نسخه‌های دیوان حافظ

این مقاله به چاپ‌های دیوانِ حافظ می‌پردازد. آنچه که از اشعارِ حافظ به چاپ رسیده، دربردارندهٔ مجموعه‌های ناقص و کامل، غیرانتقادی و انتقادی، چاپِ سنگی، خوشنویسی‌شده، نسخه‌برگردان و حروف‌چینی چاپی است. در کتابشناسی حافظ گردآوریِ مهرداد نیکنام به‌سال ۱۳۶۷، ۳۰۰ دیوانِ چاپی و در کتابشناسیِ حافظ‌پژوهان و حافظ‌پژوهی گردآوریِ ابوالقاسم رادفر به‌سال ۱۳۶۸ ه‍.ش، ۲۲۵ دیوانِ چاپی فهرست شده‌اند و پس از آن نیز چاپ‌های بسیارِ دیگری منتشر شده‌اند.[1]

از سلسله مقالات دربارهٔ
هنر و اندیشه
دیگر
  • حافظ‌پژوهان
  • دستنویس‌های دیوان حافظ
این فهرست ممکن است ناکامل باشد و هرگز نتوان آن را کامل کرد. با گسترش آن با استفاده از منابع معتبر، به ویکی‌پدیا کمک کنید.

فهرست
فهرستِ چاپ‌های دیوانِ حافظ
ردیف تاریخ چاپ تصحیح یا نسخهٔ مبنا توضیحات
۱ ۱۷۹۱ م چاپ سنگی توسط انتشاراتِ آپجان در کلکته تصحیحِ ابوطالب لندنی برپایهٔ دوازده نسخهٔ خطی در ۱۵۷ برگه به‌قطع رحلی از کهن‌ترین چاپ‌های دیوانِ حافظ؛ سفارش از سوی ریچارد جانسن، عضوِ کمپانی هند شرقی؛ تقدیرِ ویلیام جونْز از جانسن برای این اقدام[2][3]
۲ ۱۲۴۳ ه‍.ق/۱۸۲۷ م چاپ در بولاق به‌فرمانِ محمدعلی پاشا، نایبُ‌الْحکومهٔ مصر[4]
۳ ۱۲۴۳ ه‍.ق/۱۸۲۷ م چاپ در کلکته به‌کوششِ بدرعلی عظیم‌آبادی دربردارندهٔ پیشگفتارِ محمّد گُلَندام[5]
۴ چاپ در کلکته توسط سرگرد جَرِت از متن‌های امتحانیِ فارسیِ کارمندانِ نظامی و دولتی در هند؛ مورد استفادهٔ هِنری ویلْبِرفورْس کِلارْک در ترجمه‌اش[6]
۵ ۱۸ محرّم ۱۲۵۴ ه‍.ق/۱۳ آوریل ۱۸۳۸ م نخستین چاپ سنگی در ایران در قطعِ جیبی[7]
۶ ۱۸۵۴ تا ۱۸۵۶ م چاپ در لایپزیگ به‌کوشش هِرمان بروکهاوْس با عنوانِ دفتر شعر حافظ دربردارندهٔ بخشِ بزرگی از شرحِ سودی[8]
۷ ۱۸۵۸ تا ۱۸۸۴ م چاپ در وین در سه جلد ترجمهٔ فینتسنتس روزنتسوایگ فون شواناو با عنوانِ دیوان شاعر غزل‌سرای بزرگ حافظ[9]
۸ ۱۳۱۴ ه‍.ق/۱۸۹۶ م و ۱۳۲۲ ه‍.ق/۱۹۰۴ م دو نوبت چاپ سنگی در بمبئی به‌کوشش و تصحیحِ محمد قدسی حسینی برپایهٔ پنجاه نسخهٔ دستنویس و چاپی در طول هشت سال مشهور به چاپ «قدسی»؛ رواج تا پیش از تصحیحِ قزوینی و غنی در ۱۳۲۰ ه‍.ش/۱۹۴۱ م؛ بهره‌گیریِ هوشنگ ابتهاج از آن در تصحیح خویش[10]
۹ ۱۳۰۶ ه‍.ش/۱۹۲۷ م و چاپ مجدد به‌طور افست در ۱۳۶۹ ه‍.ش/۱۹۸۰ م چاپ در تهران تصحیح عبدُالرّحیم خلخالی برپایهٔ چهار نسخهٔ دستنویس درجِ اختلافِ نسخه‌ها در پاورقی؛ دارای خطاهای بسیار؛ نسخهٔ مبنای تصحیحِ قزوینی و غنی؛ پایهٔ بسیاری از چاپ‌های دیوان؛ استفاده از آن با واسطهٔ نسخهٔ قزوینی و غنی به‌خاطرِ دردسترس نبودنش[11] وفاداریِ کاملِ مصحح به متنِ نسخهٔ ۸۲۷ ه‍.ق[12]
۱۰ ۱۳۱۵ ه‍.ش/۱۹۳۷ م و چندین بار تجدیدِ چاپ پس از آن چاپ در تهران نخستین تصحیحِ انتقادیِ دیوان به‌کوششِ حسین پژمان بختیاری برپایهٔ سه نسخهٔ دستنویسِ ناقص دارای مقدمه‌ای طولانی و شاعرانه در چاپ‌های بعدی؛ خرده‌گیری بر روشِ قزوینی در مقابله در مقدمهٔ چاپ‌های پسین[13]
