شهرستان سوادکوه
شهرستان سوادکوه یکی از شهرستان‌های استان مازندران در شمال ایران و زادگاه رضاشاه پهلوی است که در ناحیهٔ البرز مرکزی و در مجاورت استان سمنان قرار گرفته‌است. شهرستان سوادکوه از سمت شمال به شهرستان سوادکوه شمالی، از سمت جنوب به شهرستان فیروزکوه در استان تهران و شهرستان مهدیشهر در استان سمنان، از سمت غرب به شهرستان بابل و از سمت شرق به شهرستان ساری و ارتفاعات دودانگه و دهستان چاشم در شهرستان مهدیشهر محدود است.
| شهرستان سوادکوه | |
|---|---|
.jpg.webp) | |
| اطلاعات کلی | |
| کشور |  ایران |
| استان | مازندران |
| مرکز شهرستان | پل سفید |
| سایر شهرها | پل سفید، زیرآب، آلاشت |
| بخش‌ها | مرکزی، زیرآب |
| نام‌های پیشین | پشتخوارگر |
| اداره | |
| فرماندار | عین الله طالبی |
| مردم | |
| جمعیت | ۴۳،۹۱۳ نفر (۱۳۹۵) |
| تراکم جمعیت | ۹/۳۲ نفر در هر کیلومتر مربع[1] (۱۳۹۰) نفر بر کیلومتر مربع |
| مذهب | شیعه |
| جغرافیای طبیعی | |
| مساحت | ۲۰۷۸ کیلومتر مربع کیلومتر مربع |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱۷۰۰ متر |
| داده‌های دیگر | |
| وبگاه | فرمانداری سوادکوه |
طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهرستان برابر با ۴۳٬۹۱۳ نفر و جمعیت منطقه ۶۸٬۷۴۷ نفر می‌باشد[2] و مساحت آن به ۲۰۷۸ کیلومتر مربع می‌رسد. این شهرستان با تراکم نسبی جمعیت ۹/۳۲ نفر در هر کیلومتر مربع مساحت، دارای یکی از پائین‌ترین میانگین در سطح شهرستان‌های استان مازندران است.
وجه تسمیه و تاریخچه
سوادکوه در دوران مختلف تاریخ، محدوده ثابتی نداشته و همواره حدود و مرز آن در اثر عوامل طبیعی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته‌است. کشفیات باستان‌شناسی به همراه اسناد و مکتوبات تاریخی حاکی از آن است که سوادکوه از نواحی کهن طبرستان و ایران بوده و انسجام بافت اجتماعی و فرهنگی آن در دوران اساطیری ایران ریشه دارد. این ناحیه همواره در تعیین مسیر تاریخ طبرستان حضور مؤثر داشته و مورد توجه حکام دولت مرکزی بوده‌است. مورخینی مانند ابن اسفندیار تا قبل از قرن دهم هجری قمری آن را جزئی از تپورستان در ایالت فرشوادگر ذکر کرده‌اند که از شرق تا جرجان، از غرب تا دیار آذربایجان، از جنوب تا نواحی ری، قومس و دامغان وسعت داشت.
ایالت فرشوادگر که در آثار مورخینی نظیر استرابون یونانی، ابن اسفندیار، میر ظهیرالدین مرعشی و کتاب اوستا از آن یاد شده ترکیبی از واژه‌های تبری فرش به معنی دشت و جلگه، واد به معنی کوه و گر به معنی دریا ذکر شده‌است. در برخی دیگر از منابع تاریخی مانند التدوین آمده که نام قدیم سوادکوه پتشخوارگر و پتشخرگر بوده و فرمانروایان و امرای بسیاری از این منطقه برخاسته و وقایع تاریخی مهمی نظیر ورود و سکونت فریدون پادشاه پیشدادی، پیکار رستم پهلوان مشهور شاهنامه فردوسی با دیوان مازندران و عبور اسکندر مقدونی در جنگ با داریوش سوم پادشاه ایران آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه روی داده‌است.
در روایات شاهنامه فردوسی و اوستا، کتاب دینی پیروان آئین زرتشت آمده که سوادکوه در گذشته محل زندگی انسان‌های متمدنی بوده که آئین دیوسنائی داشته‌است. واژه‌هایی نظیر دیوا، دی، دوآزرک و دا که اکنون نیز در زبان بومیان این نواحی رایج می‌باشد، از آن روزگاران به یادگار مانده‌است. نشانه‌هایی نیز از آئین میترائیسم و مهرپرستی در قرون اولیه میلادی و اواسط حکومت پادشاهان ساسانی، در این ناحیه وجود داشت. در زمان یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی ایران، حکومت سرزمین سوادکوه به ولاش واگذار و لقب فرشواد جر شاه به او اعطا گردید.
ساکنین این ناحیه به دلیل وضعیت طبیعی منطقه در بدو ورود سپاهیان عرب‌ها به ایران، سالیان متمادی با آن‌ها و عوامل خلفای اموی مبارزه کرده و حتی تا قرن چهارم هجری به زبان پهلوی سخن می‌گفته و با خط پهلوی کتابت می‌کرده‌اند. کتیبه ای نیز به خط پهلوی ساسانی در بنای باستانی برج لاجیم بر جای مانده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است. سرانجام اهالی منطقه با اختیار و تسلط کامل دین جدید را پذیرفته و به اسلام علوی روی آوردند. عده‌ای از مورخین به همین دلیل سوادکوه را کوه سیاه معنی‌کرده و بر این عقیده‌اند که اعراب در طی سال‌ها مبارزه با مردم این ناحیه شکست خورده و به دلیل هراس ناشی از هیبت کوه‌های مرتفع و سخت‌گذر که از انبوه درختان بلند و کهنسال پوشیده بوده نام سوادکوه یا کوه سیاه را بر این سرزمین نهادند.
در عهد خلافت مأمون خلیفه عباسی، اسپهبد مازیار به جر شاه یا پادشاه کوهستان ملقب گردید. این کوه بخشی از کوه‌های آپارسن قدیم بود که در کتاب اوستا اوپامیری یسنا خوانده می‌شد و اکنون نیز همین نام در سوادکوه وجود دارد.
در برخی از اسناد و مکتوبات تاریخی به جای مانده از جمله کتاب التدوین، سوادکوه را همان ناحیه مشهور فرشوادگر دانسته‌اند که در آثار مورخین مختلف در طی دوران تاریخی فرشوادگر، پرشخوارگر، پتشخوارگر، پرخواتروس، فرشوادجر، پذشخوارگر نیز خوانده شده‌است.
در همین کتاب ذکر شده که تا زمان حکومت فریدون، ششمین پادشاه پیشدادی ایران، سوادکوه جزء اقطار مازندران در حوزه فرشوادگر بوده و فریدون در ناحیه شیلاب یا تیلاب سوادکوه بزرگ شده‌است. در کتاب اوستا نیز آمده که فرشوادگر در جنوب دریای فرا فکرت قرار دارد و تخت‌گاه دیوان مازنی است.
در تحولات اجتماعی و تاریخی بعد از قرن پنجم تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری نیز همواره نام سوادکوه به عنوان منطقه‌ای امن و محفوظ مطرح بوده‌است. به همین دلیل باید اذعان داشت که بافت فرهنگی، اجتماعی و تمدن غنی و باستانی این منطقه به سنت دیگر مناطق کشور در طی فراز و نشیب‌های تاریخ دچار آسیب کمتری شده‌است.
نام این منطقه از واژه هند و ایرانی سو، زئو، دئو، گرفته شده که معادل واژه فارسی روشنائی است. واژه‌های شبیه آن‌ها نیز کماکان در گویش و نام اماکن مختلف وجود دارد. واژه سات نیز در اغلب نقاط مازندران به جای واژه صاف و روشن به‌کار می‌رود. در سوادکوه نیز در نام محله سات روآر، مرتع سوته، رودخانه ذبیر و در زیرآبو سئو رؤیا آب روشن، فرمان‌های مختلف این واژه باستانی دیده می‌شود.
درحال حاضر نیز اهالی منطقه کوه‌های صاف و عاری از درخت را ساکو می‌خوانند که مخفف کلمه سات کوه یا کوه صاف می‌باشد.
عده‌ای نیز بر این عقیده‌اند که نام سوادکوه از کوه سوات گرفته شده که در جنوب شرقی چرات در دهستان ولوپی واقع شده و در ارتفاعات آن آثاری از تمدن قدیم مشاهده می‌شود که احتمالاً به دلیل استقرار حاکمان قدیم سوادکوه بر جای مانده‌است.
با توجه به اینکه واژه سات با دگرگونی واژه سئو یا دئو پدید آمده و به معنی صاف روشن در جملات به‌کار می‌رود بهتر آن است که نام سوادکوه را بر گرفته از واژه سات کوه یا کوه صاف و بدون درخت بدانیم. درحال حاضر نیز واژه‌های سات روآر به معنی آب زلال و روشن، سئو درکا به معنی زلال و صاف، ذیب‌لا به معنی روشن و در گویش بومیان منطقه به‌کار می‌رود.
