر است و در اقلیم گرمِ مرطوب تا معتدل قرار گرفته‌است.

در شبه‌جزیرهٔ میانکاله روستا و سکونتگاه دائمی وجود ندارد اما دامداران در بعضی فصول برای چرای دام‌های خود به آن می‌آیند. مشوراده، میان‌قلعه، قزل شمالی، قزل مهدی و قواسطل از دامداری‌ها و روستاهای سابق این منطقه هستند. در آشوراده هم فقط کارمندان بندرگاه زندگی می‌کنند.

تاریخ

در دوران قاجار میانکاله و آشوراده مقر راهزنان و دزدان دریایی ترکمن شده بود که از زمین و دریا به کشتی‌ها و قایق‌ها و روستاهای اطراف حمله‌ور می‌شدند. پس از آن‌که در سال ۱۲۵۴ ه‍.ق قیات خان از رهبران ترکمن‌های جعفربای به استرآباد هجوم آورده و به غارت و گروگان‌گیری اقدام کرده و سربازان دولت را به دریای خزر انداخت. محمدشاه قاجار که برای سرکوبی آن‌ها به کشتی جنگی نیاز داشت، دست به دامن روس‌ها شد. روس‌ها هم به آشوراده آمده و بدون درگیری جدی با دزدان و راهزنان به توافق رسیده و با توافق ایران به ساخت پادگان نظامی، بیمارستان و خانه پرداختند و پنج کشتی جنگی را در ساحل مستقر کرده و سپس به بهانه حفظ امنیت کشتی‌های تجاری خود و این که وضعیت مالکیت آشوراده در هیچ‌یک از معاهدات دو کشور مشخص نشده، در آن ماندگار شدند. در آن دوران آشوراده اهمیت تجاری زیادی داشت، به‌طوری‌که ترکمن‌ها ۳۰۰ فروند کشتی تجاری در آن داشتند. کشمکش سیاسی و نظامی ایران و روسیه بر سر این جزیره، که در دوران امیرکبیر به اوج خود رسیده بود و گاه به درگیری ترکمن‌های حامی ایران و حامی روسیه هم منجر می‌شد، در نهایت با انقلاب کمونیستی روسیه به پایان رسید و دولت شوروی در قرارداد ۱۹۲۱ متعهد شد تا به اشغال آشوراده پایان دهد[5]

منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ میانکاله

سابقهٔ حفاظت میانکاله به سال ۱۳۴۸ ه‍.ش می‌رسد که به عنوان «منطقهٔ حفاظت‌شده» تعیین شد. در سال ۱۳۵۴ میانکاله، تالاب میانکاله و تالاب‌های اطراف آن به عنوان یکی از نخستین تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همان سال درجهٔ حفاظتی آن به «پناهگاه حیات وحش» ارتقاء داده شد و یک سال بعد نیز یونسکو آن را به عنوان «ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره» اعلام کرد.

ارزش زیست‌محیطی این منطقه بیشتر به دلیل حضور حدود ۲۰۰ گونه پرنده است. اغلب آن‌ها از پرندگان مهاجر هستند که برای زمستان‌گذرانی به میانکاله می‌آیند. البته به علت وجود پوشش‌های درختچه‌ای و امنیت کافی، محل زیست دائمی قرقاول خزری و دراج نیز می‌باشد.[6]

از آنجایی که احداث خدمات در این منطقه می‌تواند به محیط‌زیست این زیستگاه آسیب وارد کند، مکان‌های انتخاب‌شده برای خدمات گردشگری باید طبق مطالعاتی باشد که بتواند با کاهش هزینه‌های احداث (مانند نزدیکی به راه‌های دسترسی و خدمات آب و برق) و نیز با کاهش آسیب‌پذیری محیط زیست (در محل گونه‌هایی با کمترین خطر آسیب‌پذیری بر اساس لیست قرمز) منطبق شود. توسعهٔ تسهیلات اکوتوریستی در نقاطی باید صورت گیرد که مطابق با دید کارشناسی بوده و از لحاظ هزینه – فایدهٔ اقتصادی و مطابق ملاحظات زیست‌محیطی باشد.

تالاب بین‌المللی

تالاب میانکاله بخشی از این شبه‌جزیره است و در غرب آشوراده قرار دارد. این تالاب نخستین تالاب بین‌المللی ثبت‌شده در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر است. در این تالاب که ۱۰۰ هزار هکتار مساحت دارد ۴۰ گونه پرنده زندگی می‌کنند. زمین‌های آن مجموعه‌ای از شنزارهای ساحلی، زمین‌های باتلاقی، آبگیرها، مرداب جنگلی با پوشش درختچه‌های گز، جنگل انارستان، بوته‌های تمشک و زمین‌های پست و گره افتاده هستند. .[7]

