تظاهرات ۲۵ خرداد ۱۳۸۸ معترضان به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران
تظاهرات اعتراضی حامیان موسوی در ایران، راهپیمایی اعتراض‌آمیزی بود که در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، ۳ روز پس از اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری، با حضور میلیونی ایرانیان در شهر تهران، دیگر شهرهای ایران، و برخی شهرهای دیگر کشورها صورت گرفت. این تظاهرات یکی از بزرگترین تظاهرات‌های غیر حکومتی تاریخ ایران بود و در تاریخ ۳۰ ساله پس از انقلاب بی‌سابقه بوده‌است.[1][2]
| راهپیمایی اعتراضی حامیان موسوی در ایران (۲۵ خرداد ۱۳۸۸) | |
|---|---|
 تظاهرات میلیون‌ها نفر از حامیان میرحسین موسوی در تهران | |
| جایگاه |  ایران: تهران، شیراز، مشهد، اصفهان، اهواز، خرم‌آباد ، ارومیه، اراک، تبریز، کرمانشاه، رشت، کرمان، یزد، بوشهر.
 فرانسه: پاریس |
| تاریخ | ۲۵ خرداد ۱۳۸۸ |
| گونه | تظاهرات خیابانی |
| کشته‌شدگان | نامشخص |
| زخمی‌ها | نامشخص |
این تظاهرات در تهران به دعوت میرحسین موسوی و بدون مجوز وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. اتهام تعدادی از بازداشت‌شدگان حوادث بعد از انتخابات نیز شرکت در این راهپیمایی بود. تعداد شرکت‌کنندگان نزدیک به سه میلیون نفر بود و این تعداد از هر زمان دیگری در تاریخ جمهوری اسلامی، بی‌سابقه بود.
بر اساس اعلام صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و شورای تأمین استان تهران ۷ نفر در این تظاهرات کشته و ۲۹ نفر زخمی شدند. برخی رسانه‌ها از مرگ تعدادی از زخمی‌ها در روزهای بعد خبر داده و تعداد کشتگان را بیش از ۱۲ نفر اعلام کرده‌اند. سالگرد بزرگترین راهپیمایی اعتراضی [پس از انقلاب] بی‌بی‌سی فارسی، حسین باستانی، ۱۵ ژوئن ۲۰۱۰ از برجسته‌ترین دستگیرشدگان در این روز می‌توان از حامد خسروی نوری نژاد، احسان ربیعی، علی اسماعیلی نام برد که تا ۲۴ ساعت از مکان دستگیری‌شان اطلاعی در دست نبود.
پیشینه
تمامی رقبای محمود احمدی‌نژاد نتایج انتخابات دور دهم ریاست جمهوری را متقلبانه یا مخدوش دانستند و برخی احزاب هوادار میرحسین موسوی صراحتاً از رویداد یک کودتای سیاسی در ایران خبر دادند.
عدم صدور مجوز برای تظاهرات معترضان
عصر روز ۲۴ خرداد میرحسین موسوی در اعتراض به وضعیت موجود اعلام کرد که از وزارت کشور خواسته‌است که مجوز برگزاری تظاهرات سراسری در ایران برای روز دوشنبه ۲۵ خرداد را صادر کند. وی اعلام کرد که خود او نیز در این تظاهرات حاضر شده و در میدان آزادی سخنرانی خواهد کرد. این درخواست از سوی وزارت کشور رد شد،[3] در شرایطی که احمدی‌نژاد روز قبلش با پوشش گسترده صداوسیما جشن پیروزی خود را در میدان ولیعصر تهران برگزار کرده بود و معترضان را به «خس و خاشاک» و «هواداران تیم بازنده فوتبال» تشبیه کرده بود.[4]
فشارها بر میرحسین موسوی
موسوی اعلام کرد در صورت رد درخواست به تحصن در مقبره روح‌الله خمینی یا حسینیه جماران اقدام خواهد کرد. عصر یکشنبه موسوی با خامنه‌ای دیدار کرد. او همچنین در پیامی تلفنی گفت که تحت کنترل است و به وی فشار می‌آورند که نتیجه انتخابات و پیروزی احمدی‌نژاد را بپذیرد. او گفت «امکان حضور در میان مردم یا هرنوع ارتباط و گفتگو با آنان از من سلب گردیده و تحت نظارت می‌باشم. از سوی دیگر ستاد مرکزی اینجانب نیز پلمپ شده و اعضای حزب مشارکت دستگیر شده‌اند»، اما «مردم عزیز می‌خواهم ضمن حضور در صحنه، از هرگونه درگیری و تشنج که قطعاً به نفع گروه قانون‌گریز و متقلب تمام خواهد شد بپرهیزند.»[5] کلیهٔ امکانات ارتباطی موسوی با مردم قطع بود، که از آن جمله می‌توان به فیلترینگ و اختلال در دو سایت اینترنتی ستاد وی و مسدود شدن سایر سایت‌ها و رسانه‌های نزدیک به اصلاح‌طلبان از سوی مقامات دولتی و امنیتی، اشاره کرد.[5] روزنامه کلمه سبز وابسته به وی نیز از روز یکشنبه توقیف و از انتشار آن جلوگیری شده بود.
