خردگرایی

راسیونالیسم یا رایَن‌باوری[1] یا خِرَدگرایی یا عقل‌گرایی یا مکتب اصالت عقل (به انگلیسی: Rationalism)، به معنی تکیه بر اصول عقلی و منطقی در اندیشه، رفتار و گفتار است.

تاریخ فلسفه
بر پایهٔ تمدن و مکان
بر پایه دین
بر پایه دوره و زمان
بر پایه افراد شاخص
بر پایه مکتب
بر پایه روش فلسفی
  • برهان و استدلال(بحث برهانی)
  • کشف وشهود(بحث ذوقی)
درگاه فلسفه

این واژه هنگامی که در ارتباط با اندیشمندانِ نخستینِ قرنِ هفدهم از جمله رنه دکارت، باروخ اسپینوزا، و گوتفرید لایب‌نیتس به کار رود، به معنایِ باور به عقل به عنوانِ تنها منبعِ معتبرِ شناخت است. این اندیشمندان کوشیدند تا حقایقِ اصلیِ هستی را از راهِ برهان و استدلالِ عقلی اثبات کنند.

خردگرایی دکارت

دکارت در کتاب مشهورِ خویش با نام گفتار در روش (و با زیرعنوان: «درست به کار بردن عقل، و جستجویِ حقیقت در علوم»)[2] توضیح می‌دهد که چگونه در بزرگسالی در تمامِ تعالیمِ رسمی و سنتی، اعم از دین و علم تردید کرد و به دنبال آن رفت که بنیاد محکمی برایِ آن همه آموزه‌هایی که همه بدیهی می‌انگاشتند بیابد. وقتی برایِ یک فرض، بنیادِ مطمئنی نمی‌یابیم، می‌توانیم یک مرحله عقب‌تر رفته و در چیزهایی تردید کنیم که آن فرض بر آن‌ها مبتنی است؛ یعنی فرض‌هایِ مرحلهٔ قبلِ آن. اگر این کار را ادامه دهیم به جایی می‌رسیم که این شک پدید می‌آید: «اصلاً آیا من وجود دارم؟» دکارت به همین مرحله رسید. او تلاش کرد وجود خویش را اثبات کند. جملهٔ معروفِ «می‌اندیشم پس هستم» همین تلاش را بیان می‌کند. استدلالِ دقیقِ دکارت به این ترتیب است: شک دارم که وجود دارم یا نه. اما در یک چیز شکی ندارم و آن وجودِ شک است. شک هست پس اندیشه هست.اندیشه هست پس وجودِ اندیشمندی هست. اندیشه ای که به وجود و حقیقت اشیا و مفاهیم میپردازد باید وجود داشته باشد .بدون وجود (من)self نمیتوان در مورد من و..اندیشید .بعدها این انتقاد مطرح شد که این استدلال هنوز اثبات نمی‌کند که وجود از آنِ من است. هرچند این انتقاد نیز وارد نیست چرا که به محض تحقق شئ وجود محقق شده است، خواه آن شئ یقین باشد و خواه آن شئ شک باشد. این مطلبی بوده است که دکارت به آن توجه نداشته است [3]

خردگرایی اسپینوزا

اسپینوزا در کتابِ اصلیِ خویش که امروزه به نامِ «اخلاق»[4] می‌شناسند، اصولِ جهان‌بینیِ وحدتِ وجودیِ خویش را مانندِ قضایایِ هندسه با شروع از چند تعریف و اصلِ موضوعه و آوردنِ اثبات‌هایی که به «مطلوب ثابت شد» ختم می‌شوند اثبات می‌کند. او به این نتیجه می‌رسد که تنها یک جوهرِ واحد در تمامِ هستی وجود دارد که می‌توان آن را خدا یا طبیعت نامید. به‌هرحال همهٔ جهان، انسان‌ها، حیوانات، درختان، نمودهایی از همان یک چیز است. اسپینوزا به دلیلِ اعتقاداتش توسطِ خاخام‌ها لعن و تکفیر شد. (دین اسپینوزا یهودی بوده‌است)[5][6]