عده‌ای از محققین نیز معقدند که نام سوادکوه با تغییر واژه کهن فرشوادگر به فرشوادکوه سپس تبدیل آن به سوادکوه پدید آمده‌است.
در برخی از اسناد و کتب تاریخی اسامی دیگری مانند سواته کوه، و کولاچی نیز برای این ناحیه به‌کار رفته‌است. میرظهیرالدین مرعشی نیز در میان وقایع تاریخی قرن هشتم هجری قمری آن را گلابی نامیده که علت آن معلوم نیست.
تاحدود یک قرن پیش اقتصاد عمده مردم سوادکوه دامپروری بوده و با زندگی عشایری و کوچ نشینی امرار معاش می‌کردند که هنوز بازماندگان این نسل درگوشه و کناره این منطقه با همان سبک ساده زندگی به چشم می‌خورند؛ اما با تأسیس راه‌آهن و کشف رگه‌های زغال‌سنگ در کوه‌های سوادکوه و پیامد آن احداث معادن استخراج زغال‌سنگ و انتقال آن به کمک لوکوموتیو به اصفهان سبک جدیدی در کسب درآمد مردم و تغییر زندگی کوچ نشینی به زندگی کارگری و مقرری بگیری معادن به وجود آورد. مجموعه معادن کارسنگ، کارمزد، تاریک دره و… ازین قبیل می‌باشند. رونق سوادکوه نیز از همان زمان شروع شد تا اینکه در اواسط دهه ۷۰ به دلیل بی‌کفایتی برخی مدیران شرکت البرز مرکزی و واگذاری بی‌حساب و کتاب بیت‌المال به بخش خصوصی، این شرکت عظیم که با دستان پینه‌بسته کارگران بومی قوت گرفته بود به بن‌بست رسید… آثار رکود شدید اقتصادی و فقر مردم سوادکوه و اعتیاد فراگیر جوانان ناشی از همین به تاراج بردن شرکت و اموال آن توسط بخش خصوصی و صد البته لابی مدیران و مسؤلان وقت می‌باشد.
امامزاده عبدالحق
این امامزاده از دیرباز به عنوان یک مکان مقدس برای مردم شهرستان و استان بحساب می‌آمده و هرساله شاهدخیل عظیمی از مهمانان و زایران می‌باشد. هم چنین این امامزاده محل یکی از بزرگترین میعادگاه‌های استان مازندران در روز عاشوراست. به گونه‌ای که دسته‌های عزاداری از محلات اطراف به سمت زیراب و محل امامزاده روانه می‌گردند.
محله قدیمی آلاشت
محله قدیمی آلاشت با ثبت ملی ۸۶۷، در ۳۵ کیلومتری پلیس‌راه آزادمهر قرار دارد. این محله در منطقه‌ای کوهستانی و جنگلی واقع شده و خانه‌های آن اغلب از خشت خام ساخته شده و بام آن‌ها نیز با تخته پوش پوشانده شده‌است. کوچه‌های محلات قدیمی، باریک، سنگی و شیب تندی دارند. زادگاه بنیانگذار پهلوی در این محله قرار دارد. این خانه امروزه به عنوان موزه مردم‌شناسی در خدمت عموم مردم جهت بازدید قرار می‌گیرد.
پل ورسک
این پل در زمان رضاشاه، بر روی دره ورسک منطقه سوادکوه ساخته‌شد و در زمان جنگ جهانی دوم به پل پیروزی معروف شد. پل ورسک با دهانه‌ای به طول ۶۶ متر و ارتفاع ۱۱۰ متر یکی از بزرگترین شاهکارهای مهندسی طول خط آهن شمال است.
قلعه کنگلو
قلعه کنگلو در ۳۹ کیلومتری شهر پل سفید، ۱۳ کیلومتری جاده دوآب-خطیرکوه در کنگلو بر بالای صخره ای عظیم قرار دارد. قلعه کنگلو از دوران ساسانیان به جا مانده‌است. این قلعه به عقاب پیر مازندران شهرت داشته و تحت شماره ۲۷۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. نمای خارجی قلعه را یک باروی عظیم سنگی تشکیل می‌دهد که در قسمت میانی و طرفین آن، برج‌های دیده‌بانی تشکیل شده‌است. فضای داخلی این قلعه با توجه به بقایای آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود که قسمت عمده آن ازبین رفته و درحال ویرانی است.
قلعه گردن
قلعه گردن عباس‌آباد که یکی از مرتفع‌ترین قله‌های سوادکوه می‌باشد.
قلعه خاجمه کوه
که در مقابل قلعه پرستوک قرار داشته و کوچکتر از آن است پلان دارای شکل مدور با یک دروازه می‌باشد. در فاصله ۱۰ متری بیرون دیوار چاهی قرار داشته که آب قلعه را تأمین می‌کرد. به‌دلیل وضعیت منطقه این احتمال وجود دارد که سنگ‌های این بنا از فاصله ۱۵ کیلومتری با دست به دست کردن توسط سربازان و کارگران بر پای‌کار رسیده‌است.
قلعه حسن‌بور
در تاریخ تبرستان ابن اسفندیار از وقایع قرن دوم گرفته تا هفتم بارها از قلعه‌ای به نام قلعه کیسلیان یاد شده‌است. به زعم ابن اسفندیار کیسلیان مرکب از کیه به معنی خانه یا قلعه و سلیان است که سلیان نامی در دورهٔ ساسانی آن را بنا کرده‌است. بسامد نام کیسلیان در تاریخ تبرستان نشانگر اهمیت ویژهٔ این منطقه بوده‌است. واژهٔ کیسلیان امروزه به صورت کسلیان تلفظ می‌شود و قلعه کیسلیان نیز به «قلعه حسن‌بور» معروف شده‌است. این قلعه بین بهمنان و سرخ‌کلا قرار دارد و ثابت شده‌است که قدمت آن به دورهٔ ساسانی می‌رسد. این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۵۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
با تحقیق در پلان آن مشخص شده که بنا بر روی چهار نیل پایه قوی قرار داشته و دارای دو دروازه و چهار برج نگهبانی بوده‌است.
«قلعه حسن‌بور» در واقع در «ملک‌لیلی» با مساحت بیش از ۱۵۰۰ متر و در فاصله ۷ کیلومتر از شمال سرخ‌کلا و جنوب بهمنان در ارتفاع ۱۰۰۰ متر از سطح دریا و در عمق جنگلهای سرخ‌کلا و بهمنان و مشرف به دشت مازندران واقع شده‌است.
با توجه به شواهد موجود و در مقایسه با سبک معماری قلعه‌های مشابه بمانند کنگلو بیانگر احداث آن در عهد ساسانی و قبل از اسلام می‌باشد و قدمتی در حدود ۱۵۰۰ سال برای آن متصور می‌شود. قطر پایه‌ها و دیواره‌های قلعه در برخی نقاط به ۵ متر هم می‌رسد که مصالح به‌کار رفته در آن سنگ، آجرها در ابعاد مختلف و ساروج است. در محوطه قلعه آثار زیادی از سفال‌های ناودانی‌شکل دیده می‌شود و در مرکزیت بنا آب‌انباری با حجم خیلی زیاد وجود داشته که شواهد گویای وجود سیستم پیشرفته جمع‌آوری و انتقال آب باران به مخزن اصلی و استفاده آب در طول سال می‌باشد که دوام سفال‌ها و استحکام آن پس از قرن‌های متمادی و همچنین طراحی مهندسی مخزن و سیستم انتقال آب جای افتخار و تحسین دارد.
در ضلع شرقی قلعه درب ورودی وجود داشته که بقایای آن نشانگر تشابه با قلعه‌های یونان باستان است. دو برج نگهبانی در طرفین قلعه همچنان پابرجا هستند و از قطورترین و محکم‌ترین نقاط قلعه به‌شمار می‌روند. این قلعه با وجود اتاق‌های زیرزمینی و دالان‌ها نشان دهندهٔ سکونت حاکم و خانواده و درباریان می‌باشد و قلعهٔ دیگری با مساحت کوچکتر در فاصله حدود ۵۰ متری در ضلع شمالی با ارتفاع کمتر قرار دارد که به احتمال فراوان وظیفهٔ نگهبانی از قلعه اصلی توسط سربازان را بر عهده داشته‌است.
باوجود ثبت این اثر به عنوان میراث ملی متأسفانه هیچگونه اطلاعات مکتوبی در میراث فرهنگی موجود نمی‌باشد و کارشناسان و مسئولین میراث فرهنگی به تاریخ و سرگذشت این قلعه در طول سالیان اخیر به‌هیچ وجه نپرداخته‌اند و کم‌کم با ریزش تکه‌های قلعهٔ حسن‌بور، نام آن هم بدست فراموشی سپرده خواهد شد. به دلیل عدم مراقبت و شرایط فرسایشی اقلیم رطوبتی و همچنین رویش درختان تنومند جنگلی و آسیب‌های ناشی از فشار ریشه‌های این درختان و حفاری‌های غیرمجاز انسانی، متأسفانه از همه جوانب به شدت مغلوب فرسایش و تخریب قرار گرفته و اکنون پس از گذر قرن‌ها حدود ۸۰ درصد این اثر ارزشمند و باستانی از بین رفته‌است.
