فهرست منتقدان اسلام
| بخشی از مجموعه مقاله‌های |
| نقد اسلام |
|---|
| نوشتارهای اصلی |
| منتقدان |
| نوشتارهای مرتبط |
|
| بخشی از مجموعه مقاله‌های |
| نقد دین |
|---|
| دین‌ها |
| پیشوایان دینی |
| متون |
|
| منتقدان |
| خشونت |
| موضوع‌های مربوط دیگر |
|
| بخشی از سری‌ها |
| بی‌دینی |
|---|
قرن بیستم و پیش از آن
در تاریخ اسلام
- بشار بن برد؛ شاعر نابینای ایرانی‌تبار عراقی در قرن دوم هجری قمری بود که با گرایش به شعوبیه، عرب‌ها و عقاید آنان را مورد نکوهش و انتقاد قرار می‌داد. او در سال ۲۱۰ قمری با دستور خلیفه عباسی به اتهام زندقه کشته شد.[1]
- ابوعیسی وراق؛ دانشمند خداناباور و مورخ ایرانی-عراقی در سده سوم قمری از منتقدان اسلام در آن دوران به‌شمار می‌رود.[2]
- ابن راوندی؛ فیلسوف، متکلم و مورخ ایرانی در سال‌های ۲۱۰ تا ۲۵۰ هجری قمری بود که عالمان مسلمان او را از زنادیق و کفار دانسته‌اند.[3][4] او در آثارش مانند کتاب‌های دامغ و الزمرد، اسلام و پیامبری محمد را رد کرده‌است.[5]
- محمد زکریا رازی؛ شیمی‌دان، فیلسوف و پزشک ایرانی در قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری؛ از نخستین شخصیت‌های علمی مشهور در جهان اسلام بود که عقاید دینی اسلامی مانند پیامبری محمد بن عبدالله را نقد می‌کرد. او در این زمینه، کتاب‌های «فی النبوات» و «فی حیَلِ المُتَنَبّین» را نوشت. رازی بر خلاف دیگر فلاسفه جهان اسلام، فلسفه و دین اسلام را دو مقوله جداگانه و ناسازگار می‌انگاشت.[6][7]
در غرب
- دانته آلیگیری؛ شاعر و نویسنده ایتالیایی در قرون وسطایی بود که به انتقاد از اسلام پرداخته‌است. او در کتاب معروفش کمدی الهی به شرح دیدار خویش با پیامبر اسلام در دوزخ می‌پردازد که برخی از مسلمانان آن را اهانت‌آمیز تلقی کرده‌اند.[8][9][10]
- ولتر؛ فیلسوف فرانسوی عصر روشنگری، نظر خود را دربارهٔ آنچه که «بی‌رحمی» محمد می‌دانست، ابراز می‌کرد و آن را ناشی از ریشه‌های خرافاتی و نبود روشنفکری می‌دانست.[11]
- اتو فون بیسمارک؛ سیاستمدار و نخستین صدراعظم آلمانی قرن نوزدهم میلادی.
- در اواخر قرن ۱۹ و اوایل ۲۰ رویکرد جدید نقد تاریخی، رواج یافت که بر روی قرآن هم اعمال شد، و مدعی شد قرآن منشأ الهی ندارد. خاورشناسان و اسلام‌شناسانی چون ایگناز گلدزیهر و هانری کوربن دربارهٔ تأثیر آیین زرتشت بر روی آن، و برخی دیگر در مورد تأثیر یهودیت، مسیحیت و صابئین بر آن نوشتند.[12]
- جان کوئینسی آدامز؛ سیاستمدار و ششمین رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، نوشت: «در قرن ۷ مسیحیت عربی سرگردان از تبار هاجر (یعنی محمد)، با ترکیب انرژی مافوق طبیعی تعصب و روحیه جعلی و دغل‌کار، خود را فرستاده‌ای از آسمان خواند، و ویرانی و توهم در بخش عظیمی از زمین گستراند.»[13]
- الکسی دو توکویل؛ متفکر، سیاستمدار، حقوقدان و تاریخدان فرانسوی دربارهٔ اسلام گفت: «من بسیار قرآن را مطالعه کردم… با مطالعاتم به این نتیجه رسیدم که کمتر دینی در دنیا مهلک‌تر از دین محمد وجود داشته‌است.»[13]
- هایله سلاسی؛ پادشاه اتیوپی از سال ۱۹۱۶ تا ۱۹۷۴، منتقد عقاید مسلمانان در این کشور بود.