خردگرایی لایب‌نیتس

لایب‌نیتس نخستین فیلسوفِ آلمانی که هم در عالمِ فلسفه و هم در ریاضیات شهرت دارد، مبدعِ مفهومِ مُناد در فلسفه و حسابِ دیفرانسیل و انتگرال است. کتابِ کوچک اما شناخته‌شدهٔ لایب‌نیتس «منادولوژی»[7] نام دارد که به فارسی نیز توسطِ یحیی مهدوی ترجمه شده‌است. او نیز به نوعی ادعا می‌کرد همهٔ فلسفه‌اش را از چند اصلِ معدود (مهم‌تر از همه اصلِ امتناعِ تناقض و اصلِ دلیل کافی) که به اعتقادِ وی اصولِ عقلانی هستند استخراج می‌نماید.

بافاصلهٔ کمی از این فلاسفه، تجربه‌گرایانِ ∗ انگلیسی، به این نتیجه رسیدند که منشأِ شناختِ بشر در واقع تماماً از تجربهٔ حسی و حواسِ پنجگانه است و نه از عقل. همین امر دلیلِ ناکامیِ تلاش‌هایِ قبلی برایِ اثبات‌هایِ دقیق و بی‌نقص بوده‌است. از جمله مهم‌ترین تجربه‌گرایان جان لاک، بارکلی و هیوم هستند. هیوم به‌ویژه به‌دلیلِ نقدهایش از اعتبارِ معرفتِ تجربی و نقدِ علیت مشهور است.

خردگرایی کانت

در سدهٔ هجدهم، فیلسوفِ معروفِ آلمانی، کانت برایِ پدید آوردنِ یک هم‌نهاد (ترکیبِ سازگاری‌بخش - سنتز) از عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی تلاش نمود. او بخش‌هایی از معرفت را که در عقل ریشه داشتند از بخش‌هایی که ناشی از تجربیات بودند جدا نموده و ادعا کرد که سهمِ هر یک را می‌توان به‌دقت مشخص نمود. تأثیرِ متقابل و مکملِ این دو عنصر را نیز می‌توان تشخیص داد. این معرفت‌شناسی منجر به آن می‌شود که برایِ معرفت، مرزهایی تعیین شود؛ مرزهایی که فراتر از آن‌ها سخن گفتن بی‌اساس خواهد بود.

خردگرایی و پست‌مدرنیسم

در دهه‌هایِ اخیر واژهٔ خردگرایی در ارتباط با مدرنیسم که نظامی اجتماعی مبتنی بر عقل و علم است به کار می‌رود. متفکرانِ پست‌مدرن معتقد اند که کاربردِ بی‌اندازهٔ خردگرایی موجبِ زندگیِ روانیِ دشواری برایِ بشر گردیده‌است. البته این نگرشِ انتقادی شباهتی با انتقاداتِ برخی اسلام‌گرایان از خردگراییِ مدرن ندارد. متفکرانِ پست‌مدرن در انتقادِ خود این منظور را ندارند که چیزی به جز عقل (مثلاً معنویت یا وحیِ دینی) می‌تواند اعتبارِ معرفتی داشته باشد.

جستارهای وابسته

پانویس
  1. reason:رایَن (پارسی میانه: رایزن، رای و…)
  2. «Literature.org - The Online Literature Library». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ مه ۲۰۰۷.
  3. حکمت علوی، میرزا محمد رضا صفائی تخته فولادی، اصفهان، 1399.
  4. Ethica. English by Benedictus de Spinoza - Project Gutenberg
  5. متنِ تکفیرنامه: http://www.mnstate.edu/mouch/spinoza/excomm.html بایگانی‌شده در ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
  6. کتاب مسئله اسپینوزا، آروین دیالوم}}
  7. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژوئن ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ مه ۲۰۰۷.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.