تهدیدات و فشارها مبنی بر برخورد با معترضان
نهادهای حکومتی ضمن اعلام ممنوعیت تظاهرات حامیان موسوی به تهدید مردم و موسوی پرداخته و اقدام به اعلام حضور تعداد فراوانی از نیروی نظامی به محل تظاهرات کردند. دادستانی کل کشور در بیانیه‌ای به تهدید معترضان پرداخت. وزارت کشور نیز اخطار داد که «براساس قانون با تمامی برهم‌زنندگان امنیت عمومی برخورد خواهد شد.»[2] همچنین در آغازین ساعات روز دوشنبه پلیس و لباس‌شخصی‌ها به کوی دانشگاه تهران یورش بردند، که به گفتهٔ برخی منابع دانشجویی چند کشته و صدها زخمی و بازداشتی در پی داشت. (نوشتار اصلی: حمله به کوی دانشگاه تهران (۲۵ خرداد ۱۳۸۸))
به دلیل عدم ارتباط موسوی با جامعه و بستن اغلب راه‌های ارتباطی روشن نبود که خود وی همچنان (و پس از دیدار با خامنه‌ای و عدم صورت مجوز) همچنان از تظاهرات حمایت کرده و در آن شرکت خواهد کرد یا نه. برخی رسانه‌ها اعلام کردند که وی مخالف تظاهرات بدون مجوز است اما برای جلوگیری از خشونت در جمع تظاهرکنندگان حاضر خواهد شد.
تظاهرات‌های مردمی
در تهران
علی‌رغم تهدیدات و فشارهای گسترده و تبلیغ رسانه‌های حکومتی مبنی بر بازداشت و برخورد با تظاهرکنندگان، این تظاهرات با حضور میلیونی حامیان موسوی برگزار گردید. با وجود آنکه جشن پیروزی احمدی‌نژاد با حمایت و تبلیغات و امکانات گستردهٔ حکومتی برگزار گردید، جمیعت حاضر در جشن وی، به هیچ عنوان قابل قیاس با تظاهرات حامیان میرحسین موسوی نبود. روزنامه اعتماد ملی به نقل از یک نماینده ناشناس اصولگرای مجلس نوشت که محمد باقر قالیباف، شهردار تهران در گزارشی که در جلسه غیر علنی مجلس قرائت شده اعلام کرده که بر اساس محاسبات انجام شده توسط شهرداری تعداد حاضران در راهپیمایی بیش از ۳ میلیون نفر برآورد می‌شود.[6][7] با این وجود در روز سی خرداد ۱۳۸۸، روابط عمومی شهرداری تهران هرگونه گزارش توسط قالیباف به مجلس دربارهٔ این تظاهرات را تکذیب کرد.[8][9] حضور حداقل سه میلیون معترض در این راهپیمایی، در «بیانیهٔ تفصیلی جبههٔ مشارکت در پاسخ به کیفرخواست دادستان معزول تهران» نیز ذکر شد.[10] در همین حال علیرضا زاکانی، نمایندهٔ اصولگرای مجلس در تاریخ ۱ آذر ۱۳۸۸ در جریان سخنرانی در دانشگاه امام صادق در بازخوانی خاطرهٔ ۲۵ خرداد از قول اکبر هاشمی رفسنجانی از تعداد «سه و نیم میلیون» نفری «که به خیابان‌ها» آمده‌بودند سخن گفت.[11]
در ابتدای این راهپیمایی جمعیت انبوهی در میدان انقلاب گرد هم آمدند تا اعتراض خود را نسبت به نتایج انتخابات ریاست جمهوری اعلام کنند.[12] با این حال برگزاری این راهپیمایی به علت مسدود بودن منابع خبری و اخبار ضد و نقیضی که در مورد آن پخش می‌شد، حتمی به نظر نمی‌رسید.[13] حتی از قول دعوت‌کنندگان مردم به راهپیمایی نیز بیانیه‌هایی منتشر شد که برگزاری آن را در فضای مبهم‌تری قرار داد.[5] با این حال در شرایطی که گمان می‌رفت مردم و مغازه‌ها به زندگی روزمرهٔ خود مشغول هستند، رفته‌رفته راهپیمایان و همزمان نیروهای ضدشورش نیز در اطراف میدان انقلاب استقرار یافتند.[5] این جریان ادامه داشت تا آنکه در ساعت ۴ و ۱۰ دقیقه، سیل عظیم راهپیمایان به روبروی دانشگاه تهران رسیدند و جمعی از دانشجویان نیز که در پشت میله‌های دانشگاه گرد آمده بودند، به جمع راهپیمایان پیوستند. در این زمان بود که مردم از خیابان‌های منتهی به میدان انقلاب، خیابان‌های کارگر شمالی و جنوبی، خیابان ۱۶ آذر، خیابان جمالزادهٔ شمالی و جنوبی، خیابان اسکندری و دیگر خیابان‌ها، به جمع راهپیمایان پیوستند و جمعیت به سمت خیابان‌های آزادی و انقلاب جریان پیدا کرد.[5]