۱۱ ۱۳۲۰ ه‍.ش/۱۹۴۱ م با بیش از پنجاه بار تجدیدِ چاپ چاپ توسط انتشارات زوار در تهران تصحیحِ انتقادیِ دیوان توسطِ محمد قزوینی و قاسم غنی برپایهٔ مقابلهٔ نسخهٔ دستنویس به‌تاریخ ۸۲۷ ه‍.ق مورد استفادهٔ خلخالی با هفده نسخهٔ دستنویسِ تازه‌تر؛[14] به‌پیشنهادِ اسماعیل مرآت، وزیرِ فرهنگِ وقت[15] خوشنویسیِ تصحیح به‌خطِ حسن زرین‌خط؛ عدمِ یادداشتِ تفاوت‌های کار با نسخهٔ خلخالی؛ عدم گزارشِ منابعِ ابیاتِ افزوده و خوانش‌های خارج از نسخهٔ خلخالی؛ پایهٔ دیوان‌های خوشنویسی‌شدهٔ بسیار مانند اثرِ خسرو خروش؛ چاپی دربردارندهٔ پیوستِ افزوده‌های قزوینی از دیگر منابع و نمایهٔ ابیات به‌کوشش عبدالکریم جربزه‌دار در تهران به‌سال ۱۳۶۷ ه‍.ش[16] با وجود چاپ‌های فراوان، تنها چاپ‌های زوار و اساطیر برای این تصحیح اعتبار کامل دارند.[17]
۱۲ سه نسخه در سه چاپ ۱۳۳۷، ۱۳۴۹ و ۱۳۵۹ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیح پرویز ناتل خانلَری با عنوان غزل‌های خواجه حافظ شیرازی برپایهٔ غزل‌های موجود در «جُنگِ اسکندرمیرزا» نگاه‌داری‌شده در موزهٔ بریتانیا و مقابله با سه نسخهٔ تازه‌تر؛ تصحیحِ دوم برپایهٔ چهارده نسخهٔ کهن؛ یکسانی نسخه‌های مبنا و روش تصحیح در تصحیح دوم و سوم تجدید نظر در تصحیحِ دوم و تجدیدِ چاپش در دو مجلّد در تهران و به‌سال ۱۳۶۲ ه‍.ش؛ چاپی علمی؛ برترین تصحیح از سوی بعضی حافظ‌پژوهان یا یکی از پنج تصحیح برترِ دیوانِ حافظ از سوی همهٔ حافظ‌پژوهان[18][19]
۱۳ ۱۳۴۵ ه‍.ش و چندین تجدید چاپ چاپ در تهران تصحیحِ ابوالقاسم اَنجَوی شیرازی دارای مقدمه‌ای از علی دشتی، حواشی و فهرستِ ابیات[20]
۱۴ ۱۳۴۷ ه‍.ش چاپ در دو جلد در شیراز تصحیحِ مسعود فرزاد با عنوانِ جامعِ نُسَخِ حافظ پژوهشی بیهوده با روشی غیرعینی و فاقدِ ارزشِ علمی؛ انتشارِ تنها ده مجلد پیش از درگذشتِ مصحح در ۱۳۵۹ ه‍.ش؛ چاپ مجلدی دیگر توسط علی حصوری در تهران به‌سال ۱۳۶۲ ه‍.ش[21]
۱۵ ۱۳۴۸ ه‍.ش چاپ در تهران کار ایرج افشار با عنوانِ دیوانِ کهنهٔ حافظ برپایهٔ غزل‌های نوشته بر حاشیهٔ نسخه‌ای بی‌تاریخ از دیوانِ سلمان ساوُجی باورِ افشار به کتابتِ این نسخه در حدودِ دو دههٔ نخست سدهٔ نهم ه‍.ق؛ مقایسه با نسخهٔ قزوینی و غنی از سوی افشار و ذکرِ اختلاف‌ها در حاشیه[22][23]
۱۶ ۱۹۷۱ م چاپِ نسخه‌برگردان در کراچی نسخه‌ای از مجموعهٔ محمود شیرانی نگاه‌داری‌شده در کتابخانهٔ دانشگاه پنجاب به‌تاریخ ۸۹۴ ه‍.ق با خوشنویسیِ محمود بن حسن نیشابوری همراه با مقدمهٔ ممتاز حسن[24]
۱۷ ۱۳۵۰ ه‍.ش و ۱۳۵۲ ه‍.ش و تجدید چاپ در ۱۳۷۱ ه‍.ش چاپ در مشهد و تهران تصحیحِ محمدرضا جلالی نایینی و نَذیر احمد برپایهٔ نسخهٔ گورکهپور نگاه‌داری در کتابخانهٔ سیدهاشم سبزپوش و چاپ دوم برپایهٔ همین نسخه و نسخهٔ گزیده‌ای از کتابخانهٔ ایاصوفیه مقابله با نسخه‌های دستنویسِ بسیارِ دیگر و چندین نسخهٔ چاپی و بررسیِ اختلاف و ذکر در پاورقی در هر دو چاپ؛ یکی از معتبرترین چاپ‌ها از نظرِ دقت در مقابله[25]