- هیلر بلاک؛ نویسنده و تاریخدان انگلیسی-فرانسوی.
- جی کی چسترتون؛ روزنامه‌نگار، شاعر، رمان‌نویس و شاعر انگلیسی در اواخر قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم میلادی.
- وینستون چرچیل؛ سیاستمدار و نخست‌وزیر بریتانیا در جنگ جهانی دوم، از تأثیر اسلام بر روی باورمندانش انتقاد می‌کرد. در کتاب سال ۱۸۹۹ چرچیل به نام جنگ رود، او «تعصب دیوانه‌وار، بی‌تفاوتی مصیبت‌آمیز، بردگی زنان و تلاش برای اجبار دین به دیگران به زور» را به مسلمانان نسبت داد.[14][15]
منتقدان معاصر
بی‌خدایان
- میشل انفره؛ فیلسوف بی‌خدای فرانسوی، به اسلام و دیگر ادیان یکتاپرست می‌تازد، و از چیزی که «فاشیسم اسلامی» برخاسته از انقلاب اسلامی در ایران می‌نامد، انتقاد می‌کند. او آموزه‌های اسلامی را «ساختاری کهنه» می‌داند.[16]
- کریستوفر هیچنز؛ نویسنده و روزنامه‌نگار بریتانیایی-آمریکایی.
- سم هریس؛ در کتاب پایان ایمان، استدلال می‌کند که تندروی اسلامی به سادگی ناشی از خوانش تحت‌الفظی قرآن است، و شک خود را نسبت به وجود اسلام میانه‌رو ابراز می‌کند.[17]
- ریچارد داوکینز؛ نویسنده، دانشمند و زیست‌شناس بریتانیایی که پرفسور از دانشگاه آکسفورد است، با فعالیت‌های فرهنگی و نگارش کتاب‌های گوناگون همواره اعتقادات مسلمانان را مورد انتقاد قرار داده‌است.[18][19]
- خیرت ویلدرس؛ سیاستمدار هلندی برای اظهاراتش علیه اسلام و مسلمانان معروف است. او قرآن را با کتاب نبرد من هیتلر مقایسه کرده و خواستار ممنوعیت کامل آن در هلند شده‌است. او همچنین خواستار اسلام‌زدایی در هلند و منع کامل مهاجرت از کشورهای اسلامی است. ویلدرس فیلم جنجالی فتنه را با همراهی تئودور ون گوگ، کارگردان هلندی تهیه کرد که حاوی انتقادات تندی از اسلام بود.[20]
- تئودور ون گوگ؛ کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس و تهیه‌کننده مشهور هلندی بود که پس از انتقادات تندش از اسلامگرایان و ساخت فیلم جنجال‌برانگیز فتنه به دست یک مسلمان بنیادگرا به نام محمد بویری به قتل رسید.
- اوریانا فالاچی؛ روزنامه‌نگار سیاسی و نویسنده ایتالیایی مشهور بود که پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر به یکی از منتقدان جدی اسلام در اروپا بدل شد.[21] او با نگاشتن کتاب‌های خشم و غرور و قدرت منطق، با انتقاد شدید از اسلام و اسلامگرایان، مهاجرت مسلمانان به اروپا را نیز خطر و تهدیدی برای تمدن غرب می‌دانست.[22][23]
- پت کاندل؛ کمدین و شخصیت اینترنتی انگلیسی که به واسطه ساخت فیلم‌های کمدی با محتوای انتقادی در یوتیوب مشهور است، فیلم‌هایی انتقادی علیه اسلام و عقاید مسلمانان ساخته‌است.
