بابک پدر اردشیر

بابک (به پارسی میانه: Pāpak, Pābag) موبد آتشکده آناهیتا (ناهید، آناهید) بود. او دو پسر به نام‌های شاپور و اردشیر داشت. به درخواست پسر کوچکترش، اردشیر، او شاه پارس گوچهر (به عربی جزهر) را کشت و از شاهنشاه (شاهِ شاهان) اشکانی، اردوان پنجم خواست تا پادشاهی پسر ارشدش، شاپور را بر ایالت پارس به رسمیت بشناسد. اما با مخالفت اردوان پنجم روبرو شد. بعد از درگذشت او، شاپور و اردشیر بر سر تاج و تخت پادشاهی نزاع کردند که در نهایت، با مرگ مرموز شاپور، پادشاهی پارس از آنِ اردشیر بابکان شد. این رویداد، پیشینه رویدادهای دیگری شد که در نهایت، به فروپاشی شاهنشاهی اشکانی و بنیانگذاری شاهنشاهی ساسانی منجر گردید.

بابک 𐭯𐭠𐭯𐭪𐭩
سکه‌ای با تصویر بابک، ضرب اردشیر بابکان
شاه استخر
سلطنت	۲۰۵/۶ – ۲۰۷–۱۰
پیشین	گوچهر
جانشین	شاپور
درگذشته	۲۰۷–۲۱۰ استخر، پارس، ایران
همسر(ان)	رودک
فرزند(ان)	شاپور اردشیر دینگ
دین و مذهب	مزدیسنا

بنابر روایتی، شهربابک، توسط پدر اردشیر بابکان بنیان‌گذاشته شد.[1]

نام

بابک معرب نام ایرانی پاپک است.[2][3] و به معنی «پدر» است.[4] امیل بنونیست نشان داد که نام پاپک در آثار پهلوی و ارمنی، دیده شده‌است.[5]

منبع‌شناسی زندگانی پاپک

طرحی از سکهٔ دستهٔ نخست اردشیر بابکان؛ شمایل نیم‌رخ اردشیر بر روی سکه؛ چهرهٔ تمام‌رخ پاپک بر پشت سکه.

اولین فردی که به‌طور مفصلی از به قدرت رسیدن اردشیر بابکان و ساسانیان در قرن سوم میلادی نگاشت، گئو ویدن‌گرن بود که بیشتر مورخان آن را پذیرفتند. پژوهش‌های او، عمدتاً مبتنی بر متون عربی-فارسی بود که در حقیقت، بازتاب گزارش حکومتی (ساسانیان) از آغاز حکومت ساسانی است. سپس، ریچارد فرای به این نکته مهم اشاره کرد که در بررسی تاریخ ایران، اغلب با متونی مواجهیم که واقعیت‌ها را با الگوهای پیشین تطبیق می‌دهند. بدین ترتیب، در این متون، از اردشیر چهره‌ای حماسی تصویر کرده‌اند که احتمالاً با حقیقت هماهنگ نیست. یوسف ویزه‌هوفر، با مقایسه متون یونانی-رومی (باستان) با متون سریانی-ارمنی و فارسی-عربی، تصویر واقعی‌تری از اردشیر و اقدامات او عرضه کرد. دریایی هم‌نظر با فرای، می‌پندارد که متون عربی-فارسی مربوط به آغاز پادشاهی ساسانی تا دوران خسرو اول در قرن ششم میلادی، باید با احتیاط نگریست. این نگرش در مورد کتاب کارنامه اردشیر بابکان، نیز صادق است. نه به علت بی‌اهمیتی آن، بلکه به خاطر تفاوت‌های جهان‌بینی خاندان ساسانی در قرن سوم و درباریان شاهنشاهی (اشراف‌زادگان و موبدان) است. از این‌رو، کاتبان ساسانی، تصویر آرمانی از گذشته و اردشیر بابکان عرضه کردند که با آرمان‌های خسرو اول هماهنگ بود. طبعاً مورخان عربی-فارسی نیز به متون اواخر ساسانی اعتماد کردند و در نتیجه، نتوانستند از نقل داستانی حاضر و آماده از دوران اردشیر اول و دیگر پادشاهان اولیه ساسانی فراتر روند. با این وجود، شکاف‌هایی بین این متون وجود دارد که می‌توان حقایق را از لابلای آن بیرون کشید.[6]