۱۸ ۱۳۵۴ ه‍.ش در دو نوبت و چاپ سوم در ۱۳۶۰ ه‍.ش و چندین بارِ دیگر تجدید چاپ چاپ در تهران تصحیحِ احمد شاملو با عنوانِ حافظ شیراز، به روایتِ احمد شاملو فاقدِ مبنایی علمی، اما محبوب به‌ویژه نزدِ جوانان؛ عدمِ تعیینِ نسخه‌های دستنویسِ مورد استفاده در تصحیح از سوی مصحح؛ مهم‌ترین ویژگیِ آن، ترتیبِ منطقیِ ابیات به‌گفتهٔ خود مصحح و نقدِ آن از سوی بهاءالدین خرمشاهی؛ تغییرِ متنِ اشعار از چاپی به چاپی دیگر؛ استفادهٔ نابه‌جا از نقطه‌گذاری و حروفِ سیاه[26]
۱۹ ۱۳۵۴ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیحِ یحیی قریب برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۶۲ ه‍.ق و نسخه‌ای متعلق به سدهٔ دهم هجری قمری همراه با مقابله با چند نسخهٔ دستنویس و چاپی؛ دربردارندهٔ واژه‌نامه، یادداشت، حاشیه و تعلیقات مصحح تصحیحی علمی و نسبتاً معتبر؛ خودداری از تصحیح ذوقی و مبنا قراردادن نسخه‌های کهن[27][28]
۲۰ ۱۳۵۶ و ۱۳۷۶ و ۱۳۸۵ ه‍.ش چاپِ نخست در تبریز و چاپِ دوم و سوم در تهران تصحیحِ رشید عِیْوَضی و اکبر بهروز برپایهٔ سه نسخهٔ کامل به‌تاریخ ۸۱۳، ۸۲۲ و ۸۲۵ ه‍.ق نگاه‌داری‌شده در ایاصوفیه، کتابخانهٔ موزهٔ طوپقاپی و کتابخانهٔ نورعثمانیه؛[29] چاپ دومِ عیوضی برپایهٔ هشت نسخه به‌تاریخ‌هایی از ۸۱۳ تا ۸۲۷ ه‍.ق[30][31] تصحیح سوم برپایهٔ نُه نسخهٔ کامل دستنویس؛ دربردارندهٔ ۴۸۵ غزل، ۴ قصیده، ۳ مثنوی، یک ترکیب‌بند، ۵۱ قطعه، ۲ فردیات و ۲۶ رباعی با مقدمه‌ای در ۵۰ صفحه[32]
۲۱ ۱۹۸۸ م چاپ در دهلی نو کارِ نذیر احمد در چاپِ دو نسخهٔ دستنویسِ هندی یکی از گلچینِ شعریِ نگاه‌داری‌شده در موزهٔ سالار جنگِ حیدرآباد به‌تاریخ ۸۱۳ ه‍.ق و دیگری از نسخهٔ کتابخانهٔ آصفیّهٔ حیدرآباد به‌تاریخ ۸۱۸ ه‍.ق مقابله با نسخه‌های دیگر و نسخهٔ قزوینی و غنی در هر دو ویرایش[33]
۲۲ ۱۳۶۷ ه‍.ش چاپِ نسخه‌برگردان در تهران نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۰۵ ه‍.ق به‌گفتهٔ رکنُ‌الدّین همایونفَرُّخ اعتقادِ بهاءالدّین خرمشاهی بر تاریخ‌گذاریِ نادرستِ نسخه به‌خاطرِ وجودِ غزلی دربارهٔ نبرد کربلا افزوده احتمالاً در روزگارِ صفوی[34]
۲۳ ۱۹۹۲ م چاپ نسخه‌برگردان در دهلی نو نسخه‌ای احتمالاً متعلق به سدهٔ نهم هجری قمری نگاه‌داری‌شده در کتابخانهٔ عمومی شرقی خدابخش در پتنه تهیه‌شده در هرات با توجه به دستخطِ سلطان حسین بایقرا در برگِ آخر؛ استفاده برای تفَأُّل[35]
۲۴ ۱۳۶۲ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیحِ احمد سهیلی خوانساری برپایهٔ مقابلهٔ چهار نسخه[36]
۲۵ ۱۳۶۷ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیحِ عبدالعلی ادیب برومند و پوراندخت ادیب برومند برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۷۴ ه‍.ق و نسخه‌های خانلری و قزوینی و غنی[37]