- بیل مار؛ بازیگر کمدی و شخصیت تلویزیونی مشهور آمریکایی
- داگلاس مورای؛ نویسنده و مفسر سیاسی نومحافظه‌کار بریتانیایی
- سامی الذیب؛ وکیل فلسطینی با تابعیت سوئیس، نویسنده بسیاری از کتاب‌ها و مقالات در مورد قوانین عربی و اسلامی.[24]
مسلمانان پیشین
فتح علی آخوندزاده از پیشگامان روشنگری ایران
عبدالحسین (آقا خان) کرمانی یکی از روشنگران برجسته دوره جنبش مشروطه
علی دشتی یکی از روشنگران فرادینی اثرگذار
مسعود انصاری از روشنگران فرادینی اثرگذار معاصر
صادق هدایت روشن‌اندیش فرادینی و یکی از پایه‌گذاران ادبی ایران
- میرزا فتحعلی آخوندزاده؛ روشنفکر و نمایش‌نامه‌نویس ایرانی دوره قاجاریه بود. او با گرایش‌های ناسیونالیستی ایرانی‌اش در آثاری مانند مکتوبات کمال‌الدوله به نقد خرافات و عقاید دینی عرب‌های مسلمان می‌پردازد. اندیشه‌های او آغازگر مخالفت با اسلام و مذهب شیعه توسط روشنفکران بعد از خودش مانند میرزا آقاخان کرمانی بود.[25]
- میرزا آقاخان کرمانی؛ روشنفکر، از شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران و مبارز سیاسی ناسیونالیست،[26] منتقد سنت دینی اسلامی و خرافات دینی شیعیان به‌شمار می‌رفت و آن را مانعی برای پیشرفت می‌دانست.[27]
- احمد کسروی؛ مورخ، نویسنده، زبان‌شناس و اندیشمند ایرانی بود. کسروی در ابتدا یک مسلمان و روحانی شیعه بود که این پیشه را کنار نهاده و پس از تحصیل و انجام مطالعات علمی، آثاری را در زمینه نقد مذاهب دین اسلام مانند شیعی‌گری، صوفی‌گری و بهائی‌گری نگاشت. او بعدها مروج آئینی تحت عنوان پاک دینی شد. آرا و افکار کسروی تأثیر زیادی بر نویسندگان منتقد دین پس از کشته‌شدن او نهاد.[28]
- علی دشتی؛ روحانی شیعه پیشین ایرانی بود که سپس خِردگرایی را برگزید و آثاری در نقد و تحلیل دین اسلام نگاشت. اثر جنجالی بیست و سه سال نوشته دشتی است.
- مسعود انصاری؛ نویسنده، پژوهشگر تاریخی و مترجم ایرانیِ منتقد اسلام بود. او آثاری تاریخی و پژوهشی مانند الله اکبر، نگاهی نو به تاریخ اسلام، و محمد بن عبدالله و کوروش کبیر در زمینه نقد و بررسی دین اسلام و تاریخ آن نوشته‌است.
- شجاع‌الدین شفا؛ نویسنده، مترجم و پژوهشگر ایرانی بود. او آثاری همچون تولدی دیگر و از کلینی تا خمینی را نگاشت که دربردارنده محتوای انتقادی از ادیان ابراهیمی به ویژه اسلام و نیز عقاید شیعیان مانند ولایت فقیه هستند.[29]
- علی میرفطروس؛ نویسنده و مورخ ایرانی که در آثار و نظرات خود از جمله در کتاب اسلام‌شناسی به نقد اسلام پرداخته‌است.[30] او در کتاب برخی منظره‌ها و مناظره‌های فکری در ایران امروز، از روشنفکران دینی در ایران نیز انتقاد کرده و عقلانیت را به عنوان لازمه روشنفکری در تضاد با دین اسلام دانسته‌است.[31]
- محمدرضا نیکفر؛ فیلسوف سیاسی و پژوهشگر ایرانی به نقد اسلام پرداخته و دین اسلام را دین تبعیض‌های دینی و جنسی می‌داند. نیکفر از منتقدان روشنفکری دینی است و پروژهٔ اصلاح دینی در اسلام را ممتنع و ناشدنی می‌داند؛ او در این باره گفته‌است که «شریعت اسلام فراموش‌شدنی است، نه اصلاح‌شدنی».[32]
- رضا فاضلی؛ کارگردان و بازیگر ایرانی بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به تبلیغ و فعالیت سیاسی علیه حکومت جمهوری اسلامی ایران پرداخت و به یکی از منتقدان اسلام و روحانیت شیعه تبدیل شد.
- فرود فولادوند؛ بازیگر، کارگردان و صداپیشه ایرانی پیش از انقلاب و فعال سیاسی، مدیر و مجری تلویزیونی پس از آن بود که با راه‌اندازی شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای، برنامه‌هایی را در نقد تند از دین اسلام منتشر می‌کرد.