آب‌انبار قلعه: مخزن ذخیره آب و استفاده در طول سال، قابلیت ذخیره حجم بسیار زیادی آب باران و برف را در فضایی خنک را دارا بود. جدارهٔ داخلی آب‌انبار از آجرهای صفحه‌ای به ضخامت حدود ۵۰ سانتیمتر تشکیل شده و قسمت خارجی آن از سنگ و ساروج است.
برج لاجیم
برج لاجیم در شمار آثار زمان تسلط آل زیار بر طبرستان در فاصله سال‌های ۳۱۶ الی ۴۴۳ هجری قمری است.
این بنای تاریخی در خارج از یک گنبد مخروطی ساده و ظریف پوشیده شده‌است که در داخل به حالت مدور تغییر شکل می‌دهد. ورودی این بنای آجری در سمت شرق است و پایه گنبد به وسیله یک ردیف طاق‌نما تزئین شده‌است. در کمربند زیر گنبد دو کتیبه به خط کوفی و پهلوی بر روی هم قرار گرفته‌است. این دو کتیبه به‌شکل زیبایی با آجرهای تراش‌خورده در زمینه‌ای از گچ سفید نصب شده‌اند کتیبه با خط کوفی نام کیا اسماعیل ابوالفوراس شهریار ابن‌عباس صاحب بنا و تاریخ ۴۱۳ هجری قمری را نشان می‌دهد.
در کتیبه کوفی نام و القاب صاحب مرقد خوانده می‌شود ولی نام سازنده آن مشخص نیست و تنها حدس و گمان و با توجه به قرینه اجزایی از کلمات باقی‌مانده می‌توان بدان دست یافت.
متن کتیبه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم. هذا قبر القیم الکیا الجلیل ابوالفوارس شهریار بن العباس بن شهریار مولی امیرالمؤمنین رحمه الله امر بینائه … فی سنه ثلاث عشر و اربعمانه، عمل الحسن بن علی.
شرح مختصری از تاریخچه و معماری بنا به صورت پوستر در داخل برج لاجیم قرار داده شده‌است.
جاده دسترسی به لاجیم از زیرآب آغاز می‌شود و پس از طی یک مسافت ۲۷ کیلومتری به سر گردنه مرتفعی می‌رسد که از طبیعت و ارتفاعات جنگلی خارج و به چمنزار و بوته زارهای زیبا بدل می‌گردد. ظاهراً اخیراً قسمت‌های داخلی این برج مورد مرمت قرار گرفته‌است. نکته دیگر وجود یک مقبره در داخل بنای برج است.
برج باوند
برج بسیار زیبای باوند از دوران آل باوند از اسپهبدان مازندران در ابتدای ورودی منطقه سرخ‌آباد سوادکوه قرار دارد. این برج شبیه مهره رخ در شطرنج است. برج مزبور توسط پروفسور شروین باوند بازسازی شده‌است. هم‌اکنون در بین اهالی منطقه فوق به نام گنبد معرف می‌باشد.
دیگر جاذبه‌های تاریخی
تقسیمات کشوری
شهرستان سوادکوه از بخش‌های مرکزی و زیرآب و از شهرهای پل سفید، زیرآب و آلاشت تشکیل شده‌است. در سال ۱۳۹۲ نام بخش شیرگاه به مرکزیت شهر شیرگاه به شهرستان سوادکوه شمالی تغییر کرد. این شهرستان از دهستان‌های راستوپی با ۶۰ آبادی، ولوپی با ۳۲ آبادی، سرخ‌کلا ۱۷ آبادی و کسلیان با ۱۶ آبادی تشکیل شده‌است.[3][4]
شهرها: زیرآب
اقلیم
منطقه سوادکوه در یک دره وسیع طولانی و در دامنه‌های شمالی رشته کوه‌های البرز مرکزی واقع شده‌است. حوزه کلی این ناحیه از منتهی‌الیه جلگه‌های جنوبی، و ۳۰ کیلومتری دریای خزر آغاز شده و با شیب بسیار تند به سوی جنوب کشیده می‌شود. پوشش ارتفاعات تا بلندی ۲۰۰۰ متری سرسبز و جنگلی و از آن به بعد مرتعی، خشک با آب و هوای سردسیری می‌باشد.
جهت شرقی و غربی این ارتفاعات به موازات سواحل دریای خزر مانع و سد بزرگ برای تبادل جریان‌های جوی بین این دریا و فلات مرکزی ایران بوده و جریان‌های غربی به همراه ابرهای باران‌آور که از غرب اروپا به ایران می‌رسند در کنار دیواره‌های ستبر و غول‌پیکر این کوهستان محبوس شده و باعث ریزش برف و باران فراوان و سودمند می‌شوند. واحد مرکزی این رشته کوه‌ها در سوادکوه قرار دارد. ارتفاعات و تپه ماهورهایی که از جنوب به شمال کشیده شده‌اند به سرعت بلندی خود را از دست می‌دهند و به جلگه مازندران و بر حاشیه جنوبی شهرستان قائم‌شهر منتهی می‌شوند. آبادی‌های فراوانی نیز در دل این ارتفاعات قرار داشته و در سطح منطقه پراکنده‌اند.
دهستان راستوپی از مجموعه کوه‌هایی تشکیل شده که بلندترین نقطه آن به نام قله اتابک، ۳۲۷۱ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. حوزه ارتفاعات و دره‌های شفلین نیز منطقه ولوپی را تشکیل می‌دهند که ارتفاع آن‌ها از جنوب به شمال و متمایل به شرق کاسته شده و بلندترین نقطه این ناحیه نیز ۳۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. اختلاف ارتفاع زیاد در فواصل اندک و بالا بودن میانگین شیب زمین سبب شده‌است که آب و هوا و پوشش گیاهی سوادکوه به‌شکل بسیار متنوع و متفاوتی جلوه‌گر شود.
بارش در ارتفاعات این منطقه به صورت برف در نواحی کم ارتفاع شمالی به صورت باران می‌باشد.
نواحی قشلاقی ان در ارتفاع ۲۰۰ الی ۷۵۰ متر و ارتفاع بالا از ۱۷۰۰ متری تا نواحی ییلاقی و مراتع، کاملاً متمایز از یکدیگرند. مراتع این ناحیه از بهترین و غنی‌ترین انواع در سطح کشور به‌شمار می‌روند.
منابع طبیعی
رودخانه‌ها سوادکوه
تالار: بومیان آن را تلار رود نیز می‌نامند. این رودخانه از ارتفاعات گدوک، عباس‌آباد و شفلین سرچشمه گرفته و پس از طی مسافت تقریبی ۸۰ کیلومتر به دریای خزر می‌ریزد. در مسیر نیز رودهای بزرگ و کوچک به آن می‌پیوندند. در تمامی طول مسیر راه‌آهن سراسری شمال به جنوب کشور و جاده تهران به شمال در موازات آن دیده می‌شود. مناظر طبیعی اطراف آن نیز بسیار زیباست. وجه تسمیه آن نیز برگرفته از نام اقامتگاه گالش‌ها و دامداران می‌باشد که با چوب در جنگل‌ها ساخته می‌شود. عده‌ای نیز معتقدند که از ترکیب دو واژه تل یا تیل به معنی گل و آر به معنی آب تشکیل شده و در جمع به معنی آب گل آلود می‌باشد.
درحال حاضر علی‌رغم توان بالقوه این رودخانه و امکانات طبیعی اطراف آن به همراه مسیرهای دسترسی مناسب، بهره‌برداری اصولی از آن صورت نمی‌گیرد. با این حال همواره مسافرین زیادی در اطراف آن به صورت موقت برای گردش و استراحت، استفاده می‌کنند.
رودهای دیگر سوادکوه عبارتند از:
رودخانه ولوپی :که از کوه‌های چرات و دراسله سرچشمه گرفته و در دوراهی آزادمهر به رود تالار می‌پیوندد.
رودخانه کیسلیان (لاجیم): که از ارتفاعات شرق شیرگاه سرچشمه می‌گیرد و به رود تالار ملحق می‌شود و به دلیل برخورداری از مناظر زیبا در اطراف، سالانه پذیرای مسافران زیادی است.
رودخانه راستوپی.
شاهرود.
نام زیرآب: از یک نهر به نام ذبرو گرفته شده که به معنی آب روشن می‌باشد. این رود از شیب تند ارتفاعات ذنگالو در غرب زیرآب سرچشمه می‌گیرد. ذبرو یک واژه ترکیبی است. واژه زی یا زیو به معنی صاف و روشن و واژه رو در اصطلاح بومیان به رودخانه اطلاق می‌گردد.
رود آلاشت یا لله بند: نیز با حجم آبدهی سالانه ۴۲۶/۵۹ میلیون متر مکعب، پس از طی مسافت ۵۱ کیلومتر به رود تالار متصل می‌شود. همچنین دریاچه شورمست که در پل سفید قرار دارد که از زیبایی خاصی برخوردار است.