بسیاری از طرفداران میرحسین موسوی با لباس‌های سبز رنگ یا با داشتن عناصری سبز رنگ در پوشش در تجمع حاضر شدند و در سکوت، در حالی که دست‌هایشان را به علامت پیروزی بالا برده بودند، در خیابان‌های منتهی به میدان انقلاب و خیابان آزادی حرکت کردند.[14] جمعیت هرچه بیشتر به سمت خیابان آزادی می‌رفت اثر کمتری از نیروهای لباس شخصی، نیروهای حکومتی دیده می‌شد، تا جایی که در نبش خیابان اسکندری شمالی تعدادی از نیروهای ضدشورش به ماشین‌های خود برگشتند و سیل جمعیت از چهارراه نواب گذشت.[5]
هر چند قرار بود راهپیمایی معترضان به نتیجه دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری تنها به مسیر بین میدان‌ها انقلاب و آزادی تهران محدود شود، اما در اثر افزایش شمار تظاهرکنندگان، مسیر تظاهرات به خیابان‌های اطراف کشیده شد. بر پایهٔ منابع خبری، راهپیمایان مسیری ۸ کیلومتری را پر کرده بودند.[2] بر اساس گزارش‌ها، هر لحظه به تعداد این جمعیت اضافه می‌شد.[12]
از این نقطه به بعد و در حالیکه به‌طور مرتب خبر از حضور میرحسین موسوی و خاتمی در میان تظاهرکنندگان می‌رسید، مردم به سردادن شعارهای مختلف پرداختند.[5]
راهپیمایان به دلیل نبود امکانات صوتی، به صورت پراکنده شعارهایی همچون «یا حسین میرحسین»، «شعار ما یک‌کلام، نخست‌وزیر امام»، «الله اکبر الله اکبر»، «موسوی موسوی حمایتت می‌کنیم»، «موسوی موسوی داماد لرها»، «موسوی موسوی پسر ترکها»، «تقلب ۱ درصد، ۲ درصد نه ۵۳ درصد»، «این ۶۳ درصد که میگن کو، دروغگو؟» و «احمدی آگاه باش، ما مردمیم نه اوباش» و شعارهای دیگر سر می‌دادند، و با حرکت در خیابان آزادی و بالا گرفتن انگشتان دست به نشانهٔ پیروزی، اعتراض خود به برگزارکنندگان و ناظران انتخابات و نتیجهٔ آن و نیز بی‌اعتنایی مسئولان نسبت به خواسته‌هایشان، را به نمایش گذاشتند.[15]
در این راهپیمایی میرحسین موسوی، مهدی کروبی، و محمد خاتمی حضور داشتند، و فعالان سیاسی از جمله محمد رضا خاتمی، مجید انصاری، محمدعلی ابطحی، و غلامحسین کرباسچی نیز در جمع مردم دیده شدند، که مردم به گرمی از آنان استقبال کردند.[15] شرکت این افراد در این راهپیمایی پس از آنکه وزارت کشور مجوزی برای راهپیمایی هواداران میرحسین موسوی نداد، صورت گرفت.[12] موسوی که به همراه همسر خود در این تظاهرات حاضر بود، بدون هیچ گونه امکاناتی با یک بلندگوی سادهٔ دستی برای آنان سخنرانی کوتاهی ایراد کرد و بر لزوم دفاع از رأی مردم تأکید کرد.[2] پس از پایان سخنرانی موسوی، جمعیت به حرکت خود به سوی میدان آزادی ادامه داد؛ آن هم در حالیکه هر لحظه بر تعداد تظاهر کنندگان افزوده می‌شد تا جایی که به تدریج صف تظاهرکنندگان از پیچ شمیران تا میدان آزادی قابل ردگیری بود.[5] مردمی که در این مسیر طولانی درخانه‌هایشان بودند نیز به پشت بام‌ها آمده بودند و با تکان دادن پرچم سبز حمایت خود را از این تظاهرات اعلام می‌کردند.[5]