- احسان جامی؛ فعال سیاسی و مدنی ایرانی-هلندی است. او یک منتقد شناخته‌شده دین اسلام در کشور هلند است که تحت تدابیر امنیتی پلیس زندگی می‌کند.[33]
- افشین علیان؛ حقوقدان، مدرس دانشگاه و نویسنده ایرانی-هلندی است که در نوشته‌هایش دیدی انتقادی نسبت به اسلام داشته و جایزه پیم فورتاین را به دلیل «شهامت و رک گویی» در اینباره دریافت کرده‌است.[34]
- سلمان رشدی؛ نویسنده هندی-بریتانیایی است که کتاب معروف و جنجالی آیات شیطانی از جمله آثار او به‌شمار می‌رود.
- آیان حرصی علی؛ زن مسلمان پیشین سومالیایی‌تبار است که به هلند مهاجرت کرده‌است. وی با خروج از اسلام به انتقاد و فعالیت علیه این دین پرداخت. حرسی علی کتابی تحت عنوان کافر با محتوای انتقاد از اسلام و تبعیض علیه زنان در این دین نگاشته‌است.
- تسلیمه نسرین؛ نویسنده و شاعر بنگلادشی است. او پس از ترک دین اسلام، به طرفداری از فمنیسم روی آورده‌است.
- وفا سلطان؛ روان‌شناس سوری-آمریکایی است. او به دلیل انتقادات جنجالی‌اش از اسلام و محمد بن عبدالله مورد توجه قرار گرفته‌است.
- توران دورسون؛ نویسنده و پژوهشگر بی‌دین ترکیه‌ای، و روحانی پیشین شیعه بود که به دلیل انتقادات او، بیرون خانه‌اش در استانبول توسط اسلامگرایان ترک ترور شد.
- عزیز نسین؛ نویسنده، شاعر و طنزپرداز اهل ترکیه بود. او به آزادی بیان و حق انتقاد بدون چشم‌پوشی از اسلام معتقد بود و پس از صدور فتوای قتل سلمان رشدی، به ترجمه کتاب آیات شیطانی پرداخت.
- علی سینا؛ نویسنده ایرانی و منتقد سرسخت اسلام است که ضمن ترک کردن این دین، بنیاد آزادی ایمان جهانی را تشکیل داد.
- فریبرز شمشیری؛ وبلاگ‌نویس ایرانی است که مطالب انتقادی او در مورد اسلام و حکومت دینی ایران مورد توجه قرار گرفت.
- مصعب حسن یوسف؛ فرزند بنیان‌گذار حماس بود که در فلسطین با اتهام جاسوسی مواجه شد. او دین اسلام را ترک کرده و مسیحی شد.
- یحیی حسن؛ شاعر فلسطینی‌تبار در دانمارک است که به دلیل انتقاد از مسلمانان و عقاید آنان در اشعارش چندین بار مورد سوء قصد قرار گرفته‌است.
- حامد عبدالصمد؛ نویسنده مصری ساکن آلمان در کتاب‌های خود مانند فاشیسم اسلامی و محمد یک تسویه حساب دین اسلام و عقاید اسلامی را مورد انتقاد قرار داده‌است.
- زکریا آنانی؛ مسیحی باپتیست لبنانی و مسلمان مبارز پیشین است که بیان کرد «آیین اسلام چیزی جز کمین زدن و کشتار غیر مسلمانان، یهودیان و مسیحیان نیست».
- مجدی علام؛ روزنامه‌نگار و سیاست‌مداری مصری‌تبار در ایتالیا است که با انتقادات تند از اسلام‌گرایی شهرت پیدا کرد. او به مسیحیت کاتولیک گروید و اسلام را «ذاتاً خشونت‌آمیز» توصیف کرد.[35]
- ابن وراق؛ نویسنده منتقد اسلام هندی-بریتانیایی و مؤسس بنیاد سکولاریزاسیون جامعه اسلامی است. ابن وراق به دلیل تفسیرهای متفاوت از اسلام به شهرت رسید و این نام مستعار را به دلیل جلوگیری از خطرهای امنیتی برای خود برگزید.
- انور شیخ؛ نویسنده پاکستانی‌تبار بریتانیایی است. او به هندوئیسم گروید و چندین کتاب در انتقاد از اسلام نوشت.