تا به اکنون هیچ سکه‌ای که بتوان ضرب شدنش را به بابک نسبت داد یافت نشده‌است و سکه‌هایی هم که نام بابک و اردشیر بر روی او می‌باشند، احتمالاً به‌دست اردشیر ضرب شده‌است. بجز از نام او بر روی سکه‌ها و متون متاخرتر، هیچ منبعی که هم عصر بابک باشد وجود نمی‌دارد. کاملترین گزارشی که از زندگی بابک در دست است، روایت طبری‌ست که آن هم احتمالاً برگرفته از خداینامه یا دیگر تاریخ‌های رسمی گردآوری شدهٔ متاخرتر به‌دست ساسانیان است. با اینکه گزارش طبری مفصلترین و با جزئیاتترین روایت پیرامون زندگانی بابک می‌باشد، ولی راستی‌آزمایی آن ناشدنی‌ست.[7]

بنابر شرحِ کتیبهٔ شاپور یکم در نقش رستم، بابک شاهی محلی معرفی شده‌است. محل استقرار حکومت بابک، اصطخر بود؛ همچنین به استناد گزارش طبری از زندگی بابک، وی حاکم خیز [ناحیه‌ای در جنوب اصطخر، در کنارهٔ دریاچهٔ نمک باختگان] بود. براساس ستون‌نبشته‌های بیشاپور (که به پارسی میانه نوشته شده) می‌توان دریافت که وی در حدود سال‌های ۲۰۵–۲۰۶ میلادی علیه فرادستان پارتی خود شورید.[8]

تبار

گرچه دربارهٔ مؤسس سلسله ساسانی حرف‌های بسیاری می‌توان گفت، اصل و نسب خاندان ساسان و خود اردشیر بابکان هنوز در ابهام است. داستان‌ها و افسانه‌هایی که دربارهٔ تبار اردشیر و خاندان او گفته شده، چنان گوناگون و پرشمار است که نمی‌توان هیچ‌کدام را به سادگی پذیرفت. نباید فراموش کرد که بنیانگذار هر سلسله، برای کسب مشروعیتش، ادعا می‌کرد که از تبار پادشاهان باستان است. اگر اردشیر از خاندان اشرافی می‌بود، بر یک روایت یا یک خاندان تأکید می‌کرد، درحالی که داستان‌هایی که دربارهٔ تبار او نقل شده، بسیار متنوعند و این مهر تأئیدی بر فرضیه مذکور است؛ بدین معنی که او تلاش می‌کرده، تا از طریق همه سنت‌های ایرانیان و حتی بیگانگان، مشروعیت کسب کند.[9]

پیرامون نسبت بابک با ساسان، سندهای تاریخی متفاوت با محتوایی گاه متضاد وجود می‌دارد. طبری و دیگر مورخین اسلامی، ساسان را پدر بابک دانسته ولی برخی دیگر از اسناد تاریخی مانند کارنامهٔ اردشیر بابکان و شاهنامهٔ فردوسی، ساسان را داماد بابک می‌دانند.[10]

بنابر روایت طبری، بابک فرزند ساسان —متولی معبد آناهیتا در اصطخر— و رامبهشت —زنی از خاندان حاکم بازرنگی— بود. طبری چنین می‌گوید که بابک در هنگام تولد موی بلند می‌داشت که این را نشانهٔ «بخت بلند» دانستند.[11]

خانواده

بابک دو پسر به نام شاپور و اردشیر داشت. شاپور پسر ارشد و اردشیر پسر کوچکترش بود.[12]

زندگانی

پیش از شورش

آتشکده آناهیتا در بیشاپور

سکه اردوان پنجم

مجموعه تاریخی تنگ چوگان، بیشاپور، کازرون

بنابر منابع موجود، بابک موبد آتشکده آناهید (آناهیتا، ناهید) در شهر استخر بود. این معبد، مکان گردهمایی جنگجویان محلی پارسی بود که شیفته آئین این ایزد بودند. در دیوارنبشته‌ای در تخت‌جمشید نیز، به منصب دینی بابک اشاره شده‌است. اما این به معنی‌تبار پادشاهی خاندان اردشیر نیست. دیوارنبشته بابک در کاخ‌های هخامنشی، گواه اهمیت این یادمان‌ها برای ساسانیان است و در واقع، آنها تلاش می‌کردند همچون شاهان محلی پارس، خود را وارث بنیادهای هخامنشی معرفی کنند. از نظر دریایی، ناتوانی خاندان شاهی پارس در برابر اشکانیان موجب شد، موبدان برای شورش پیش‌قدم شوند. بررسی صحت این احتمال دشوار است، اما به گفته دریایی، در تاریخ ایران، این اولین باری نیست که یک رهبر دینی قیام می‌کند و می‌کوشد فلات ایران را به تصرف درآورد. بابک موبد آتشکده آناهید در استخر بود؛ پس احتمالاً قدرت دینی او و در نتیجه آگاهی اردشیر از سنت‌های دین زرتشت، پشتوانه داعیه رهبری اردشیر بوده‌است. آناهید، ایزد مهمی بود، چرا که در اوستا (آبان‌یشت)، پهلوانان، جنگجویان و شاهان به نیایش او پرداخته‌اند. در دوران اردشیر دوم هخامنشی هم، آناهید در کنار مهر (میترا) و اورمزد (اهورامزدا) پرستیده می‌شد؛ بنابراین پرستش آناهیتا در پارس، پیشینه‌ای دیرینه داشت و آتشکده او مکانی برای زنده نگه‌داشتن سنت‌های پارسی بوده‌است. شخصیت جنگجوی او با سنت‌های خاور نزدیک (ایشتار)، هلنی (آتنا) و ایرانی همگون بود و به این پادشاهی ساسانی مشروعیت بخشید.[13]