حجم جمعیت تظاهرکنندگان به قدری بود که گذر آن‌ها از انقلاب تا آزادی، ۴ ساعت به درازا کشید.[15] در حالی که حدود ساعت ۶ جمعیت به میدان آزادی رسیده بود، انتهای جمعیت هنوز در میدان فردوسی قرار داشت.[5] به همین علت بود که نیروهای حکومتی تا انجام این مرحله، از هر نوع واکنشی امتناع کردند. به نوشتهٔ روزآنلاین «حتی چند نفر از نیروهای ضد شورش هم به میان جمعیت آمدند و به راهپیمایان پیوستند که با ابراز احساسات مردم روبرو شدند.»[5] بالگردهای پلیس در طول راهپیمایی، مردم را تحت نظر داشتند. به نوشتهٔ روزآنلاین «در طول مسیر در بسیاری از خانه‌های شخصی و دیگر موسسات خصوصی باز بوده و بین مردم آب سرد توزیع می‌کردند.»[5]
تا قبل از شنیدن تیراندازی، در طول راهپیمایی هیچ‌گونه درگیری و ناآرامی رخ نداده بود، اما در پایان راهپیمایی در حالی که مردم در حال پراکنده شدن بودند، با تیراندازی و ناآرامی همراه شد، که بر اثر آن شماری کشته و زخمی شدند.[12]
با تاریک شدن هوا فریاد «الله اکبر» مردمی که برای دومین شب متوالی بر بام خانه‌ها جمع شده بودند بلند شد. همچنین یکشنبه شب (۲۴ خرداد)، مخالفان محمود احمدی‌نژاد فریاد «مرگ بر دیکتاتور» سر داده بودند.[2]
در سایر شهرهای ایران
همزمان با تهران در سایر شهرها تظاهرات‌های گسترده مردمی برگزار شد که به شدت سرکوب گردید.
- در شهر شیراز اعتراضات مردم در میدان دانشجو تا چمران و همین‌طور معالی آباد چشم گیر بود. اما به طرز وحشیانه‌ای با معترضین برخورد شد.
- در شهر اصفهان حملات نیروهای پلیس به معترضان به زخمی شدن چند نفر از مردم انجامید. به گفته شاهدان عینی برخی از تظاهرکنندگان مورد ضرب و شتم پلیس قرار گرفتند و برخی در اثر اصابت تیر اسلحه ساچمه‌ای زخمی شدند.[2]
- در شهر ارومیه تظاهرات از حدود ساعت ۴ بعدازظهر در خیابان خیام جنوبی آغاز شد. با افزوده شدن جمعیت، معترضین حوالی ساعت ۵ بعد ظهر، پیشروی به سمت چهارراه خیام و سپس سه راه باکری را آغاز کردند ولی در این هنگام با حمله ناگهانی و خشونت‌آمیز نیروهای یگان ویژه مواجه گشتند، که بر اثر حملهٔ مأموران، با زخمی شدن چند نفر، مردم به سمت خیابان‌های امام و کاشانی و کوچه‌های اطراف متفرق شدند. در تقاطع خیابان خیام و امام بار دیگر درگیری شدیدی بین مردم و یگان ویژه نیروی انتظامی درگرفت که چندین نفر به شدت زخمی شده و بر روی زمین افتادند.[16]
- در شهر اهواز به نوشتهٔ آسوشیتدپرس، حدود دو هزار نفر شعار می‌دادند «ما دیکتاتور نمی‌خوایم» که پلیس با باتوم به برخی از آن‌ها حمله کرد.[2]
- در شهر تبریز راهپیمایی آرام اعتراض‌آمیز به نحوهٔ برگزاری انتخابات دهم ریاست جمهوری، منجر به دستگیری برخی از اعضای نهضت آزادی و جمعی از نیروهای ملی‌مذهبی و پزشکان خوشنام و فعالین حقوق بشر شد، که پس از دستگیری به مکان نامعلومی منتقل شدند. این تعداد از فعالین سرشناس حقوق بشر در جریان راهپیمایی آرام اعتراض‌آمیز مردم تبریز، در میدان آبرسان تبریز دستگیر شدند.[17]