- مریم نمازی؛ فعال سیاسی-فرهنگی و کمونیست ایرانی است که در زمینه تلاش برای حقوق زنان و نیز مبارزه با اسلام‌گرایی و حکومت مذهبی ایران فعالیت می‌کند.
- شاهین نجفی؛ خواننده، ترانه‌سرا و آهنگساز ایرانی است که محتوای انتقادی برخی آهنگ‌هایش علیه مقدسات دینی اسلام و شیعیان، جنجال‌برانگیز شد.[36][37]
- عرفان خواجه؛ استاد دانشگاه فلسفه است و به عنوان عضوی از بنیاد سکولاریزاسیون جامعه اسلامی فعالیت می‌کند.
- مصطفی کمال آتاترک؛ رزمندهٔ جنگ استقلال ترکیه، دولت‌مرد، نویسنده و بنیان‌گذار جمهوری ترکیه بود. او از طرفداران سکولاریسم و ناسیونالیسم بود. (شاید دین‌ناباور)[38][39][40][41][42][43][44][45][46][47]
بهائیان پیشین
- آرامش دوستدار؛ فیلسوف، نویسنده و روشنفکر خداناباور ایرانی است. دوستدار به دلیل ارائه نظریات انتقادی معروف دربارهٔ اسلام و فرهنگ دینی آن به شهرت رسید. او در کتاب امتناع تفکر در فرهنگ دینی که با واکنش‌ها و بحث‌های فراوان مواجه شد، فرهنگ اسلامی را مورد انتقاد قرار داده و دین‌ورزی را موجب بسیاری از مشکلات همچون عدم پرسشگری و تفکر می‌داند.[48]
منتقدان دیگر
- وی اس نی پال؛ نویسنده، و سفرنامه‌نویس هندی‌تبار و برنده جایزه نوبل ادبی و دارای نشان «شوالیه» بریتانیا، که اسلام را دینی استعمارگر می‌داند.[49]
مسلمانان منتقد (نقد درون‌دینی)
- عبدالکریم سروش؛ یک نواندیش و فیلسوف مسلمان ایرانی است که در بسیاری از زمینه‌ها به نقد و تجزیه و تحلیل دین اسلام پرداخته و برای رفع مشکلات جوامع اسلامی راه‌حل‌هایی ارائه کرده‌است.
- عبدالحسین زرین‌کوب؛ وی نویسنده اثر جنجالی دو قرن سکوت است که در آن به نقد، تجزیه و تحلیل حمله اعراب به ایران و قیام و مقاومت ایرانیان در برابر اعراب مسلمان می‌پردازد. زرین‌کوب پس از آن دو کتاب تحت عنوان بامداد اسلام و کارنامه اسلام در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۸ به چاپ رسانید.
- نصر حامد ابوزید؛ قرآن‌شناس مصری و متفکر آزاداندیش مسلمان بود که به دلیل تفسیر هرمنوتیک از قرآن و رویکرد تازه در تحلیل تاریخ زندگی محمد با استفاده از آیات قرآن مشهور شد و از سوی عده‌ای از بنیادگرایان و سلفی‌ها همچون ایمن الظواهری مرتد و مهدورالدم شناخته شد.[50]
- مصطفی ملکیان؛ فیلسوف و روشنفکر ایرانی است. او به دلیل نقد و تحلیل مسائل مرتبط با دین‌ورزی، مورد واکنش و انتقاد برخی اسلامگرایان و روحانیان داخل ایران مواجه شده‌است.[51][52] ملکیان همچنین از منتقدان «روشنفکری دینی» است و اساساً روشنفکری را با دین اسلام در تعارض می‌داند.[53]
- پروین دارابی؛ فعال ایرانی-آمریکایی، نویسنده و فعال حقوق زنان.[54]
جستارهای وابسته
منابع
- «بشار بن برد ابومعاذ». دانشنامه جهان اسلام.
- Doubt: A History: The Great Doubters and Their Legacy of Innovation from Socrates and Jesus to Thomas Jefferson and Emily Dickinson. به کوشش Hecht, Jennifer Michael, 1965.
- نیبرگ، مقدمه بر الانتصار ج ۱ ص ۱۲۳. به کوشش ابوالحسین خیاط.
- The Studi of Atheism. به کوشش Stephen Bullivant And Michael Ruse.