تنها دریاچه سوادکوه
دریاچه شور مست
غارهای سوادکوه
- غار اسپهبد خورشید:
- غار کیجاکچال
این غار زیبا در داخل ارتفاعات جنگلی مشرف به پیت‌سرا در دوآب سوادکوه قرار دارد. محل اصلی غار در بدنه یک دیوار ۶۰ متری از جنس آهک واقع شده که ارتفاع آن از سطح زمین به ۲۳ متر بالغ می‌گردد. سقف گنبدی آن با کف غار نیز ۷ متر فاصله دارد.
دیواره ۶۰ متری به‌شکل یک کلاهک می‌باشد به‌صورتی که دهانه غار در زیر یک نقاب به طول ۵/۴ متر قرار گرفته‌است. محوطه زیر دهانه غار نیز به‌شکل یک کلاهک می‌باشد.
این غار یک شاهکار و یک اعجاز طبیعی است. وضعیت آن نیز شرایطی را پدیدآورده که دسترسی به غار را غیرممکن ساخته و تنها با تجهیزات کامل می‌توان به داخل آن راه پیدا کرد. چشم‌انداز طبیعی مقابل آن نیز بسیار بدیع و چشمگیر است. عمق غار کیجاکچال زیاد نیست ولی با وجود کوچک بودن و سادگی، شکل و نمایی دل‌پسند دارد. تمام مساحت داخل آن شامل یک تالار ساده بیضی شکل با طول ۱۲ متر و عرض ۱۰ متر و دو اتاق بزرگ کنارهم با اندازه‌های متفاوت می‌باشند. اتاق بزرگتر در جانب شمال غار با ۶ متر طول و ۷۵/۴ متر عرض در جهت شمالی، جنوبی و اتاقی کوچکتر با ۵/۵ متر طول و ۱۰/۴ متر عرض در جانب جنوب فضای داخلی ساخته شده‌اند. این دو اتاق با یک دیوار ازهم جداشده و مدخل هر دو اتاق در ایوان جلو دهانه غار قرار دارد.
دیوارها ۶۵ سانتیمتر قطر دارند که بیشتر قسمت‌های آن از بین رفته‌است. مصالح ابنیه داخلی سنگ و یک نوع گل بسیار سخت و محکم از جنس خاک رسی است که در پای ارتفاعات این به وفور یافت می‌شود. سقف ابنیه داخل غار نیز با تنه درختان جنگلی منطقه تیرکشی شده بود.
غار کیجاکچال از هر جهت شبیه غار اسپهبد خورشید می‌باشد و مانند آن احتمالاً مربوط به اواخر دوران ساسانی و از دژهای دفاعی اسپهبدان طبرستان در برابر حمله اعراب به منطقه و پناهگاه سلاطین و حکمرانان وقت بود.
- غار دیولیلم
این غار در آزادمهر پل سفید واقع شده و عده‌ای از محققین و مورخین آن را زندان کیکاووس پادشاه پیشدادی و کیانی ایران می‌دانند که توسط دیو سفید و سپاهیانش در این غار به بند کشیده شد و شرح کامل آن در کتاب شاهنامه فردوسی آمده‌است.
غارهای مهم دیگر سوادکوه عبارتند از:
- غار لی‌پشت
در چرات در دهستان ولوپی در غرب منطقه سوادکوه که به سرخ غار نیز معروف است. فاصله زمانی این غار با دامنه کوه لی‌پشت تقریباً یک ساعت می‌باشد و قسمت پایانی راه مذکور بسیار دشوار و سخت‌گذر است. ورودی غار رو به شمال و سقف طاق مانند غار با آثار زیبایی طبیعی حاصل از چکیدن آب و مواد معدنی شبیه سنگ مرمر بسیار دینی است.
- غار زنگیان
در زنگیان در دهستان ولوپی که ۱ کیلومتر عمق دارد و به خاطر ریزش آب آهک دارای مناظر زیبایی از استالاگمیت می‌باشد. برخی عقیده دارند که این غار در زمان حمله مغولان به عنوان زندان به‌کار می‌رفته‌است.
- غار سوت‌شاه
این غار در جانب شرقی جاده سوادکوه و روبروی پادگان دوآب واقع گردیده‌است، در روایات غیرمکتوب برجای مانده از دوران قدیم در میان بومیان آمده‌است که در زمان حمله مغولان دو برادر از حکام منطقه به نام سوت‌شاه و فیروزشاه به این غار پناه برده‌اند. در طی مدت پناهندگی مغولان نهر آب منطقه که از بائیکلا سرچشمه گرفته و به طرف غار بود را مسدود کرده و همراهان حکام مذکور بر اثر تشنگی و گرسنگی از بین رفتند. در این میان فیروزشاه به غار دیوخانه که در مقابل سرچشک واقع شده پناه برده و از راه داخل غار به منطقه کمرپشت و فیروزکوه فرار کرد. در مدخل ورودی غار سوت‌شاه آثار پلکانی که با آهک و ساروج درست شده باقی مانده‌است.
جنگلهای سوادکوه
بخش وسیعی از منطقه سوادکوه دارای جنگلی متراکم و متنوع با درخت‌هایی نظیر راش، افرا، توسکا، ملج و نوع کمیاب درخت سردار یا سرخ‌دار می‌باشد.
جنگلهای بکر در مناطقی که میان بومیان و اهالی پرتاس خوانده می‌شوند دارای مسیرهای دشوار بوده ولی به لحاظ قرار گرفتن در ارتفاعی خاص، همواره در پوششی از مه قرار داشته و مناظر بدیعی را پدیدمی‌آورند. در میان این نوع از جنگل‌ها نیز دره‌های زیبا، به همراه نهرها، آبشارها و چشمه سارهای متعدد، خودنمائی می‌کند.
وجود درخت‌ها و درختچه‌های منحصربه‌فردی مانند سف، تل، تلکا، زرشک، الاش و لازه به همراه گیاهان میوه دار وحشی مثل ازگل، ولیک، زال زالک، گالش انگور، سولس و ته‌دونه، بر جذابیت نواحی جنگلی سوادکوه افزوده‌است.
برخی از نقاط جنگلی این منطقه که برای برنامه‌ریزی در بخش گردشگری مناسب است عبارتند از:
- جنگل اسلام‌آباد
این منطقه نیز در ۶ کیلومتری شرق شیرگاه و در مجاورت سد سنبل‌رود قرار گرفته و سمت از جنوب غربی سد مذکور آغاز و در جنوب کلیج خیل و در شرجی‌کلا به منطقه زیولا و جنگل کتو دره ختم می‌گردد. این ناحیه علاوه بر پوشش مناسب گیاهی و دارا بودن مناظر طبیعی متعدد، دارای فضای مناسبی برای ایجاد امکانات جذب گردشگر برای گذران اوقات فراغت می‌باشد.
- جنگل اندرکلی
در ۵ کیلومتری شرق شیرگاه واقع شده و با برخورداری از اراضی مسطح و یکنواخت در مجاورت رودخانه تا حاشیه شرقی شیرگاه و در امتداد جاده شیرگاه به قائم‌شهر، در حوالی چای‌باغ، تپه‌سر، چالی و شورخیل برای احداث پارک جنگلی بسیار مناسب است.
- جنگل کاشی‌آباد (جمشیدآباد)
این محوطه در انتهای جمشیدآباد، ۱ کیلومتری غرب جاده زیرآب به شیرگاه و ۶ کیلومتری شمال غرب زیرآب واقع شده و برخورداری از یک دره زیبای جنگلی، قرار گرفتن در مجاورت یک آبادی، عبور جاده و راه‌آهن سراسری از کنار آن، جریان رودخانه بزرگ تلار در وسط این منطقه از ویژگی‌های شاخص و بارز آن به‌شمار می‌رود عوامل مذکور باعث گردیده که جنگل کاشی آباد بدون دارا بودن حداقل امکانات تفرجگاهی مانند آب و سرویس‌های بهداشتی، اکنون نیز مورد استفاده ده‌ها هزار گردشگر و دوستداران طبیعت برای گذران اوقات فراغت به ویژه در فصل تابستان از این مکان زیبا، قرار می‌گیرد.
- جنگل میان‌کلا آبشار
در حد فاصل بین زیرآب و قائم‌شهر قرار دارد و عبور جاده شوسه تهران، شمال، راه‌آهن سراسری و رودخانه تلار با ارتفاعات پوشیده از انبوه گیاهان متنوع از ویژگی‌های این مکان است.
- جنگلهای شرق جاده شیرگاه به قائم‌شهر
در منتهی‌الیه شمالی منطقه سوادکوه و در میان چای‌باغ، بشل، برنجستانک و پل شاهپور قرار دارد. وجود راه‌های دسترسی مناسب، رودخانه و سد انحرافی بر جذابیت‌های آن افزوده و محیط مساعدی را برای جذب گردشگر فراهم ساخته‌است.
