کرکس

کرکس یا لاشخور در فارسی اشاره به دو گروه متفاوت از پرندگان شکاری لاشه‌خوار شامل کرکس‌های بر جدید بومی قاره آمریکا و کرکس‌های بر قدیم بومی آفریقا و اوراسیا دارد. در استرالیا و جنوبگان نیز هیچ کرکسی بومی نیست (با این حال کرکس‌های سرسفید توانسته‌اند از خط والاس عبور کنند).[3]

برای دیگر کاربردها، کرکس (ابهام‌زدایی) را ببینید.
کرکس
محدودهٔ زمانی: ائوسن پسین تا روزگار کنونی، ۳۷٫۲ تا ۰ میلیون سال پیش
C
[1][2]
هما از گونه‌های کرکس بر قدیم
کرکس سیاه از گونه‌های کرکس بر جدید
آرایه‌شناسی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
رده: پرندگان
راسته: قوش‌سانان
خانواده‌ها

کرکس ها در سراسر دنیا به جز استرالیا و قطب جنوب وجود دارند. با توجه به کاهش قابل توجه تعداد این پرندگان به دلایل مختلف از جمله مسمومیت‌های مختلف، تخریب زیستگاه، صید و زنده‌گیری، قاچاق، بیماری‌ها و روند رو به رشد انقراض آنها یک سپتامبر از طرف انجمن حفاظت از پرندگان شکاری آفریقای‌ جنوبی و انجمن حفاظت از شاهین بریتانیا به عناونروز جهانی آگاه‌سازی در مورد کرکس‌ها نامگذاری شده است.[4]

بیشتر کرکس‌ها سری تاس و بدون پرهای معمولی دارند. به‌طور تاریخی تصور می‌شد تاس بودن سر کرکس‌ها برای جلوگیری از آلودگی هنگام تغذیه از مردار است اما تحقیقات جدیدتر نشان می‌دهد پوست لخت نقش مهمی در تنظیم حرارت بدن دارد. به همین دلیل است که در سرما سر خود را در بدن فرو می‌برند و در گرما گردن خود را باز می‌کنند. ویژگی دیگر برخی کرکس‌ها این است که بر خلاف بیشتر پرندگان دیگر، آن‌ها آشیانه نمی‌سازند.[5]

کرکس‌ها معمولاً پوست مردار را با منقار خود می‌درند اما اگر پوست جانور مرده به قدری ضخیم باشد که قادر به دریدنش نباشند منتظر می‌مانند تا مردارخواری قوی‌تر سر برسد و این کار را انجام دهد. کرکس‌ها به‌ندرت به جانوران تندرست حمله می‌کنند ولی ممکن است جانوری زخمی یا بیمار را بکشند. در زمان جنگ‌ها بر فراز نبردگاه‌ها شمار زیادی کرکس دیده شده‌است. کرکس‌ها جانورانی سودمند برای جلوگیری از گندیدگی و عفونت‌زایی مردارها هستند به ویژه در مناطق گرمسیر.[5]

اسید معده کرکس‌ها بسیار نیرومند است (پی‌اچ اسید معده کرکس برابر با ۱ است[6]) و باکتری‌های سیاه‌زخم، وبا و سم بوتولینوم که برای مردارخواران دیگر می‌تواند مرگبار باشد در معده کرکس از بین می‌روند.[7]

گونه‌ها

کرکس‌های بر قدیم
گروهی از دال‌های پشت‌سفید آفریقایی در حال خوردن لاشه یک کل یالدار، ماسایی مارا
یک دال روپل در پارک ملی نایروبی
یک دال معمولی در ارتفاعات منطقه حفاظت‌شده گنو
یک دال معمولی در پارک ملت تهران