- الفهرست، ج ۱ ص ۲۱۶. به کوشش ابن ندیم.
- «محمد بن زکریای رازی». دانشنامه جهان اسلام.
- «محمد بن زکریای رازی - ویکی فقه». wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- Dante and Islam. به کوشش J.M. Ziolkowski.
- «سانسور بخش‌های جهنم از ترجمه فارسی «کمدی الهی» دانته». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۷.
- «صدها سال جسارت غرب مسیحی به پیامبر (ص)». hawzah.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۷.
- اشار به محمد، در نامه‌ای به فردریک کبیر (دسامبر ۱۷۴۰)، منتشر در Oeuvres complètes de Voltaire، جلد ۷ (1869)، ویرایش Georges Avenel، ص. ۱۰۵
- چرا مسلمان نیستم ابن وراق، ص ۳۵ ISBN 1-59102-011-5]
- http://home.comcast.net/~vincep312/islam.html
- Winston S. Churchill, from The River War, first edition, Vol. II, pages 248-50 (London: Longmans, Green & Co. , 1899)
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «List of critics of Islam». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۰۹ مارس ۲۰۱۳.
- میشل انفره: مانیفست بیخدا: پرونده‌ای علیه مسیحیت، یهودیت و اسلام Carlton, Vic. 2007, pp. 199-214.
- Harris, Sam (2005). The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason. W. W. Norton; Reprint edition. pp. 31, 149. ISBN 0-393-32765-5.
- Alison Flood (۲۰۱۸-۰۳-۲۰). «Richard Dawkins to give away copies of The God Delusion in Islamic countries». The Guardian.
- Benjamin Fearnow (۲۰۱۹-۰۳-۲۷). «Atheist Richard Dawkins Compares Islam to Cancer, Ridicules Pro-Muslim Liberal Critics». Newsweek.
- «معروفترین سپید مو بعد از مرلین مونرو، دشمن اسلام». BBC News فارسی. ۲۰۱۷-۰۳-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۸.
- «امام: «دموکراسی» ای که برای شما آنقدر عزیر است، مفهوم روشنی ندارد». خبرگزاری تسنیم. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۷. کاراکتر C1 control character در
|نشانی=در موقعیت 56 (کمک) - «انتقاد اوریانا فالاچی از مسلمانان در کتاب جدید «قدرت منطق»». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۷.
- «اوریانا فالاچی به خاطر سه کتاب علیه مهاجرت مسلمانان افراطی به اروپا تحت محاکمه قرار می‌گیرد: تهدید انفجار مسجد در ایتالیا». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۷.
- http://www.sami-aldeeb.com/
- رهبر، محمد (۲۰۱۹-۰۵-۰۶). «کتاب‌های صد سال اخیر ایران؛ مکتوبات آخوندزاده مقدمه ای بر روشنفکری ایران». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۸.
- حمید علوی. «میرزا آقاخان کرمانی؛ مرگ زیر درخت نسترن». بی‌بی‌سی فارسی.
- میرزا آقاخان کرمانی و نقد سنت. به کوشش محمدتقی قزلسفی، نگین نوریان دهکردی.
- میردامادی، یاسر (۲۰۱۹-۰۵-۰۷). «تجدد و تدین در متون پرنفوذ صد سال اخیر ایران». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- سی، مهرداد فرهمند بی بی. «شجاع الدین شفا؛ حکایت دین ستیزی از دیار قم». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- «دربارهٔ میرفطروس و تریبونی که وزارت ارشاد به او داد». مشرق نیوز. ۲۰۱۴-۰۷-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۶.
- «علی میرفطروس: کار روشنفکر، فرهنگ سازی نه سیاست بازی». www.bbc.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۶.
- «مردمک - محمدرضا نیکفر:شریعت اسلام فراموش‌شدنی است، نه اصلاح‌شدنی». مردمک. ۲۰۱۳-۰۳-۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۴-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۶.
- «NOSJOURNAAL - Bewaking voor ex-moslim Ehsan Jami». web.archive.org. ۲۰۰۷-۰۹-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- آمستردام، پژمان اکبرزاده روزنامه‌نگار مقیم. «افشین الیان: 'اگر جهان‌بینی اسلامی را تحلیل نکنیم، به صلح نخواهیم رسید'». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- «رادیو زمانه | گزارش ویژه | حقوق بشر | روزنامه‌نگار مسلمان ایتالیایی، کاتولیک شد». zamaaneh.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۱.