- در شهر زاهدان جمعیتی بیش از چهار هزار نفر هنگام بعد از ظهر، در اعتراض به اعلام نتایج انتخابات از سوی وزارت کشور هم‌گام با دیگر معترضان در سراسر کشور دست به تظاهرات گسترده‌ای زدند. این تظاهرات با حضور دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان و تعدادی از استادان این دانشگاه صورت گرفت. دانشجویان مسیر دانشکده مهندسی تا ادبیات را از داخل دانشگاه راهپیمایی کردند و با شعارهای «موسوی موسوی حمایتت می‌کنیم» و «موسوی پرچم ایران را پس بگیر» و «موسوی رای ما را پس بگیر» و خواندن سرود یار دبستانی مسیر دور دانشگاه را طی کردند.[18]
- در شهر رشت از ساعت چهار بعد از ظهر به وقت محلی کسانی که از میرحسین موسوی و مهدی کروبی خواستار بازپس‌گیری آرا خود بودند مقابل استانداری رشت تجمع کردند و گزارش‌هایی مبنی بر ضرب و شتم این افراد به دست نیروهای یگان ویژه و لباس شخصی‌ها منتشر شد.[2]
- در شهر مشهد در حالی که دانشجویان در دانشگاه فردوسی مشهد تحصن کرده بودند، مورد هجوم نیروهای لباس شخصی قرار گرفتند. این درگیری اطراف در شمالی دانشگاه فردوسی مشهد رخ داد و خیابان‌های باهنر، وکیل آباد و دیگر خیابان‌های منتهی به دانشگاه محاصره شدند و امکان عبورومرور مردم سلب شد. در حالی که دانشجویان در محاصره بودند و درهای دانشگاه بسته شده بود، امکان خروج دانشجویان از دانشگاه وجود نداشت. تعداد نا معلومی از دانشجویان بازداشت شدند.[19]
- در شهر کرمان هم ناآرامی‌ها ادامه داشت و نیروهای پلیس در این شهر هم با باتوم به طرفداران آقای کروبی و موسوی حمله کردند.[2]
براساس گزارش‌ها از تهران و شماری دیگر از شهرها، مأموران دولتی و پلیس ضدشورش به برخورد خشونت‌آمیز علیه تظاهرکنندگان متوسل شده و به گفته برخی از مخالفان دولت، اموال شخصی را نیز هدف تخریب قرار داده‌اند.[14]
در دیگر کشورها
- در شهر کوالالامپور مالزی، حدود هزار نفر از ایرانیان در اعتراض به نتایج انتخابات، در مقابل ساختمان سازمان ملل متحد در این شهر، گرد هم آمدند.[12] این عده که در ۲۵ خرداد برای سومین روز متوالی با پلاکاردهایی با مضمون «رای ما کجاست؟» تحصن کرده بودند در گفتگو با خبرنگاران خواستار ابطال انتخابات در ایران شدند.[12][14] پلیس که نتوانسته بود این افراد که بیش از ۷۰۰ نفر بودند را متفرق کند به شلیک گاز اشک آور متوسل شد که موجب جراحت دو ایرانی شد.[14][20]
- در شهر پاریس فرانسه، بیش از هزار ایرانی با پلاکاردهایی با مضمون «رأی من کجاست» جمع شده‌بودند و با شعارهایی از قبیل: «ما نمی‌خوایم دیکتاتور، چه شاه باشد چه دکتر»، اعتراض خود را نسبت به نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایران ابراز داشتند. این تجمع که بیشتر جمعیت آن را جوانان تشکیل می‌دادند، در میدان تروکادورو که به میدان حقوق بشر معروف است برگزار شد، و توجه بسیاری از رسانه‌های فرانسوی را به خود جلب کرد. در ابتدا قرار بود این تجمع در مقابل سفارت ایران در فرانسه شکل گیرد که به دلیل محاصرهٔ خیابان‌های منتهی به سفارت توسط پلیس فرانسه، در این میدان برگزار شد.[21]