کرکس‌های بر قدیم در تیره قوشیان قرار می‌گیرند یعنی خویشاوند عقاب‌ها، قوش‌ها، سنقرها و سارگپه‌ها هستند. این جانوران به دلیل زندگی در بر قدیم (آسیا، اروپا و آفریقا) به این نام معروف شده‌اند. کرکس‌های بر قدیم یک زیرخانواده واحد نیستند؛ هما، کرکس کوچک و کرکس نخل زیرخانواده‌ای به نام Gypaetinae را تشکیل می‌دهند و سایر گونه‌های کرکس بر قدیم در زیرخانواده‌ای دیگر با نام Aegypiinae قرار می‌گیرند.[8] این پرندگان از حس بویایی قویی برخوردار نیستند و برای یافتن مردار به حس بینایی توانای خود تکیه دارند. ۱۶ گونه از این کرکس‌ها وجود دارد:

دال معمولی، دال سیاه، کرکس کوچک و هما ۴ گونه رایج کرکس در ایران هستند. به صورت تاریخی دال کفل‌سفید نیز در جنوب بلوچستان و شرق هرمزگان زیست می‌کند اما گونه‌ای بسیار کمیاب است و در ۳۰ سال اخیر تنها سه مورد مشاهده این پرنده در ایران به ثبت رسیده‌است. دست‌کم دو مورد گزارش نیز از مشاهده دال هیمالیایی که بیشتر در فلات تبت و آسیای میانه یافت می‌شود در شرق ایران داده شده‌است. دال معمولی پرشمارترین کرکس ایران است که به صورت پراکنده در رشته‌کوه‌های مهم کشور از آذربایجان در شمال غرب تا رشته‌کوه‌های البرز، ارتفاعات خراسان، رشته‌کوه‌های زاگرس، بلندی‌های کرمان و کوه‌های مکران تا مرزهای پاکستان زیست می‌کند.[9]

کرکس‌های بر جدید
یک کرکس بوقلمونی در حال لاشه‌خواری، مورو بی، کالیفرنیا
یک رخ‌کرکس آند در حال پرواز بر فراز ارکیپا
یک رخ‌کرکس کالیفرنیا در باغ‌وحش سن دیگو

کرکس‌های بر جدید (Cathartidae) یک تیره مستقل هستند که اعضای آن همگی در سرزمین‌های گرم و معتدل بر جدید (قاره آمریکا) زندگی می‌کنند. کرکس‌های بر جدید نسب مشترک نزدیکی با انواع بر قدیم کرکس ندارند و وجود شباهت‌هایی میان این دو گروه نتیجه فرگشت همگرا می‌باشد. این پرندگان به‌طور سنتی در راسته شاهین‌سانان قرار می‌گیرند اما در دهه ۱۹۹۰ میلادی برخی زیست‌شناسان آن‌ها را در راسته لک‌لک‌سانان طبقه‌بندی کردند.[10] امروزه این تیره بر پایه برخی شواهد ژنتیکی جدید همراه با تیره قوشیان در راسته اخیراً ایجادشده قوش‌سانان قرار می‌گیرند.[11][12][13][14] کرکس‌های بر جدید سرده پاکیزه‌گرها (Cathartes) مانند کرکس بوقلمونی دارای پیاز بویایی بزرگ و توسعه‌یافته‌ای هستند که به آن‌ها امکان ردیابی مردار از طریق بو را می‌دهد؛ ویژگی‌ای که در میان پرندگان غیرمعمول است و در دیگر کرکس‌های بر جدید نیز وجود ندارد.[15] امروزه ۷ گونه کرکس بر جدید زیست می‌کنند:

رفتار
گروهی کرکس سیاه بر سر لاشه یک گوزن

کرکس‌های بر جدید اغلب در هنگام احساس تهدید استفراغ می‌کنند. برخلاف برخی تصورات پرتاب استفراغ وسیله دفاع این پرندگان نیست بلکه باعث سبک شدن معده و در نتیجه سهولت در پروازکردن به منظور فرار می‌شود. همچنین غذای استفراغ شده ممکن است توجه شکارچی را جلب و به فرار کرکس کمک کند.[16]