۲۶ ۱۳۶۹ ه‍.ش چاپ دوم در تهران به‌کوشش سید عبدالله موسوی دیزکوهی تصحیحِ سید محمد محیط طباطبایی با مقدمه‌ای از وی و با خوشنویسیِ محمدعلی سبزه‌کار؛ با وجود گفتهٔ مصحح دربارهٔ وفاداری به نسخهٔ سدهٔ نهم هجری قمری، دارای اختلاف با تصاویر نسخهٔ عکسیِ آن؛ دارای ۴۳۶ غزل، قطعات، ساقی‌نامه و ۱۳ رباعی؛ عدم وجودِ بسیاری از غزل‌های اصیل و همهٔ مُلَمَّعات و درعین‌حال وجودِ چندین غزلِ الحاقی با تذهیب و تشعیرِ مدرن آیدین آغداشلو[38]
۲۷ ۱۳۵۳، ۱۳۷۱ و ۱۳۷۷ ه‍.ش چاپ در تهران سه چاپ به‌تصحیحِ سلیم نیساری؛ تصحیحِ نخست برپایهٔ چهار نسخهٔ قدیمی؛ تصحیحِ دوم برپایهٔ چهل و سه نسخهٔ دستنویس؛ تصحیحِ سوم برپایهٔ چهل و هشت نسخهٔ دستنویس سدهٔ نهم هجری قمری[39]
۲۸ ۱۳۷۲ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیحِ محمدرضا جلالی نایینی و عبدالله نورانی وصال برپایهٔ شش نسخهٔ دستنویس؛ دارای دو مقدمهٔ گلندام و مصححان[40]
۲۹ ۱۳۷۳ ه‍.ش چاپ در تهران تصحیحِ هوشنگ ابتهاج برپایهٔ سی و یک نسخهٔ دستنویس[41] دوریِ مصحح از سنتِ مصححان دربارهٔ اولویت‌بخشی به نسخه‌های کهن‌تر؛ اعتقادِ مصحح به الزاماً درست نبودنِ خوانش‌ها در بیشترِ نسخه‌های دستنویس[42]
۳۰ ۱۳۷۳ ه‍.ش چاپ توسط انتشارات دوستان در تهران تصحیحِ بهاءالدین خرمشاهی برپایهٔ مقابلهٔ سه نسخه و تطبیق با هشت نسخهٔ معتبر چاپی؛ دربردارندهٔ ۴۹۶ غزل، ۲ مثنوی، ۲۹ قطعه و ۴۲ رباعی بدون قصیده و مقدمهٔ گلندام دارای مقدمه‌ای مفصل و کشفُ الْابیات؛ هدفِ ارائهٔ نسخهٔ خلخالی با شیوه‌ای علمی‌تر از سوی مصحح[43][44]
۳۱ ۱۳۷۸ و ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ ه‍.ش چاپ توسط انتشارات فرزان در تهران چاپی تازه به‌کوششِ هاشم جاوید و بهاءالدّین خرمشاهی؛ هدفْ ارائهٔ نسخه‌ای واحد از شش تصحیح معتبر پیشین شامل قزوینی–غنی، خانلری، جلالی نایینی–نورانی وصال، سلیم نیساری، عیوضی–بهروز و سایه با مبنای تصحیح قزوینی–غنی و درجِ تفاوت‌های دیگر تصحیح‌ها در پاورقی‌ها و نیز پرداختن به مبانی و روشِ مصححان؛ دربردارندهٔ ۴۹۵ غزل، ۳ قصیده، ۲ مثنوی، ۳۴ قطعه و ۴۲ رباعی به‌همراهِ مقدمهٔ گلندام[45][46]
۳۲ ۱۳۷۹ ه‍.ش چاپ در تهران چاپِ دیوان به‌کوششِ احمد مجاهد برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۹۰۷ ه‍.ق نسخه‌ای با حواشی و دربردارندهٔ ۶۴۶ غزل؛ گردآوری یک سده پس از درگذشتِ حافظ[47]
۳۳ ۱۳۷۹ ه‍.ش چاپ در تهران چاپِ دیوان با ویراستاریِ سید صادق سجادی و علی بهرامیان با عنوانِ دیوان حافظ براساس نسخهٔ نویافتهٔ بسیار کهن به‌همراهِ توضیحاتی از کاظم برگ‌نیسی همراه با شرح و حاشیهٔ ۴۰۷ غزل[48]
۳۴ ۱۳۸۰ ه‍.ش چاپ در تهران گردآوری دیوان با عنوان خاطر مجموع، جامع دیوان حافظ به‌گردآوری شفیع شجاعی ادیب برپایهٔ ۲۱ چاپِ معتبر[49]
۳۵ ۱۳۸۷ ه‍.ش چاپ در شیراز چاپِ دیوان با تصحیح و تطبیقِ ضیاءالدّین ترابی برپایهٔ نسخهٔ ۸۲۲ ه‍.ق به‌کتابتِ جعفر الحافظ نگاه‌داری‌شده در موزهٔ طوپقاپوسرای؛ دربردارندهٔ ۴۴۱ غزل، یک قطعه، دو مثنوی و چند سرودهٔ پراکنده مانند ماده‌تاریخ‌ها؛ بهره‌گیری از نسخهٔ قزوینی و غنی در ویرایشِ ابیاتِ ناقص و نامفهومِ نسخه[50]