حیات وحش

میانکاله در گذشته از طبیعتی بسیار باشکوه‌تر و غنی‌تر از امروز برخوردار بود و افزون‌بر پرندگان پرشمار یکی از بهترین زیستگاه‌های پستانداران بزرگ ایران از جمله ببر خزر نیز به‌شمار می‌رفت. ظل‌السلطان پسر ارشد ناصرالدین‌شاه تنها در یکی از قشون‌کشی‌های خود به میانکاله برای سرکوب دزدان و راهزنان که در این منطقه و جزایر آشوراده پناه گرفته بودند از شکار ۳۵ ببر، ۱۸ پلنگ، ۱۵۰ مرال (گوزن بزرگ)، هزار قرقاول، ۶۲ گاو و گاومیش وحشی و تعداد زیادی شوکا (گوزن کوچک) خبر می‌دهد؛ جالب این‌که او در این آمار حیواناتی که پس از اصابت تیر زخمی شده و گریخته‌اند را به حساب نیاورده است.[8][9][10][11]

اما امروزه مدت‌هاست که نسل تمامی این جانداران به جز قرقاول منقرض شده و یکی از دلایل آن نیز همین کشتار عجیب ظل‌السلطان و سپاهیانش بوده‌است. البته دلیل اصلی از بین رفتن پستانداران بزرگ در میانکاله را باید قطع ارتباط این منطقه با سواحل مازندران بر اثر ساخت شهرها و جاده‌ها دانست. چرا که این شبه‌جزیرهٔ کوچک نمی‌تواند جمعیت پایداری از پستانداران بزرگی چون گوزن و پلنگ را در خود جای دهد. امروزه از بین پستانداران تنها شغال، روباه معمولی، جوجه تیغی، گربه جنگلی، گراز، گربهٔ وحشی، خرگوش صحرایی، تشی، خفاش، جوندگان کوچک، فک دریای خزر و نیز اسب‌های وحشی شده، در این منطقه باقی‌مانده که نسل برخی از همین جانوران هم در تهدید است.

از پرندگان مهاجر که شهرت میانکاله بیشتر از جهت آن‌هاست؛ فلامینگوی بال قرمز، انواع مرغابی، غاز وحشی، قوی فریادکش، مرغ سقای پاخاکستری، فلامینگو، عروس‌غاز، غاز پازرد، طاووسک، چنگر و مرگونس سفید، گیلانشاه، چوب‌پا، قار، حواصیل، باکلان، پرلا، خوتکا، زنبورخوار، کاکایی، پرستوی دریایی، فالاروپ، سنقر تالابی، بحری، عقاب دریایی دم‌سفید و طاووسک می‌شود. از مهم‌ترین پرندگان بومی میانکاله هم قرقاول خزری، دراج، پیغوی کوچک و چرخ‌ریسک دم‌دراز را می‌توان نام برد. در مجموع ۲۰۷ گونهٔ گیاهی از ۴۶ تیره در میانکاله شناسایی شده که ۱۷ گونهٔ آن از درختان و درختچه‌ها هستند. گیاهان میانکاله با توجه به شرایط خاک منطقه بیشتر از گیاهان آب‌زی، شن دوست و شورپسند به‌شمار می‌روند. جنگل بزرگی از انار وحشی و بوته‌های تمشک در منطقه دیده می‌شود که غذا و محل لانه‌سازی پرندگان منطقه را فراهم می‌کند. سازیل، ازگیل، داغداغان، سیاه‌تلو، سپیدار، علف شور، جگن و علف هفت‌بند از دیگر گیاهان این منطقه است.

مرگ پرندگان مهاجر‌ (سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹)

در ابتدای زمستان سال ۱۳۹۸ تعداد زیادی از پرندگان مهاجر، به دلایل نامعلومی در این تالاب مردند. خبرهای ضد و نقیضی دربارهٔ تعداد و علت مرگ آن‌ها عنوان شده که هنوز هیچکدام آن‌ها با قطعیت تأیید نگردیده‌است. منابع مختلف تعداد تلفات پرندگان را میان ۸۰٬۰۰۰ تا ۹۰٬۰۰۰ قطعه گزارش داده‌اند.

منابع
  1. "UNESCO Biosphere Reserve Directory".
  2. سیمای میراثِ فرهنگیِ مازندران. (ISBN 964-7483-19-8) تهران
  3. نیمی از پرندگان، اینجا هستند محسن کاظم‌پور، روزنامهٔ جام جم
  4. بیابان‌های ایران
  5. گلی، امین. تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها. تهران: نشر علم، ۱۳۶۶، صص ۱۴۴–۱۴۶
  6. «شبه جزیره میانکاله، ایرانگردی تیشینه».
  7. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹.
  8. «از ظل السلطان تا من؛ از ببر هیرکانی تا پلنگ ایرانی». افرا کمپ. ۲۸ دی ۱۳۹۲.
  9. «ببر مازندران؛ خاطره‌ای فراموش شده». سبز پرس. ۲۵ فروردین ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مارس ۲۰۱۲.
  10. محمدعلی اینانلو (۲۷ آذر ۱۳۹۳). «کار نیمه تمام ظل السلطان در میانکاله». خبر آنلاین.
  11. ظل السلطان، مسعود میرزابن ناصر (۱۳۲۵). تاریخ سرگذشت مسعودی: زندگی‌نامه و خاطرات ظل السلطان. تهران.
  12. «Irna». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۶ آوریل ۲۰۰۷.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.