شورش علیه اشکانیان

به هر روی، بابک احتمالاً در دوران پادشاهی بلاش پنجم سراسر ایالت پارس را زیر فرمان خود متحد ساخت. بنابر برخی منابع مانند کتیبهٔ شاپور بر ستونی در بیشاپور، در حدود سال ۲۰۵ یا برپایهٔ برآوردی دیگر سال ۲۰۸ میلادی، اتفاق مهمی حدوث می‌کند که مبدأ تاریخ ساسانی قرار می‌گیرد. به‌سبب نبود منابعی برای بررسی دقیق این اتفاق، چندین حدس پیرامون این تاریخ زده شده‌است. شاید در این تاریخ بابک پادشاهی که در ایالت پارس حکومت می‌رانده را برانداخته‌بود یا در این تاریخ استقلال خود را از پارتیان اعلام داشته‌بود.[14]

به روایت طبری، در هنگام هفت سالگی اردشیر، بابک از حاکم وقت که گوچهر، فردی از خاندان بازرنگی بود، خواست تا فرزندش اردشیر را برای پروردن نزد حاکم دارابگرد (که تیری نام داشت) بفرستد. چندی بعد اردشیر پس از مطیع ساختن چندین حاکم محلی، با نوشتن نامه به بابک از وی درخواست که علیه گوچهر بازرنگی بشورد و بابک نیز چنین کرد و گوچهر را بکشت. سپس بابک از اردوان پنجم، شاهنشاه اشکانی درخواست که تاج‌وتخت گوچهر را به فرزندش شاپور دهد که اردوان از پذیرش این درخواست سرباز زد و اندکی بعد بابک مُرد و پسرش شاپور بر جای پدر بر تخت نشست.[15]

ضرب سکه و جانشینی

بابک پس از به چنگ آوردن حکومت پارس قاعدتاً می‌بایست سکه‌ای به نام خود و پدرش ساسان ضرب کرده باشد؛ اما تاکنون سکه‌ای از پاپک بدین شکل به دست نیامده‌است. تنها پنج‌درهم نقره به نام شاپور پسر بزرگ بابک، یافت شده‌است. بر روی این سکه تصویر شاپور بر تخت شاهی پارس و بر پشت سکه تصویر بابک با کلاه مرواریددوزی شده که بر آن شکل ویژهٔ پنج گوشه‌ای درشت نصب گردیده، ضرب شده‌است. این سکه‌ها مطابق با نوع سکه‌های معمولی پارس است. تصویر شاپور و بابک در نگاره‌های تخت جمشید نیز دیده می‌شود.[16]

بابک، شاپور، پسر بزرگش را به جانشینی برگزید و سکه‌هایی را نیز ضرب کرد که تصویر هر دوی آنها را بر روی یک سکه نشان می‌دهد، اما اردشیر، پسر دومش، این ولیعهدی را نپذیرفت، شاپور را کشت؛ سپس سکه‌هایی با تصویر خود و پدرش ضرب کرد.[17]

پانویس

1. لغتنامهٔ دهخدا، مدخل «بابک» بایگانی‌شده در ۲۵ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine
2. ئوئار، «بابک خرم‌دین در دیدگاه خاورشناسان»، بابک خرمدین، 155-156.
3. SOURDEL، «BĀBAK»، Encyclopaedia of Islam، ۸۴۴.
4. بهرامیان، «بابک خرمدین»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 23–26.
5. Frye، BĀBAK، 298-299.
6. دریایی، «رازهای خاندان ساسان»، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ۱۸–۲۴.
7. Frye، BĀBAK، 298-299.
8. Frye، BĀBAK، 298-299.
9. دریایی، «رازهای خاندان ساسان»، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ۱۸–۲۴.
10. Frye، BĀBAK، 298-299.
11. Frye، BĀBAK، 298-299.
12. دریایی، «رازهای خاندان ساسان»، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ۱۸–۲۴.
13. دریایی، «رازهای خاندان ساسان»، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ۱۸–۲۴.
14. فرای، تاریخ ایران کمبریج، ۲۱۷–۲۱۹.
15. Frye، BĀBAK، 298-299.
16. لوکونین، «تمدن ایران ساسانی»، ۴۲.
17. دریایی، «رازهای خاندان ساسان»، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ۱۸–۲۴.