کرکس‌های بر جدید روی پاهای خود دفع مدفوع می‌کنند. اسید اوریک موجود در مدفوع باکتری‌هایی را که از روی لاشه بر روی سطح پاهای این پرندگان تجمع کرده‌اند را از بین می‌برد و از سویی دیگر با تبخیر آب موجود در مدفوع باعث خنک شدن پاها و رگ‌های خونی آن‌ها می‌شود.[17]

اهمیت

کرکس‌ها نقش اکوسیستمی بسیار مهمی دارند و نابودی آن‌ها مجموعه‌ای از خطرات بهداشتی جدی را برای جوامع انسانی ایجاد می‌کند. برآورد شده که هر کرکس در طول عمر خود ۱۳ هزار دلار به جوامع انسانی کمک می‌کند و نابودی کرکس‌های هند پس از دهه ۱۹۹۰ باعث افزایش شیوع بیماری‌هایی چون هاری، سیاه‌زخم و طاعون در این کشور شد به‌طوری‌که ۳۴ میلیارد دلار خسارت تا سال ۲۰۱۵ به اقتصاد هند از این بابت وارد شده‌است.

مهم‌ترین خطر برای کرکس‌ها سموم آفت‌کش و داروهایی است که کرکس‌ها به آن‌ها به شدت حساس هستند و خوردن کم‌ترین مقدار آن باعث مرگ آن‌ها می‌شود. مصرف دیکلوفناک در هند عامل اصلی نابودی کرکس‌های هند بود.[18] این دارو به الاغ‌ها و حیوانات اهلی دیگر داده می‌شد تا بیشتر کار کنند و کمتر احساس درد و خستگی داشته باشند و کرکس‌ها با خوردن لاشه این حیوانات به سرعت کشته می‌شدند. دال کفل‌سفید پرشمارترین کرکس هند که جمعیت آن در دهه ۱۹۸۰ حدود ۸۰ میلیون برآورد می‌شد در طول ۱۵ سال ۹۹٫۹ درصد کاهش جمعیت داشت و در آستانه انقراض قرار گرفته‌است. با از بین رفتن کرکس‌ها و باقی ماندن لاشه‌ها آلودگی‌های مربوط به وجود لاشه افزایش یافت و بعد از چند سال سگ‌ها و در مرتبه بعدی موش‌ها جای کرکس‌ها را گرفته و جمعیت آن‌ها به شدت افزایش یافت. افزایش جمعیت سگ‌های ولگرد باعث افزایش شیوع هاری و رفتارهای تهاجمی در آن‌ها می‌شد به‌طوری‌که سالانه ۲۰ هزار نفر در هند بر اثر بیماری هاری کشته می‌شوند. تلاش برای محدود کردن جمعیت سگ‌های ولگرد به این دلیل ناموفق مانده که کاهش جمعیت سگ‌ها بلافاصله با افزایش جمعیت موش‌ها همراه می‌شود که رقیب غذایی و شکارچی مستقیم خود را از دست داده‌اند.

نابودی کرکس‌ها حتی باعث افزایش حملات پلنگ به دام‌های اهلی و ورود آن‌ها به روستاها و کشته شدن انسان‌ها بر اثر حمله پلنگ نیز شده‌است. چرا که با افزایش شدید جمعیت سگ‌های ولگرد سگ‌ها یک طعمه اصلی برای پلنگ شده‌اند و پلنگ‌ها برای شکار آن‌ها وارد روستاها می‌شوند و در آنجا احتمال دارد به دام‌های اهلی هم حمله کنند. این موضوع حتی جمعیت پلنگ‌ها را نیز در خطر قرار داده چون آن‌ها نیز در مقابل هاری آسیب‌پذیر هستند. هرچند در سال‌های اخیر مصرف دیکلوفناک دامی ممنوع شده اما کرکس‌ها فقط سالی یک جوجه بزرگ می‌کنند و در بهترین شرایط ممکن هم ده‌ها سال طول می‌کشد تا جمعیت آن‌ها به میزان مورد نیاز برگردد.