- جنگل خی‌پوست
در ۲۷ کیلومتری شرق زیرآب قرار داشته و در محدوده‌ای باطول ۱۳ کیلومتر بخاطر وجود گونه‌های خاصی از درختان شمشاد، بسیار زیبا و مشهور می‌باشد.
- جنگل کسلیان
در ۳۰ کیلومتری شمال شرق زیرآب و در دهستان کسلیان واقع گردیده و از کل مسیر دسترسی آن، ۱۴ کیلومتر جاده آسفالته و ۱۶ کیلومتر دیگر شنی می‌باشد. این منطقه زیبا با دارا بودن دره‌های زیبای جنگلی و رودهای متعدد دارای چشم‌اندازهای بی‌نظیر و دیدنی است. برج تاریخی و معروف لاجیم در منتهی‌الیه این جنگل قرار دارد.
- جنگل دهستان شرق و غرب شیرگاه
در مورد وجه تسمیه شیرگاه، عده‌ای از محققین بر این عقیده‌اند که در روزگاران گذشته در این ناحیه مبارزه‌ای بین یک شیر و یک گاو درگرفت و به‌علت کشته شده شیر در این مبارزه این منطقه را شیرگاه نامیدند. نام‌های دیگر این منطقه خارخون و بعد از احداث جاده سراسری، خطه بوده‌است.
واژه شیر در زبان پهلوی گاهی به معنی شهریار به‌کار رفته و در برخی از متون نیز به عنوان پسوند مکان مورد استفاده قرار گرفته و به همین دلیل می‌توان گفت که شیرگاه در سده‌های باستانی محل استقرار شهریاران بوده‌است. در زبان بومیان قدیم نیز واژه شر به جای واژه سفید استفاده می‌شد و شیردار یا شردار نام درختی از تیره افرا بوده و شاید به دلیل فراوانی این نوع درخت در جنگلهای اطراف این ناحیه، را شیردارگاه می‌خواندند که به مرور زمان به شیرگاه بدل گردیده‌است. در بسیاری از نقاط مازندران مانند توسکا چال، انار جاری و کنس خابن، این نوع نامگذاری رایج بوده‌است.
جنگلهای این نواحی در ۴ کیلومتری شیرگاه قرار دارد و مانند دیگر نواحی جنگل‌ها دارای زیبایی‌های طبیعی بکر و زمینه مساعد برای اجرای طرح‌های مختلف و متنوع توریستی است.
- جنگل جوارم
محوطه پهناور جوارم در مسیر اصلی تهران به شمال کشور، در مقابل جوارم و ۸ کیلومتری شمال زیرآب واقع شده و در میان جاذبه‌های طبیعی منطقه سوادکوه، از آماده‌ترین اماکن برای احداث پارک جنگلی و اجرای طرح‌های گوناگون از جمله احداث استراحتگاه برای زائرین حرم امام هشتم شیعیان به‌شمار می‌رود.
۳۰ الی ۴۰ هکتار از آن توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور جهت اجرای طرح‌های مذکور واگذار گردیده و پروژه آن نیز در موافقت نامه طرح ملی آماده‌سازی، و بهسازی قطب‌های سیاحتی ایران منظور شده‌است. در حال حاضر جنگل جوارم از آب آشامیدنی برخوردار بوده که این امر به همراه فضای بسیار زیبای آن با ده‌ها جاذبه طبیعی و جاده و راه‌آهن سراسری، عوامل بیتوته هزاران گردشگر را در طول سال فراهم آورده‌است.
نقاط زیبا و جنگلهای دیگر منطقه سوادکوه عبارتند از:
جنگل کارمزد و کارسنگ در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی زیراب که علاوه بر جنگلهای طبیعی، رودخانه دره‌های سرسبز، دارای جنگل مصنوعی بسیار زیبایی است.
جنگل سرخ‌کلا در ۵ کیلومتری شرق زیرآب و جاده اصلی تهران به شمال با جنگل طبیعی و مصنوعی.
جنگل پرو در ۱۵ کیلومتری غرب پل سفید در دهستان راستوپی.
جنگل چم چم در ۵ کیلومتری شمال پل سفید که دارای امتیازاتی مانند عبور جاده اصلی از کنار آن به همراه رودخانه و آبشار می‌باشد.
جنگل خانقاپی در ۲۵ کیلومتری پل سفید و در منتهی‌الیه نواحی جنگلی که کوه سرخل به آن مشرف بوده و در جهت شرق و شمال شرق به جنگلهای کله و اساس مرتبط است.
جنگل پل پا در ۲۰ کیلومتری پل سفید که مراتع سرسبز در ارتفاعات و بوته زارهای دامنه شرقی آن به همراه جنگل بلوط، ون و راش بر زیبایی آن‌ها افزوده آن را به سه قسمت مجزا تقسیم نموده‌است.
جنگل کنیج‌کلا در ۵ کیلومتری جنوب زیرآب قرار گرفته و کنیج در جهت غرب، شمال و جنوب به وسیلهٔ این جنگلهای زیبا با درختان بلند و کهنسال محصور گردیده‌است.
جنگل سرخ‌آباد در محلی به نام باغ سرخ‌آباد، در ۲۰ کیلومتری جنوب پل سفید و در دامنه‌های ارتفاعات ارفع‌کوه واقع شده‌است. این مکان علاوه برای چشم‌اندازهای بدیع جنگلی، دارای مراتع سرسبز و آب و هوای بسیار مطبوع در فصل تابستان می‌باشد.
جنگل ورسک به طرف عباس‌آباد در ۲۵ کیلومتری جنوب پل سفید با پوشش گیاهی راش، بلوط و مراتع زیبا و آب گوارای چشمه گت او که از ویژگی‌های این مکان می‌باشد.
جنگل ورسک به طرف ماربمرد گرجی خیل در ۲۵ کیلومتری جنوب پل سفید که علاوه بر زیبایی‌های جنگلی، به دلیل آب و هوا و عبور رودخانه از میان آن، همواره محل اتراق مسافران و گردشگران می‌باشد.
پارک جنگلی آزاد مهر در منطقه آزاد مهر پل سفید واقع است.
کوهستانها سوادکوه
قله‌ها و کوهستان‌های شاخص منطقه سوادکوه در بخش معرفی جاذبه‌های ورزشی ذکر گردیده که عبارتند از:
قله امامزاده حسن، کوه چرات، قله اتابک، ارتفاعات ولوپی، ارتفاعات وسو، ارتفاعات گدوک‌شاه، قله خرونرو، کوه قدمگاه، قله اروان بیک، قله ورسه‌سر، قله اتابک، ارتفاعات گدوک، قله سنگو، ارتفاعات کنگلو و آریم، قله ارفع‌کوه، قله امامزاده عباسعلی، کوه‌های دراسله، کوه گرجی خیل، کوه عباس‌آباد، ارتفاعات جالم و شفلین برخی از این نقاط دارای ۴۰۰۰ متر ارتفاع بوده و علاوه بر کوهنوردی برای شکارچیان نیز نقاط ویژه شکار به‌شمار می‌رود.
آبشارها
آبشار شورآب در ۳۵ کیلومتری جنوب پل سفید قرار دارد و آب آن در اراضی پائین دست شوراب و از داخل تونل راه‌آهن از دل زمین فوران نموده و به وسیلهٔ یک کانال به خارج از تونل هدایت نشده و در مدخل تونل مذکور به پائین می‌ریزد. آب این چشمه و آبشار بخاطر گذر از لایه‌های گوگردی زیر زمین قابل استفاده نبوده و به همین دلیل شوراب نام دارد. بدین وجود املاح فراوان مجرا و محل ریزش این آبشار به‌شکل بسیار زیبایی به رنگ قرمز درآمده‌است. بنابر گفته سالخوردان در زمان جنگ جهانی دوم، روس‌ها از این آب و گل ولای آن برای مصارف پزشکی بهره‌برداری می‌کردند.
آبشار دراسله تنگه: در ۴۰ کیلومتری جنوب غربی زیرآب، در دهستان ولوپی و ۲ کیلومتری جنوب
ییلاقی دراسله واقع شده‌است. منطقه ییلاقی دراسله دارای آب و هوای بسیار مطبوعی است. این آبشار زیبا با آب فراوان، گوارا و سرد در طول مسیر نیز به دلیل شیب تند زمین آبشارهای کوچک و بزرگ فراوانی را پدیدآورده است. آبشار دیگری نیز در ۱ کیلومتری غرب آن، در انتهای یک دره قرار دارد.
آبشارهای لاجیم: در این منطقه چندین آبشار نظیر آبشار لاجیم و آبشار زمور، آبشار لیزا و… وجود داردکه از ارتفاع زیادی به پایین سرازیر می‌شوند؛ و طبیعت زیبا و دل‌انگیزی را به وجود آورده‌اند.
آبشار گلناب دره: در ۴ کیلومتری شرق آبشار دراسله وجود دارد.
آبشار شش رودبار: در مجاورت شش رودبار از توابع زیراب در شمال دراسله واقع شده‌است.