منابع

• ئوئار، کلمان (۱۳۸۴). «بابک خرم‌دین از دیدگاه خاورشناسان». بابک خرمدین. ترجمهٔ سعید نفیسی. تهران: انتشارات اساطیر. ص. ۱۵۵-۱۵۶. شابک ۹۶۴-۳۳۱-۳۲۸-X.
• بهرامیان، علی (۱۳۸۱). «بابک خرمدین». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۱. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۲۳–۲۶. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۰۷-۶.

• لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (۱۳۸۴). تمدن ایران ساسانی. ترجمهٔ عنایت‌الله رضا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۶۴-۴۴۵-۶۶۱-۰.
• فرای، ریچارد (۱۳۸۲). تاریخ ایران کمبریح. سوم، قسمت اول. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۰۰۲۳-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۸۲). تاریخ و فرهنگ ساسانی. ترجمهٔ مهرداد قدرت دیزجی. تهران: انتشارات ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۰۸-۲.
• دریایی، تورج (۱۳۹۱). ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان. ترجمهٔ آهنگ حقانی، محمود فاضلی بیرجندی. تهران: کتاب پارسه. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۷۳۳-۵۵-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۸۴). شاهنشاهی ساسانی. ترجمهٔ مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۳۶-۸.
• دریایی، تورج (۱۳۹۲a). امپراتوری ساسانی. ترجمهٔ خشایار بهاری. تهران: نشر فرزان روز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۲۱-۳۸۸-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۹۲b). ساسانیان. ترجمهٔ شهناز اعتمادی. تهران: انتشارات توس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۵-۷۲۹-۶.

• Frye, R. N (1989). "BĀBAK". Encyclopædia Iranica. 3. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 298-299. Archived from the original on ۱۷-۱۲-۲۰۱۱. Retrieved ۱۷-۱۲-۲۰۱۱. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help)
• Shapur Shahbazi, A (2005). "SASANIAN DYNASTY". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. Retrieved ۶/۲۶/۲۰۱۵. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)
• Wiesehöfer, Joseph (1986). "ARDAŠĪR I i. History". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 17 November 2012, Last Updated on 11 August 2011 Unknown parameter |ماه= ignored (help)
• SOURDEL, D (1986). "BĀBAK". Encyclopaedia of Islam. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 844. ISBN 90-04-08114-3.
• Frye, Richard N (1990). "BĀZRANGĪ". Encyclopædia Iranica. 4. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 66. Archived from the original on 2012-10-22. Retrieved 2012-10-22.
• Daryaee, Touraj (2010), ARDAXŠĪR AND THE SASANIAN'S RISE TO POWER, STUDIA CLASSICA ET ORIENTALIA, archived from the original (PDF) on 17 November 2012
• Daryaee, Touraj (2008), The Political History of Ērānšahr (224-651 CE), e-Sasanika 2, Irvine: University of California, archived from the original (PDF) on 17 November 2012

برای مطالعهٔ بیشتر

• شکی، منصور (۱۳۶۹). «ساسان که بود؟». ایرانشناسی. تهران: بنیاد مطالعات ایران. بهار (۵): ۷۷ تا ۸۸. دریافت‌شده در ۷/۹/۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)

• Huart, Cl (2012). "Bābek". Encyclopaedia of Islam (First Edition (1913-1936) ed.). E.J. Brill. Retrieved 2012-03-30.
• “Ardašīr ī Bābakān and the Decapitated Heads at the Anāhītā Fire-Temple,” Iranshenasi, A Journal of Iranian Studies, vol. xvi, no. 4, winter 2005, pp. 659–662.
• Schippmann, Klaus (1986). "ARTABANUS". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 17 November 2012, Last Updated on 15 August 2011 Unknown parameter |ماه= ignored (help)
• Schippmann, Klaus (1988). "BALĀŠ". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 17 November 2012. Unknown parameter |ماه= ignored (help)
• Geo Widengren, “The Establishment of the Sasanian Dynasty in the Light of New Evidence,” in La Persia nel Medioevo, Rome, 1971, pp. 711–82.
• E. Benveniste, Titres et noms propres en iranien ancien, Paris, 1966
• Wiesehöfer, Josef (1999). "FĀRS ii. History in the Pre-Islamic Period". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. IX. Retrieved ۶/۲۹/۱۲۰۱۵. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بابک پدر اردشیر در ویکی‌گفتاورد موجود است.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بابک پدر اردشیر موجود است.