بحران کرکس هند با شدت کمتری در آفریقا نیز آغاز شده‌است. برخی گونه‌های کرکس آفریقایی تا ۹۸ درصد کاهش جمعیت داشته‌اند. کشورهای آفریقایی نیز با توجه به جمعیت روستایی زیاد و تعداد بالای حیوانات بزرگ به کرکس‌ها که مهم‌ترین و موثرترین لاشه‌خوارها هستند نیاز دارند.[19]

منابع
  1. «کرکس‌های بر قدیم». Fossilworks. ۱۳ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۲۰.
  2. «کرکس‌های بر جدید». Fossilworks. ۱۳ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۲۰.
  3. Hanneke, J.M.; Matthew, W.; Awe, R.; Wahyu, E. & Helen, F. (2015). "Continental-style avian extinctions on an oceanic island" (PDF). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 429: 163–170. doi:10.1016/j.palaeo.2015.03.041.
  4. «۵». ٢٨ فروردین ١۴٠٠.
  5. «Vulture Facts and more at WebVulture.com, your Online Vulture Resource». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۳ آوریل ۲۰۰۹.
  6. Buechley, E. R. & Sekercioglu, C. H. (2016). "Vultures". Current Biology. 26 (13): R560–R561. doi:10.1016/j.cub.2016.01.052. PMID 27404248.
  7. «چرا در قفس هیچ‌کسی کرکس نیست؟». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۱ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۰.
  8. Lerner & Mindell 2005.
  9. «کرکس‌های ایران». کارگروه حفاظت از کرکس‌های ایران. ۴ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ ژوئن ۲۰۲۰.
  10. Sibley, Charles Gald & Jon Ahlquist, Jon Edward (1990): Phylogeny and classification of birds. Yale University Press, New Haven, Conn.
  11. Gill, F.; Donsker, D. (June 2019). "IOC World Bird List (v 9.2)". Retrieved June 22, 2019.
  12. American Ornithologists' Union. 1998. Check-list of North American Birds. 7th edition. American Ornithologists' Union, Washington, D.C.
  13. R. Terry Chesser, Kevin J. Burns, Carla Cicero, Jon L. Dunn, Andrew W. Kratter, Irby J. Lovette, Pamela C. Rasmussen, J. V. Remsen, Jr. , Douglas F. Stotz, Benjamin M. Winger, and Kevin Winker. "Fifty-ninth supplement to the American Ornithological Society’s Check-list of North American Birds". The Auk 2018, vol. 135:798-813 retrieved July 16, 2018
  14. Clements, J. F. , T. S. Schulenberg, M. J. Iliff, D. Roberson, T. A. Fredericks, B. L. Sullivan, and C. L. Wood. 2018. The eBird/Clements checklist of birds of the world: v2018. Downloaded from http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/download/ retrieved August 14, 2018
  15. Smithsonian: Scientists in awe of huge olfactory bulb found in turkey vulture brain.
  16. "Turkey Vulture Facts". Turkey Vulture Society. Retrieved 2012-12-01.
  17. Conger, Cristen (2008-10-13). "Why is it a bad idea to scare a vulture?". HowStuffWorks. Retrieved February 15, 2013.
  18. Oaks, J. L.; Gilbert, Martin; Virani, M. Z.; Watson, R. T.; Meteyer, C. U.; Rideout, B. A.; Shivaprasad, H. L.; Ahmed, S.; Chaudhry, M. J. I.; Arshad, M.; Mahmood, S.; Ali, A. & Khan, A. A. (2004). "Diclofenac residues as the cause of vulture population decline in Pakistan". Nature. 427 (6975): 630–633.
  19. زنگ خطر انقراض کرکس‌ها در آفریقا محسن کاظم‌پور، علمنا

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.