۳۶ ۱۳۸۸ ه‍.ش چاپ توسط انتشارات نوید شیراز در شیراز چاپِ دیوان با عنوانِ دیوان جامع حافظ به‌کوششِ محمود رُکن برپایهٔ ده چاپ دیوان شامل قزوینی–غنی، خانلری، جلالی نایینی–نورانی وصال، پژمان بختیاری، خلخالی، قدسی، نیساری، انجوی، سایه و عیوضی–بهروز، همراه با توضیحات و واژه‌نامه؛ اساسِ کار برپایهٔ چاپِ خانلری؛ دربردارندهٔ همهٔ قالب‌های شعریِ موجود از حافظ؛ از بهترین چاپ‌های ذوقیِ دیوان[51]
۳۷ ۱۳۷۵ و ۱۳۸۹ ه‍.ش چاپ نخست توسط نشر خرم در قم و چاپ دوم توسط نشر نی در تهران تصحیحِ محمود راستگو برپایهٔ ۴ نسخهٔ چاپیِ قزوینی–غنی، خانلری، ابتهاج و نیساری؛ ارائهٔ هفت معیارِ سبک‌شناسانه از سوی مصحح در روشِ تصحیح؛ باورِ مصحح به «کاری تازه و جداگانه» نسبت به اثر خویش تصحیحی علمی–ذوقی[52][53]

یادداشت‌ها

    پانویس
    1. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۸.
    2. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۸.
    3. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    4. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۸.
    5. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۸.
    6. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۸.
    7. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    8. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    9. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    10. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    11. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    12. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    13. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹.
    14. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    15. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۳۵.
    16. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۵۹–۶۶۰.
    17. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۳۶.
    18. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۰.
    19. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۲۳.
    20. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۰.
    21. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۰.
    22. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۰–۶۶۱.
    23. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    24. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱.
    25. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱.
    26. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۰.
    27. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    28. ضیاء، «دیوان حافظ قریب»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۳۲.