سخنرانی میرحسین موسوی در جمع معترضان
میرحسین موسوی که در جمع معترضان حاضر شده بود، در این تجمع گفت: «راه حل بنده، ابطال این انتخابات مخدوش است و این کمترین هزینه را برای ملت ما خواهد داشت. وگرنه از اعتماد ملت به دولت و نظام هیچ چیزی باقی نخواهد ماند.»[14]
او با ادای احترام «به کسانی که سایر کاندیداها را انتخاب کرده‌اند» اعلام کرد: «مردم ما بر سر این حق خود ایستاده‌اند و من هم آماده‌ام همه گونه هزینه‌ای را برای تحقق آرمان‌های شما ملت عزیز بپردازم.»[14] او رأی مردم را «مهمتر از موسوی یا هرکس دیگر» خواند و گفت: «ان شاء الله حقمان را پس خواهیم گرفت.» وی گفت: «من نامه‌ای به شورای نگهبان نوشته‌ام و موارد تخلف را شرح داده‌ام، گر چه امیدوار به شورای نگهبان نیستم. تعداد زیادی از اعضای شورای نگهبان در طول انتخابات بی‌طرفی خود را نگه نداشتند و از کاندیدای دولتی حمایت کردند.»[14]
همچنین محمد رضا خاتمی برادر محمد خاتمی که پس از اعلام نتایج انتخابات به مدت کوتاهی از سوی نیروهای امنیتی دستگیر شده بود در تجمع معترضان، دولت را به تقلب و دستکاری آراء مردم متهم کرد و گفت: «ما تا زمان ابطال نتایج و برگزاری انتخاباتی تازه به حرکت خود ادامه خواهیم داد.»[14]
تیراندازی به سمت مردم
در پایان تظاهرات این روز نیروهای بسیجی از پشت‌بام پایگاه بسیج مقداد اقدام به تیراندازی به سمت مردم نمودند که موجب کشته‌شدن تعدادی از تظاهرات کنندگان شد.[22] به گفته پدر یکی از کشته‌شدگان این روز از زبان معاون امنیتی-اجتماعی استانداری تهران به دستور مقامات بالاتر به نیروهای مستقر در میدان آزادی دستور شلیک ۴۰ دقیقه گلوله پلاستیکی و مشقی داده شد تا مردم را پراکنده کنند. اما وقتی این شلیک‌ها تأثیری نداشت دستور رگبار به سمت مردم را صادر نمودند.[23]
آسیب‌دیدگان و جان‌باختگان
در جریان این تظاهرات با تیراندازی از مقر بسیج به سمت تظاهر کنندگان شمار زیادی کشته شدند.[12] همچنین چندین تن نیز بر اثر تیراندازی مجروح شدند.[5]
- احمد نعیم آبادی بر اثر شلیک گلوله در حاشیه میدان کشته شد.[24]
- محرم چگینی در مقابل پایگاه بسیج مقداد به ضرب گلوله کشته شد.
- کیانوش آسا در میدان آزادی به دلیل اصابت دو گلوله به سینه‌اش کشته شد.
- حسین اخترزند در اصفهان توسط نیروهای بسیج از طبقه سوم به پایین پرتاب شده و جان باخت.
- علیرضا افتخاری به علت ضربه باتوم نیروهای امنیتی به سرش دچار ضربه مغزی شد و درگذشت.
- ناصر امیرنژاد در خیابان محمدعلی جناح در تیراندازی از ساختمان بسیج کشته شد.
- محمود رئیسی‌نجفی در میدان آزادی تهران با گلوله و ضرب و شتم نیروهای امنیتی مجروح و پس از ۱۳ روز در منزل درگذشت.
- فهیمه سلحشور به دلیل اصابت باتوم به سر توسط نیروهای بسیجی در میدان ولی عصر تهران کشته شد.
- داوود صدری با شلیک از بام پایگاه بسیج مقداد جان باخت.
- حسین طهماسبی در کرمانشاه به دلیل اصابت ضربات باتوم پلیس به سرش کشته شد.
- مهدی کرمی در محله جنت آباد تهران به قتل رسید.
- حسام حنیفه در برابر پایگاه بسیج مقداد، بر اثر اصابت گلوله کشته‌شد.