آبشار گزو: در ۲۵ کیلومتری زیرآب در میان اراضی زیبای جنگلی و مجاورت امامزاده سه بزرگوار واقع شده‌است.
آبشار چرات: در ۲۰ کیلومتری چرات در دهستان ولوپی از توابع زیراب واقع گردیده و علی‌رغم ارتفاع کم‌محل ریزش آب، به دلیل کوهستانی بودن منطقه و مناظر چشمه‌های اطراف آن از دیدنی‌های طبیعی منطقه سوادکوه به‌شمار می‌رود.
آبشار سله بن یا تونل سی: در ۳۰ کیلومتری جنوب پل سفید و در جانب غرب جاده اصلی تهران به شمال قرار دارد. منظره این آبشار به همراه چشم‌انداز تلفیقی کوهستانی و جنگلی، همواره طبیعت گردان بیشماری را بخود جذب می‌نماید.
اقتصاد و فرهنگ
در گذشته‌ای نه‌چندان دور مراتع غنی این منطقه منبع درآمد ساکنین آن بود. مردم این ناحیه اکنون نیز به علت شرائط مناسب اقلیمی به کار دامپروری و پرورش انواع دام اشتغال دارند. تا قبل از ملی شدن مراتع و اصلاحات ارضی سوادکوه جزء یکی از مهم‌ترین تأمین‌کننده مواد لبنی و گوشتی بازار تهران و مازندران به‌شمار می‌رفت.
درحال حاضر نیز سوادکوه به عنوان یک از قطب‌های دامپروری استان مازندران مطرح بوده و یکی از بهترین نژاد گوسفند زل در این ناحیه پرورش یافته و نگهداری می‌شوند.
به‌علت کوهستانی بودن منطقه کشاورزی در این منطقه از رونق چندانی برخوردار نیست و در نواحی جنوبی آن کشت گندم، جو و ارزان در گذشته مرسوم بود. کشت و کار در نواحی جلگه‌ای شمال آن و در حومه شیرگاه دارای رونق بیشتری است و برنج کاری قسمت اصلی تأمین معاش و گردش امورات اقتصادی آن به‌شمار می‌رود. در اوایل قرن چهاردهم سنتی با کشف منابع عظیم زغال‌سنگ، در این ناحیه، البرز مرکزی، بسیاری از بومیان این منطقه در این بخش مشغول به‌کار شده و کار در معادن و امور جنبی آن چهره اقتصادی سوادکوه را دگرگون نمود.
علاوه بر ذخائر عظیم زغال‌سنگ، منابع معدنی دیگر مانند فلورین و سیلیس نیز از در آمدهای اقتصادی این ناحیه به‌شمار می‌رود و عده کثیری نیز در خدمات مربوط به راه‌آهن دولتی کشور اشتغال دارند.
جنگلهای سوادکوه، نیز نقش اندکی در امورات اقتصادی ناحیه دارند. این منطقه دارای ۱٬۰۵۰٬۰۰۰ هکتار جنگل‌آباد و مرغوب، ۱۶۰٬۰۰۰ هکتار جنگل نامناسب و ۱۰۸٬۰۰۰ هکتار مرتع می‌باشد.
صنایع دستی نیز در گذشته از منابع درآمد سوادکوه به‌شمار می‌رفت و در حال حاضر به‌علت مهاجرت جمعیت آن و عدم توجه جوانان، بخش ناچیزی از درآمدها را بخود اختصاص داده‌است.
منطقه سوادکوه از نظر اقتصادی یکی از محروم‌ترین مناطق استان می‌باشد. با توجه به دارا بودن به جاذبه‌های توریستی متنوع، با اجرای سیاست‌های مناسب در بخش گردشگری تغییرات مثبت فراوانی را در همه جوانب اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شاهد خواهد بود.
از صنایع موجود در منطقه می‌توان به کارخانه چوب لاجیم، اشباع تراورس شیرگاه، کارخانه فراورده‌های چوبی گله و سنگده دودانگه اشاره کرد.
از نظر سوابق فرهنگی نیز منطقه سوادکوه دارای پیشینه‌ای بسیار روشن در ایران بوده و شخصیت‌های بزرگی را در علوم مختلف به جامعه علمی کشور تقدیم کرده‌است. در حال حاضر نیز ساکنین این منطقه از فرهنگ اصیل، سنتی و بسیار غنی برخوردارند که در رفتار اجتماعی آنان نیز نمود یافته‌است. شرائط سخت اقلیمی و طبیعی باعث گردیده که در خصوص احداث اماکن فرهنگی و آموزش عالی که سوادکوه به جایگاه واقعی خود دست پیدا نکند ولی با روند مثبت موجود در حال توسعه می‌باشد.
گویش
مردم سوادکوه به گویش سوادکوهی که گویشی از زبان طبری یا همان زبان مازندرانی است صحبت می‌کنند.[5] شایان ذکر است که بیشتر واژه‌های زبان طبری به دلیل نفوذ زبان‌های دیگر در استان مازندران فراموش شده ولی در سوادکوه از اصالت بیشتری برخوردار بوده و کمتر دچار صدمه گردیده‌است.
در گذشته‌های دور زبان پهلوی در این ناحیه رایج بود و تا قرن پنجم هجری قمری نیز مردم این دیار با زبان پهلوی گفتگو می‌کردند و دیرتر از نقاط دیگر ایران تحت نفوذ زبان و فرهنگ بیگانه قرار گرفتند.
آداب و رسوم
تا چند دهه قبل آداب و رسوم سنتی که از دوران باستان به یادگار مانده بود در سوادکوه رواج داشت اکنون بسیاری از آن‌ها به خاطر رسوخ تفکرات خاص شهرنشینی به فراموشی سپرده شده و نسبت‌های برجای مانده نیز دچار تغییرات اساسی گردیده‌است.
مردم منطقه سوادکوه مانند دیگر مناطق مازندران آئین‌های سنتی و مذهبی ماه مبارک رمضان، عید فطر، قربان و غدیر خم و جشن‌های میلاد ائمه به همراه سوگواری خاص ماه محرم و آئین‌های ملی عید نوروز، شب یلدا را بر پا می‌دارند.
از دیگر سنتهای زیبا و نیکوی قدیمی شب‌نشینی است که توأم با بیان حکایات و اساطیر قدیم می‌باشد. در این دور هم‌نشینی‌ها تنقلات و شیرینی‌های سنتی مانند پشت‌زیک، ماکلمه و نان کتی نیز تهیه و استفاده می‌شود.
باورهای خرافی مثل زوزه شغال، بانگ مرغ، دیدن زن در شروع مسافرت بر سر راه و… نیز وجود داشت و اکنون نیز به ندرت دیده می‌شود. در آئین سنتی ۲۶ عید ماه که هر ساله در پایان ماه تیر برگزار می‌شود اهالی بیاد در گذشتگان و نیاکان خود در کنار مزار آن‌ها به مرثیه خوانی، پذیرای و برپائی ورزش‌های سنتی اهتمام می‌ورزند. از رسوم جالب دیگر منطقه، مراسم پنو می‌باشد که خاص دامداران و دامپروران بوده و بیشتر در زمان انتقال دام‌ها به نواحی ییلاقی و ارتفاعات اجرا می‌شود.
مراسم نوروز خوانی در ماه پایانی زمستان و در آستانه عید نوروز شبانان و چوپانان مناطق ییلاقی شب هنگام با کوبیدن درب منازل آغاز بهار و پایان زمستان را بشارت می‌دهند. علاوه برآن با تکان دادن زنگوله و ایجاد سر و صدا وارد محلات می‌شوند و با آهنگ و آوایی ویژه شعر می‌خوانند و از صاحب خانه مژدگانی طلب می‌کنند. زنان کدبانو مژدگانی دادن را نیک پنداشته و از شگون‌های خوب می‌دانند. در برخی از اوقات نوروزی خوان یک کیسه کوچک را به سر یک طناب کوتاه می‌بندند و آن را به داخل منازل انداخته و صاحب خانه پس از پرکردن کیسه از پول یا شیرینی، تخم مرغ، قند، چای و آن را به نوروزی‌خوان برمی‌گرداند.
جاذبه‌های ورزشی
کشتی محلی این ورزش سنتی، زیبا از زمان‌های دور در سوادکوه از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار بوده و جزء مهم‌ترین ورزش‌های این ناحیه به‌شمار می‌رفته‌است.
در مناسبتهای مختلف، به ویژه در جشن‌های ۲۶ عید ماه، جوانان و ورزشکاران هنر خود را به نمایش می‌گذارند و به برندگان نیز جوایزی مانند گاو و گوسفند تعلق می‌گیرد.
مرده‌گیری
این ورزش نیز از قدیم‌الایام در مراسم عروسی انجام می‌شود و درحال حاضر کمتر از گذشته به آن توجه می‌شود.