- «دربارهٔ حکم ارتداد شاهین نجفی». رادیو زمانه. 0001-11-30. دریافت‌شده در 2019-10-23. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - «'واکنش تند' به ترانه جدید یک خواننده رپ ایرانی». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۳.
- Reşat Kasaba, "Atatürk", The Cambridge history of Turkey: Volume 4: Turkey in the Modern World, Cambridge University Press, 2008; شابک ۹۷۸−۰−۵۲۱−۶۲۰۹۶−۳ p. 163; accessed 27 March 2015.
- Political Islam in Turkey by Gareth Jenkins, Palgrave Macmillan, 2008, p. 84; شابک ۰۲۳۰۶۱۲۴۵۸
- Atheism, Brief Insights Series by Julian Baggini, Sterling Publishing Company, Inc. , 2009; شابک ۱۴۰۲۷۶۸۸۲۶, p. 106.
- Islamism: A Documentary and Reference Guide, John Calvert John, Greenwood Publishing Group, 2008; شابک ۰۳۱۳۳۳۸۵۶۶, p. 19.
- ...Mustafa Kemal Atatürk, founder of the secular Turkish Republic. He said: "I have no religion, and at times I wish all religions at the bottom of the sea..." The Antipodean Philosopher: Interviews on Philosophy in Australia and New Zealand, Graham Oppy, Lexington Books, 2011, شابک ۰۷۳۹۱۶۷۹۳۶, p. 146.
- Phil Zuckerman, John R. Shook, The Oxford Handbook of Secularism, Oxford University Press, 2017, شابک ۰۱۹۹۹۸۸۴۵۵, p. 167.
- Tariq Ramadan, Islam and the Arab Awakening, Oxford University Press, 2012, شابک ۰۱۹۹۹۳۳۷۳۱, p. 76.
- "Atatürk İslam için ne düşünüyordu? - Türkiye Haberleri - Radikal". July 22, 2017. Archived from the original on 2017-07-22.
- On 1 November 1937, his speech in parliament he said:
« It is known by the world that, in our state administration, our main program is the Republican People's Party program. The principles it covers are the main lines that illuminate us in management and politics. But these principles should never be held equal to the dogmas of books that are assumed to have descended from the sky. We have received our inspirations directly from life, not from sky or unseen. (Atatürk'ün Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin V. Dönem 3. Yasama Yılını Açış Konuşmaları, in Turkish) » -
« Even before accepting the religion of the Arabs, the Turks were a great nation. After accepting the religion of the Arabs, this religion, didn't effect to combine the Arabs, the Persians and Egyptians with the Turks to constitute a nation. (This religion) rather, loosened the national nexus of Turkish nation, got national excitement numb. This was very natural. Because the purpose of the religion founded by Muhammad, over all nations, was to drag to an including Arab national politics. (Afet İnan, Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün El Yazıları, Türk Tarih Kurumu, 1998, p. 364.) » - لندن، کیهان (۲۰۱۵-۰۵-۳۰). «آرامش دوستدار: ما در اسلام پیر و فرتوت شدیم…». KAYHAN LONDON :: NEWS & VIEWS FOR A GLOBAL IRANIAN COMMUNITY / ENGLISH & PERSIAN. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- «خودداری «وی اس نی پال»، برنده نوبل ادبیات و از منتقدان اسلام، از شرکت در نشست ادبی استانبول». voanews.
- «نصر حامد ابوزید؛ از تفسیر تا تکفیر». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- Behnegarsoft.com (۲۰۱۴-۰۳-۱۱). «سخنان ملکیان با سخنان دشمنان اسلام در عصر جاهلیت هیچ تفاوتی ندارد». جهان نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- «قرآن رساله پیامبر است و ما باید کتاب خودمان را داشته باشیم/ اسلام وجود ندارد و شبه واقعیت است». مشرق نیوز. ۲۰۱۴-۰۳-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- فرهنگی، حشمت حکمت روزنامه‌نگار و پژوهشگر. «مصطفی ملکیان؛ روح ناآرام یک ایرانی در جستجوی حقیقت». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
- Darabi, Parvin Rage Against the Veil: The Courageous Life and Death of an Islamic Dissident ISBN 1-57392-682-5
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.