- علی حسن‌پور در خیابان آزادی بر اثر اصابت گلوله به سر جان باخت.[25][26]
- فاطمه رجب‌پور در میدان آزادی بر اثر اصابت گلوله کشته شد.[27]
- سرور برومند در میدان آزادی بر اثر اصابت گلوله کشته شد.[27]
- علیرضا صبوری میاندهی بر اثر عفونت ناشی از ترکشهای گلوله شلیک شده به سرش، جان خود را از دست داد.[28][29]
- رامین رمضانی در میدان آزادی به ضرب گلوله کشته شد.[30]
- مهدی ستارنسب در تظاهرات این روز مفقود شد و به دلیل نامعلومی کشته شد.[31]
- امیرحسین طوفان‌پور به دلیل اصابت گلوله و ضربات دیگر کشته شد.[32]
واکنش‌ها و اظهارات
واکنش‌های داخلی
- هادی خامنه‌ای دبیرکل مجمع نیروهای خط امام با اشاره به این راهپیمایی گفت: «جا دارد از متانت و آرامش مردم و راهپیمایی مسوولانه آن‌ها در کنار حضور متعهدانه مهندس موسوی و سایر چهره‌های سیاسی قدردانی کرد. به نظر من همین راهپیمایی میلیونی در تهران نوعی همه‌پرسی و اعلام رای است. مگر همین راهپیمایی‌های میلیونی و آرام مردم در سال ۵۷–۵۶ مهم‌ترین معیار امام برای اعلام نظر و همراهی مردم نبود و مگر به اتکا همین راهپیمایی‌ها نبود که تأیید ملت را اعلام و دولت را تشکیل دادند.» او ادامه داد: «اگر از همین جمعیتی که در تهران راهپیمایی کرد و عمدتاً هم در سن رای بود برآوردی داشته باشید می‌توان رای مهندس موسوی را بیشتر از آنچه که در تهران اعلام شده دانست این در حالی است که همه حامیان او در این راهپیمایی شرکت نداشتند.»[33]
- میرحسین موسوی در تاریخ ۳۱ مرداد گفت: «راهپیمائی عظیم و شگفتی‌آفرین ۲۵ خرداد به رغم مشکلات و محدودیت‌های فراوان که با خویشتنداری معنادار و هوشمندی کامل مردم و عاری از شعارهای ساختارشکن همراه شد، برای درک خواست و اراده مردم کافی بود و فرصتی برای نظام ایجاد کرد که در صورت تن دادن به خواست مردم و استفاده از فرصت می‌شد با کمترین هزینه به ساماندهی مشکلات کشور پرداخت.» او گفت «اقتدارگرایان در تدارک ریشه‌کن کردن اصلاح‌طلبی و حرکت‌های مستقل با اتهام‌تراشی و انگ‌زنی بودند اما حضور میلیونی مردم در راهپیمائی ۲۵ خرداد مانع از عملیات گسترده علیه اصلاحات شد.»[34]
- علیرضا بهشتی در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۸ دربارهٔ این راهپیمایی چنین گفت: «واقعیت این است که تظاهرات عظیم روز ۲۵ خرداد با منابع اعطایی بنیاد سوروس و به دست کسانی که از چند روز قبل در زندان به سر می‌بردند سازماندهی نشد، بلکه این مردم بودند که به صورت خودجوش این رویداد تاریخی را رقم زدند. در روز ۲۵ خرداد از چندین طریق به دفتر مهندس موسوی پیغام رسید که نیروهای ضدشورش با حاضران در تظاهرات … برخورد خواهند کرد و مسئولیت خون این عده به گردن اوست، از این رو دکتر بهزادیان رئیس ستاد انتخاباتی مهندس موسوی رسماً در سایت قلم اعلام کرد چون مجوز لازم صادر نشده‌است، راهپیمایی برگزار نخواهد شد. روز دوشنبه ۲۵ خرداد ۱۳۸۸ ساعت ۲ بعدازظهر تعداد قابل‌توجهی از دوستان مهندس موسوی در دفتر او جمع شده بودند و به او اصرار می‌کردند به خیابان نرود، زیرا با توجه به اطلاعیه‌ای که از سوی آقای بهزادیان منتشر شده‌است تنها تعداد کمی از کسانی که از لغو تظاهرات بی‌اطلاعند خواهند آمد و قاعدتاً برای زهر چشم گرفتن از دیگران، این عده به‌شدت سرکوب می‌شوند و جان هرکسی که به میانشان برود هم در معرض خطر قرار می‌گیرد. اتفاقاً آن روز تنها استدلال مهندس موسوی برای حضوردر خیابان این بود که در چنین شرایطی نمی‌تواند مردم را تنها بگذارد، شاید حضورش هزینه سرکوب را بالا ببرد و از شدت آن کم کند. علی‌رغم تمامی این پیش‌بینی‌ها آن جمعیت عظیم در صحنه حاضر شد. واقعیت اینهاست.»[35]
واکنش‌های افراد و رسانه‌های بین‌المللی
روزنامه‌های تایمز، ایندیپندنت، گاردین و فایننشیال تایمز روز دوشنبه ۱۵ ژوئن (۲۵ خرداد) خبر اصلی صفحه‌های اول خود را به رویدادهای ایران اختصاص داده‌اند.[36] جان لاین خبرنگار بی‌بی‌سی در تهران تظاهرات عظیم مخالفان در روز دوشنبه را یک «زلزله سیاسی» توصیف کرد.[2] همچنین بان کی مون دبیرکل سازمان ملل متحد روز دوشنبه، ۲۵ خرداد، اعلام کرد که خواست مردم ایران باید کاملاً مورد احترام قرار بگیرد.[37]
جستارهای وابسته
پانویس
- «انتشار فهرست ۷۲ نفره کشته‌شدگان حوادث انتخاباتی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «کشته شدن یک نفر در تظاهرات تهران». بی‌بی‌سی فارسی.