ورزش‌های دیگر سوادکوه عبارتند از
- لی‌له
- پرش و پلنگ‌پرش
- چلی کته‌کا
- خرک جوزبوز
- کلچور بازی
- هفت سنگ
- اسب سواری
- کل‌کاه
علاوه بر موارد فوق منطقه سوادکوه به خاطر برخورداری از ارتفاعات مختلف مورد توجه علاقه‌مندان به ورزش کوهنوردی است. برای جذب دوستداران این ورزش باید ارتفاعات سوادکوه، مورد شناسائی، معرفی و تبلیغ قرار بگیرند. برخی از ارتفاعات و قله‌های معروف این منطقه عبارتند از:
- ارتفاعات شورکچال.
- قله امامزاده حسن در ۶۰ کیلومتری شمال غرب زیراب در مجاورت منطقه آلاشت.
- کوه چرات در داخل منطقه آلاشت.
- قله اتابک در دهستان راستوپی با ۳۲۷۱ متر ارتفاع از توابع پل سفید.
- ارتفاعات ۳۵۰۰ متری دهستان ولوپی از توابع زیراب.
- ارتفاعات شاراق.
- قله خرونرو در ۲۴ کیلومتری انارم کوه استخر با ۳۶۰۲ متر ارتفاع در جنوب و شرق پل سفید.
- کوه قدمگاه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرق پل سفید در منطقه خطیر کوه با ۳۶۵۱ متر ارتفاع.
- ارتفاعات گدوک شاه.
- قله سنگو در ۳۰ کیلومتری جنوب پل سفید در منطقه ورسک.
- قله ارفع کوه در ۲۵ کیلومتری پل سفید در منطقه ارفع ده.
- ارتفاعات پیاز مرک.
- قله امامزاده عباسعلی در ۳۵ کیلومتری پل سفید در منطقه ملرد.
- ارتفاعات شلیفن.
- کوه‌های جالم.
- ارتفاعات کنگلو و آریم.
غذاهای سنتی
مردم سوادکوه بسیار مهمان‌نواز و سخاوت‌مند هستند و میهمان در نزد آنان از حرمت و ارزش والایی برخوردار است. بدین خاطر در پذیرائی و تزئین سفره غذا نیز دارای ذوق و سابقه درخشانی می‌باشند در طبخ غذا هم هنر و ظرافت بسیاری به‌کار می‌برند. برخی از غذاهای سنتی این منطقه عبارتند از:
تیرنگ بشتی: که غذای بسیار لذیذ و مقدس بوده و به غذاهای دسته‌جمعی و گروهی معروف است. تهیه آن بدین صورت می‌باشد که برنج مرغوب با شیر پخته می‌شود و سپس روغن حیوانی را تفت داده و به آن اضافه می‌کنند و در ادامه شیر، ماست و سر ماست نیز با آن مخلوط شده و پس از بهم زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ارسیولی: که نوعی نان است و با آرد برنج و تنور سنتی تهیه می‌شود و کیفیت و طعم آن نیز کم‌نظیر است.
کماج: نوعی شیرینی مقدسی است و با آرد، زردچوبه، کره یا روغن حیوانی و شیر درست می‌شود و بسیار مطبوع و خوش‌خوراک می‌باشد. این غذا بیشتر توسط دامداران تهیه می‌شود.
حلوای مخصوص: که در عروسی‌ها و اعیاد و جشن‌های مذهبی، سنتی و ملی تهیه می‌گردد. از فراورده‌های دیگر غذائی این منطقه می‌توان به پیسه گنه و محصولات لبنی مانند خامه، سرشیر، ماست، سرماست، دوغ، کشک، پنیر، کره، آلوشه و تنقلاتی مانند پشت‌زیک، ماکلمه و نان کتی اشاره کرد
صنایع دستی
سوادکوه از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از مناطق مهم در تولید صنایع دستی به‌شمار می‌رفت. اکنون به این هنرهای سنتی کمتر توجه می‌شود و در صورت عدم برنامه‌ریزی‌های مناسب و کارشناسانه، به‌علت عدم توجیه اقتصادی سایه‌های کمرنگ آن‌ها محو خواهد شد.
وجود نداشتن تضمین برای خرید تولیدات صنایع دستی، پائین بودن سقف تسهیلات بانکی از تنگناهای مهم این بخش است. با حمایت دولت، حذف موانع گمرکی جهت صادر کردن فراورده‌ها، تشویق هنرمندان و تولیدکنندگان، حمایت‌های مالی و اعتباری، برپائی نمایشگاه‌های صنایع دستی در داخل و خارج کشور برای معرفی، تبلیغ و بازاریابی دست آفریده‌ها می‌تواند این ظرایف سنتی که در فرهنگ و تمدن کهن این منطقه ریشه دارد را احیاء کند. از مهم‌ترین صنایع دستی سوادکوه می‌توان صنایع چوبی مانند قاشق، لاک، لاکچه، کچه، ملاقه، آبگردان، ظروف و کاسه‌های ویژه دامداران، تلم برای تبدیل ماست به دوغ و کره را برشمرد. در اطراف شیرگاه و در دهستان شرق و غرب شیرگاه و در بخش لفور تولید نخ ابریشم به صورت سنتی و دست بافته‌های ابریشمی متداول است. در مناطقی مانند دهستان لفور و منطقه خوش آب و هوای آلاشت دست بافته‌های زیبایی مانند شمد، کرچال، پتوهای نخی، جوراب و دستکش پشمی، باشلق، چوخا، پارچه‌های دلیجی رایج بوده و طرح‌های رکمی و کوتری زیر روی جوراب‌ها دیدنی و خیره‌کننده‌است. در اکثر نقاط مواد کده نیز گلیم بافی و جاجیم بافی نیز صورت می‌گیرد. یکی از صنایع دستی بسیار مهم ناحیه سوادکوه فرش بافی است که در کار اصلی منطقه یعنی دامپروری ریشه دارد. مسیر تکاملی فرش بافی از نمدمالی و گلیم بافی و جاجیم بافی تا فرش‌های دست بافت چندین قرن سابقه دارد. دقت و تسلط مردم سوادکوه به در زمینه تولید، نوع، کیفیت و نقش قالی، نشانگر آشنائی آنان به زیرو بم این صنعت زیبا و سودآور می‌باشد.
مزارع گیاهان داروئی
بیشتر این مزارع در نقاط مراتع و کوهستانی و در اغلب محلات این مناطق وجود دارند و گیاهان داروئی مانند شکرلله، گل گاوزبان، لاری، ترم، هوکیجو، تشی گزه و سبزی‌های خوش طعم و خوراک در آن‌ها می‌روید
ریشه‌های قومی
در طول تاریخ همواره به لحاظ امنیت برخورداری از شرایط ویژه طبیعی، مأمن و پناهگاه بسیاری از مبارزان و ستم دیگان بوده و از این میان برخی از این گروه‌ها این منطقه را به‌طور دائم برای زندگی انتخاب نمودند. در مقاطعی از تاریخ افراد شاخص و بر جسته این طوایف در حرکت‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی طبرستان نقش مؤثر داشته‌اند و در دوران مختلف بر مصدر امارت بوده‌اند. مشهورترین طوایف ناحیه سوادکوه عبارتند از:
باوندیان: که چند تن از سران این طایفه در سده‌های قبل از چهره‌های مشهور سیاسی منطقه به‌شمار می‌رفتند. طاهریان: که برخی از جامعه شناسان این طایفه را به همراه باوندیان از نسل سامانیان می‌دانند. قارن وندان: که وندار هرمز، قارن و مازیار از مشهورترین افراد این طایفه به‌شمار می‌روند. - طایفه قدمی: مردم رائو و آرانی‌ها که از بومیان اصیل مازندران می‌باشند. طایفه سرخ: آبادی‌های گرا، بایع، خانقاهی، تادی، خواجه، سرخی، لفورک، درزی، کیسلیان، پهلوان، گرزین، کاس، گل، اوجی، قراتونی، فخری، روز افزونیه، دیوان، رئیس و دادو، نیز در سواد کوه زندگی می‌کنند. افضل الملک در سفرنامه مازندران چهار طایفه را از طایفه‌های قدیم و قبل از اسلام در سوادکوه می‌داند: اولاد، بهمنان، کاوان و شیروان.
جاذبه‌های اقامتی و ارتباطی
پل ورسک این پل از شاهکارهای معماری دنیا به‌شمار می‌رود و در جانب شرقی ارتفاعات مشرف به‌آبادی ورسک ساخته شده و راه‌آهن سراسری تهران به شمال کشور را بهم متصل می‌کند. پل ورسک در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی ساخته شد و در زمان جنگ جهانی دوم به پل پیروزی معروف گشت. این بنا علاوه بر اهمیت استراتژیک در صنعت حمل و نقل کشور، از جاذبه‌های سیاحتی مهم مازندران نیز به‌شمار می‌رود. در ساخت این پل از هیچ فلزی استفاده نشده‌است.