    29. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    30. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    31. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    32. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۲۷–۱۱۲۸.
    33. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱.
    34. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱.
    35. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱.
    36. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    37. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    38. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۱۳–۱۱۱۴.
    39. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۱–۶۶۲.
    40. ضیاء، «دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۳۴.
    41. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    42. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    43. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    44. خرمشاهی، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۲۶.
    45. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    46. خرمشاهی، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۲۵–۱۱۲۶.
    47. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    48. خرمشاهی، «حافظ»، دانشنامهٔ زبان، ۲:‎ ۶۶۲.
    49. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    50. خدابنده‌لو، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۲۰.
    51. ضیاء، «دیوان جامع حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۱۱.
    52. سجادی، «زندگی و روزگار حافظ»، دائرةالمعارف اسلامی، ۱۹:‎ ۵۹۲.
    53. ضیاء، «دیوان حافظ»، دانشنامهٔ حافظ، ۲:‎ ۱۱۱۹–۱۱۲۰.

    منابع
    • آذرنوش، آذرتاش؛ اینجنیتو، دومینیکو؛ باقری، بهادر؛ بلوکباشی، علی؛ بیات، علی؛ پاکتچی، احمد؛ خرمشاهی، بهاءالدین؛ دادبه، اصغر؛ ساجدی، طهمورث؛ سجادی، صادق؛ سمسار، محمدحسن؛ شمس، اسماعیل؛ عبدالله، صفر؛ کردمافی، سعید؛ کیوانی، مجدالدین؛ مسعودی آرانی، عبدالله؛ میثمی، حسین؛ میرانصاری، علی؛ نکوروح، حسن؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق؛ بخش هنر و معماری (۱۳۹۰). «حافظ». در سید محمدکاظم موسوی بجنوردی. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۹. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸۶۰۰۶۳۲۶۰۴۷.
    • پورنامداریان، تقی؛ حسنلی، کاووس؛ خرمشاهی، بهاءالدین؛ دبروئین، جِی. تی. پی؛ عبداللهی، علی؛ نیساری، سلیم؛ نیکنام، مهرداد (۱۳۸۶). «حافظ». در اسماعیل سعادت. دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی. ۲. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۶۴-۷۵۳۱-۶۲-۱.

    پیوند به بیرون
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.