- موسوی و کروبی به دنبال مجوز برگزاری مراسم یادبود جان باختگان وبگاه بی‌بی‌سی فارسی
- Defiance Grows as Iran's Leader Sets Vote Review روزنامه نیویورک تایمز
- «فراخوان راهپیمایی در سراسر ایران». روزآنلاین. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۸.
- «اجتماع بزرگ معترضان به نتایج انتخابات برگزار شد». دویچه‌وله.
- «قالیباف: حداقل سه میلیون نفر در تجمع حامیان میرحسین در میدان آزادی». انتخاب‌نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۹.
- «تکذیب برآورد قالیباف از تعداد راهپیمایان آزادی». فارس نیوز. ۳۱ خرداد ۱۳۸۸.
- «صفحهٔ Cache شده از وبگاه شهرداری تهران». ۲۰ ژوئن ۲۰۰۹.
- «قسمت اول بیانیه تفصیلی جبهه مشارکت در پاسخ به کیفرخواست دادستان معزول تهران در چهارمین دادگاه نمایشی منتشر شد». نوروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱ آبان ۱۳۸۸.
- «دو وزارتخانه اطلاعات و کشور از شکست احمدی‌نژاد آگاه بودند». پیک‌نت. دریافت‌شده در ۱۵ آذر ۱۳۸۸.
- «تیراندازی در راهپیمایی اعتراضی تهران». رادیو زمانه. ۲۵ خرداد ۱۳۸۸.
- «جنبش سبز، خونین شد». روزآنلاین. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۸.
- «موسوی: امیدوار به شورای نگهبان نیستم». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۸.
- «پیام راهپیمایی میلیونی مردم تهران». آینده‌نیوز. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «گزارش از ارومیه». اخبار روز. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «دستگیری اعضای نهضت آزادی، ملی مذهبی و پزشکان سرشناس تبریز، تبریزنیوز». گویا. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «تظاهرات در زاهدان». میللی حرکت. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «حمله نیروهای لباس شخصی به دانشگاه فردوسی مشهد و محاصره دانشگاه توسط یگان ویژه». میللی حرکت. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «دو ایرانی در تظاهرات در کوالالامپور زخمی شدند». انتخاب‌نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۸ شهریور ۱۳۸۸.
- ««شعارهای تهران، به شهرهای اروپا هم رسید»». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۱۴ شهریور ۱۳۸۸.
- «تیراندازی در راهپیمایی اعتراضی تهران». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۸۹.
- «پدر رامین رمضانی: مسئولان نه می‌توانند و نه می‌خواهند قاتلان فرزندان ما را محاکمه کنند». جرس. ۱ فروردین ۱۳۸. بایگانی‌شده از اصلی در 24 سپتامبر 2015. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - "مادر احمد نعیم آبادی در گفتگو با روز: بچه‌ها را کشتند و گفتند خس و خاشاک اند". Archived from the original on 5 June 2010. Retrieved 2010-06-05.
- «علی حسن پور چگونه کشته شد». روزآنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۸۹.
- «همسر شهید حسن پور: برای شناسایی یکی از کشته شدگان ۲۵ خرداد کمک کنید». جرس. ۲۱ خرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ خرداد ۱۳۸۹.
- «جنبش راه سبز - برگزاری مراسم گرامیداشت تعدادی از شهدای ٢۵ خرداد ٨٨». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۱۵.
- «جنبش راه سبز - ترکشهای گلوله باقی‌مانده در سر علیرضا صبوری، جان او را گرفت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۱۵.
- «جنبش راه سبز - خواهر علیرضا صبوری: می‌ترسیدیم حرف بزنیم». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۱۵.
- «اولین سالگرد شهید رامین رمضانی ۲۵ خرداد در بهشت زهرا برگزار می‌شود». کلمه. دریافت‌شده در ۸ مهر ۱۳۸۹.
- «جسد شهید مهدی ستار نسب قابل شناسایی نبود». ندای سبز آزادی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۳ آبان ۱۳۸۹.
- «به یاد شهید جنبش سبز امیرحسین طوفان پور». خبرنگاران سبز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۳۰ آبان ۱۳۸۹.
- «هادی خامنه‌ای:اعتبار نظام در معرض آسیب». آینده نیوز. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «میرحسین موسوی: اقتدارگرایان در تدارک ریشه‌کن کردن اصلاح طلبی بودند». پارلمان نیوز. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۸۸.
- «علیرضا بهشتی پاسخ احمد توکلی را داد». پارلمان‌نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱ مهر ۱۳۸۸.
- «اعتراضات مردم ایران در روزنامه‌های بریتانیا». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۸.
- «مشروعیت احمدی‌نژاد در معرض تردید جهانی». روزآنلاین. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۸.