پل‌های دیگر راه‌آهن سوادکوه با سنگ و ملاط سیمان ساخته شده‌اند که هریک دارای زیبایی‌های حیرت‌انگیزی هستند، از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به پل‌های سه خط طلا، پل دوآب، پل راه‌آهن شورآب، پل راه‌آهن آوریم، پل راه‌آهن شیرگاه
علاوه بر پل‌ها، باید تونل‌های راه‌آهن را به ویژه در ناحیه ورسک، در اعداد جاذبه‌های ارتباطی مازندران برشمرد. یکی از این تونل‌ها در منطقه گدوک با ۲۷۰۰ متر طول می‌باشد.
راه‌آهن: ۹۰ کیلومتر از کل مسیر راه‌آهن سراسری از منطقه سوادکوه عبور می‌کند. وجود جنگلهای زیبای دامنه البرز در شمال این منطقه به همراه مناظر طبیعی فراوان، که یکی از زیباترین مسیرهای جهان محسوب می‌شود، این مسیر ارتباطی را به یکی از جاذبه‌های گردشگران این منطقه بدل نموده‌است.
امام زاده عبدالحق:این آستانه مبارکه مهم‌ترین جاذبه فرهنگی جاده سوادکوه در زیراب قرار دارد و هرساله پذیرای تعداد زیادی از مسافران است. حضرت عبدالحق (ع) فرزند امام موسی کاظم (ع) می‌باشند.
جاده شوسه سوادکوه: این جاده یکی از محورهای سه‌گانه ارتباطی استان مازندران به نواحی مرکزی ایران می‌باشد که علاوه بر ایفای نقش بسیار مهم در صنعت حمل و نقل کشور، به دلیل وجود مناظر طبیعی بیشمار اعم از جنگل، رودخانه، کوهستان، شالیزار، مزارع زیبا در مسیر، آبادی‌های مختلف، زیارتگاه و یکی از زیباترین جاده‌های ایران به‌شمار می‌رود. عبور رودخانه تلار و نیز راه‌آهن سراسری با پل‌ها و تونل‌های زیبا و تاریخی در موازات آن و گردنه گدوک بر زیبایی‌های این جاده افزوده‌است.
جاده کیسلیان: این جاده به طول ۳۰ کیلومتر از زیرآب آغاز و به لاجیم منتهی می‌شود؛ و به دلیل عبور از میان اراضی و جنگلی دارای گردشگاه‌های و چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبایی است. در فصول بهار و تابستان گردشگران بسیاری این منطقه زیبا را جهت گذران اوقات فراغت انتخاب می‌کنند.
جاده آلاشت: این جاده زیبا از منطقه آزادمهر پل سفید از جاده سراسری سوادکوه جدا شده و پس از عبور از مناطق بسیار زیبا، با چشم‌اندازهای جنگلی در ارتفاعات مشرف بر دره زیرآب، تونل‌های معادن زغال‌سنگ البرز مرکزی رودخانه، پیچ و خم‌های فراوان و محلات به ییلاق آلاشت منتهی می‌گردد. جاده آلاشت از جاذبه‌های منطقه سوادکوه به‌شمار می‌رود و در فصل تابستان گردشگران بسیاری را بخود جذب می‌کند. این جاده از ابتدا تا انتها، ۳۵ کیلومتر طول دارد.
جاده خطیرکوه: در ۱۵ کیلومتری جنوب پل سفید از خط القعر رودخانه خطیرکوه و در موازات آن می‌گذرد و به استان سمنان راه پیدا می‌کند. علاوه بر برخورداری از مناظر بکر طبیعی به لحاظ ارتباط یافتن با قلعه کنگلو از جاذبه‌های گردشگری منطقه سوادکوه به‌شمار می‌آید.
جاده پل سفید - محمودآباد: این جاده پس از عبور از محلات ناحیه خانقاپی و مناطق جنگلی به بخش دو دانگه شهرستان ساری راه می‌یابد و در فصل تابستان از اتراق‌گاه‌های معروف مسافرین به حساب می‌آید. علاوه بر آن به لحاظ حمل فراورده‌های جنگلی، صنایع تبدیلی شرکت چوب فریم و معدن فلورین، دارای اهمیت تجاری و صنعتی نیز می‌باشد.
جاده کیسلیان: این جاده به طول ۳۰ کیلومتر از زیرآب آغاز و به لاجیم منتهی می‌شود؛ و به دلیل عبور از میان اراضی و جنگلی دارای گردشگاه‌های و چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبایی است. در فصول بهار و تابستان گردشگران بسیاری این منطقه زیبا را جهت گذران اوقات فراغت انتخاب می‌کنند.
جاذبه‌های فرهنگی
- موسیقی
اصیل و سنتی در سوادکوه نیز مانند دیگر نقاط مازندران در گذشته از رونق فراوانی برخوردار بوده و اکنون نیز به ندرت در گوشه و کنار این منطقه استفاده قرار گرفته و علاقه‌مندان بیشماری را به‌خود جذب می‌کند. ساز سنتی و اصلی در موسیقی این ناحیه نوع خاصی از نی به نام لله‌وا می‌باشد و هر ملودی آن مضراب ویژه‌ای دارد. این ساز از دیر باز تا زمان حاضر بیشتر توسط چوپانان نواخته می‌شود قطعاتی مانند کیجا کرچال، مش‌حال، دنباله مش‌حال، عامی دترجان، کمرسری و کوک‌داری با لله‌وا نواخته می‌شود. هر یک از این ملودی‌ها از احساسات پاک و شگرف بومیان بیقرار در دل طبیعت زیبای منطقه حکایت دارد. برای مثال ملودی مش‌حال هنگامی نواخته می‌شود که چوپان گوسفندان را در هوای برفی، به چرا می‌برد و بر اثر صدا و آوای برخاسته از لله وا، گوسفندان برف را با پا کنار زده و علف‌ها را پیدا می‌کنند و به چرا می‌پردازند. هنگام بازگشت گله نیز ملودی دنباله‌مش حال نواخته می‌شود.
امیری خوانی نیز در سوادکوه رایج بوده و طرفداران زیادی دارد. هنگامی که آواز خوانی شعر امیر پازواری شاعر سرگشته و عاشق دوران صفویه را در مایه امیری می‌خواند طنین آواز و مفاهیم شعرش، همگان را به مهمانی دشت‌های گسترده، مراتع سرسبز و کوه‌های سر به فلک کشیده می‌برد. حتی صدای نی چوپانان در شبان گاهان نیز جان مایه‌ای از شعر امیر دارد که خود از طبیعت بی‌نظیر مازندران الهام گرفته و هنگام غم و اندوه نیز شعر امیر و صدای خواننده امیری خوان داروی زخم دل‌های بومیان است. در سوادکوه هم مانند دیگر نقاط مازندران، چوپانان و هنرمندان شعرهای زیبای امیر پازواری را به گونه‌ای اصیل و شیدا می‌خوانند. امیر پازواری از اهالی ناحیه پازوار در حاشیه شمالی شهر بابل بود.
در شادی‌ها هم به همراه سبک‌های یاد شده، خواندن به سبک شواش (شادباش) کله ونگ (آواز باشعر) و کتولی محلی می‌باشد.
مراکز دانشگاهی
شهرستان سوادکوه دارای چندین دانشگاه بوده از جمله دانشگاه پیام‌نور پل سفید، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سوادکوه در شهرک آزادمهر پل سفید که از مراکز مهم آموزشی و علمی شهرستان است و با داشتن بیش از ۲۵۰۰ نفر دانشجو از سال ۸۱ در حال فعالیت می‌باشد؛ و پردیس شهید بهشتی زیراب که مهم‌ترین آن‌ها پردیس دانشگاه شهیدبهشتی واقع در زیراب است. این دانشگاه که هم‌اکنون به عنوان یک پارک علمی تحقیقاتی مورد استفاده قرارمی گیرد از نظر زیبایی مناظر طبیعی در جایگاه دوم دانشگاه‌های زیبای دنیا قرار دارد. پردیس زیبای دانشگاه شهیدبهشتی در زیراب قراردارد؛ ولی در اثر بی‌توجهی‌های مسیولین منطقه و کشور در سایهٔ سیاست بازی‌هایی قرارگرفته‌است.
رسانه‌های سوادکوه
۱۲ رسانه مکتوب و مجازی در سوادکوه فعالیت دارند و در سال ۸۹ اقدام به تشکیل انجمن خبرنگاران نموده‌اند که نمایندگی کیهان، وارش، حرف، خبرگزاری فارس، صدا و سیما، نسیم ورزش، سرزمین ورزش، سایت سوادکوه نیوز، سایت سوادکوه انلاین… را شامل می‌شود.
یادداشت‌ها
منابع
- «پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۹ آوریل ۲۰۱۵.
- «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵». وبگاه رسمی مرکز آمار ایران. دریافت‌شده در ۹ اسفند ۱۳۹۵.
- «تصویب‌نامه راجع به تعاریف و ضوابط تقسیمات در قسمتی از شهرستان سواد کوه». دستور.
- «معنی کسلیان - لغت‌نامه دهخدا». لام تا کام.
- نصری اشرافی، جهانگیر (١٣٧٧). واژه‌نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز. ص. صفحه ۳۱ جلد اول. شابک ۰-۵-۹۱۱۳۱-۹۶۴ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: checksum (کمک).
